O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

Molibden.
 
Molibden sobikli osimliklerde kop toplanadi. 1kg kurgak massaga ,5-20 
0mg. Danli osimlikler bolsa 1 kg kurgak massaga 0,2 den 2,0 mg ga shekem. Ol osimlikke 
MoO
4-
 anioni retinde kiredi xam jas organlarda toplanadi. Molibden tamirga xam pakalga 
karaganda japiraklarda kop toplanadi xam ol tiykarinan xloroplastlarga jiynaladi. Molibden 
nitratlardi kalpine keltiriude nitrareduktaza kuramina katnasadi. Ol sobiklilarda, tuyneklerde 
bolatugin bakteriyalardin nitrogenaza fermentlerinin aktiv kompanenti esaplanadi. Molibden 
jetispese kop mugdarda nitrat toplanip tamirda tuynek rauajlanbay osimliktin osiui toktaydi, 
japirak plastinkalari deformatsiyalanadi. Molibden legoglobinnin (leggemoglobin) biosintezine 
temirge uksaui kerek boladi. Molibden jetispese tuynek sari yamasa sur renge donedi. 
Tuyneklerdin normal reni kizil boladi. 
       Molibden xar turli aminleniu, kayta aminleniu reaktsiyalarina fotosintez turinde katnasadi. 
Ol askorbin kislotasinin toplaniu darejesine tasir jasaydi.  
 
Molibden jetispese tokimalarda vitaminnin mugdari keskin tomenleydi. Molibdenge 
sobikli eginler xam paliz eginleri talapshan. Onin osimliklerge jetispeui kishkil topiraklarda 
koriledi. Molibden jetispese xlorofill sintezinin buziliuinan osimliktin osiui toktaydi. Osimlik 
azot jetispegendegidey ak-jasil renge enedi. Bul elementtin jokari dozasi osimlik ushin zaxarli. 
Auil-xojalik onimlerinde molibdennin mugdari kobeyse mallar ushin xam adamlar ushin ziyanli 
boladi. Eger onin mugdari osimliklerde 1 kg kurgak massaga 20 mg nan artip ketse 
xayuanatlarda molibdennen zaxerleniu, al adamlarda endemikalik podagra keselligi kelip 
shigadi. 
 Kobal`t. Kobal`ttin osimlikte ortasha mugdari 1 kg kurgak massada 0,02 mg kuraydi. Kobal`t 
sobikli osimliklerge tuynek bakteriyalarinin kobeyiui ushin kerek. Osimlikte kobal`t kop turinde 
vitamin V
12
 de parfirin birikpeler turinde boladi. Osimlik xayuanatlarga uksap vitamin V
12
 ni 
sintezlemeydi. Ol tuynek bakteriyalarinda islenip shigiladi. Tuynekler kartayganda xam azotti 
ozlestiriu toktaganda V
12
-koenzim tuynek kletkalarinda tsitoplazmaga shigadi. Kobal`t magniy 
xam marganets penen birgelikte fosfoglyukomutaza xam arginaza fermentlerinin jumisin 
aktivlestiredi. Kobal`t sobikli osimliklerge jetispese azot ashligina ushiragan belgidey belgi 
beredi. 

 Mis.  Osimlikte mistin ortasha mugdari 1 kg kurgak massaga 0,2 mg ga tuuri keledi. Mistin 
osimlikte toplaniu darejesi torirakka xam osimlik turinde baylanisli boladi. Osimlikke mis Su
2+
 
ioni turinde tusip otiradi. Miska osimliktin osiushi bolegi xam tuximi bay boladi. Osimliktegi 
mistin 70% ke jakini xloroplastlarda toplangan. Mis askorbatoksidaza, polifenoloksidaza, 
ortodifenoloksidaza xam tirozinaza fermentlerinin kuraminda boladi. Mistin eki atomi 
mitoxondriyadagi dem aliu (shinjiri) dizbeginin tsitoxromoksidaza kompleksinde boladi. Mis 
legoglabin sintezine xam atmosferadan molekulalik azotti ozlestiriude katnasatugin fermentlerge 
tasir etedi. Mis osimliklerdin kurgakshilikka, suuikka xam issiga shidamliligin arttiradi. 
 
Mis jetispese osimliktin osiui xam gulleui toktaydi, xloraz payda boladi, turgor jogaladi, 
osimlik soliydi. Danli osimliklerde mistin jetispeushiliginen japiraktin ushlari agarip masak 
bolmaydi. 
         Tsink.  Sobikli xam masakli osimliklerde 1 kg kurgak massasinda tsink 15-60 mg boladi. 
Tsink kop mugdarda tuximda, osiu konusinda, reproduktiv organlarda xam japiraklarda boladi. 
Osimlikke tsink Zn
2+
 ioni turinde kiredi. Ol osimliktin zat almasiniuinda xar tarepleme tasir 
jasaydi. Ol kopgana glikoliz fermentleri-geksokinaza, enolaza, triozofosfatdegidrogenaxa, 
al`dolazalardin isleuine kerekli esaplanadi.   
 Tsink 
karboangidrazani aktivlestiredi. N
2
SO
3
  SO
2
+N
2
O sonin menen fotosintez 
protsessinde SO
2
 din jumsaliuina jardem etedi.  
Tsink triptofon aminokislotasinin payda 
boliuinda axmiyetli roldi atkaradi. 
 
Tsink osimlikte jetispese fosfor aylanisi buziladi. Fosfor tamirda toplanip, onin jer ustingi 
organlarga koteriliui azayadi. Tsinktin jetispeushiliginen osimlikte sazarozanin, kraxmaldin 
mugdari azayadi, organikalik kislotalar mugdari kobeyedi. Kletkanin boliniui 2-3 esege 
tomenleydi xam sogan baylanisli osimlikte morfologiyalik ozgerisler payda boladi. 
 
Tsinkke miyue agashlari juda tasirshen boladi, asirese tsitrus osimlikleri. Tsink 
jetispegende en axmiyetli belgilerinen esaplanatugini osimliklerdin japiragi xam buuin araliginin 
osiuinin paseyiui, xlorazdin payda bolip, rozetka turinde kalip koyiui esaplanadi. 
         Bor
. 
Bor osimlik ushin en axmiyetli mikroelementlerdin biri. Osimlikte onin mugdari 1 
kg  kurgak  massaga  0,1  mg.  Borga  eki  ulesli  osimlikler  talapshan  boladi.  Gu               
dauirinde kerek boladi. Bor jetispese osiu konusi oledi. 
 Mineral zatlardin soriliui. 
Osimliklerdin tamir sistemasi topiraktan suudi xam onda erigen 
mineral zatlardi soriydi. Bul eki protsess bir-birine baylanisli bolsada olar xar turli mexanizmler 
menen alip bariladi. Tamirlar mineral zatlardi topirak eritindilerinen tamir shashaklari tiyip 
turgan tamirdin soriu zapasi arkali kabillaydi. Kletka diyuali zatlardi soriuda xam mineral 
elementlerdi tkanlarga jetkeriude katnasadi. Tamirdin soriu aktivligi, uliuma kletkalardin soriu 
aktivliginin kozgaushi kushi membranalarda jaylaskan ion nasoslari (pompa) esaplanadi. Tamir 
betinen mineral zatlardin radial tasiliui tamirdin soriu zonasindagi barlik tkanlardin katnasinda 
boladi. Ol tkanlar belgili funktsiyalardi atkaradi. Radial transport zatlardin ksilema traydlerine 
xam tukshelerine kiriui menen talap boladi. Ksilemaga kirgen zatlar tamir basimi xam 
transkriptsiya arkali aralasadi xam kletkalarga jetkeriledi. 
 
Osimliklerdin mineral aziklaniui juda kuramali bioximiyalik, biofizikalik xam 
fiziologiyalik protsesslerdin regulyatsiya sistemalari arkali bolatugin dizbegi esaplaniladi.  
Osimlik kletkalarinda ionlardin soriliu mexanizmi. 
Tamirdin soriu aktivligi olardin soriliu 
aktivligine tiykarlangan. Osimliktin xar turli organlarinda zatlardin soriliui xar turli. Mineral 
zatlardin kletkadagi mugdari sirtki ortaligi mineral zatlardin mugdarina saykes kelmeydi. 
Maselen: kitay atiniydiyasinda fosfordin mugdari sirtki ortaliktan 1-10 min esege kop azot xam 
kaliydin mugdari birneshe onlagan esege kop. Bul narse kletkada zonalardin soriliu mexanizmi 
olardin kontsentratsiya gradientine karsi ekenligin xam olardin saylandi turde bolatuginin 
korsetedi. Bul protsess kletka kabiginda baslanip keyin membrana kospasinda dauam etedi. 
 
Osimlik kletkalarinin kabigi tsitoplazmadan, gemitsellyulozadan xam pektin zatlarinan 
turadi. Pektin zatlari ozinin kuraminda karboksil gruppalarin saklaganliktan kletka kabigi kation 
almasiniuina iye bolip on zaryadti toplaydi. 

 
Eger idiska kationli boyaui bar eritpesin kuyip ogan tamirdi jaylastirsak eki minuttin 
ishinde 50% boyaudin sorilganligi baykaladi. Keyingi 10-30 minut ishinde 70% soriladi, keyingi 
zatlardin tkanlar menen baylanisi juda aste bolip birneshe saatlar dauam etedi. Solay etip 
zatlardin soriliuinin eki fazasin ajratiuga boladi. Jokari tezlikte sorilatugin xam tomen tezlikte 
sorilatugin. Daslepki zatlardin tezlik penen soriliui kletka diyualinda otip almasiu adsorbtsiyasi 
dep ataladi. Tomen tezlikte soriliui plazmolemanin funktsiyanal aktivligine baylanisli. 
Ionlardin biologiyalik membranadan otiu usillari. 
 
Membrana transporti problemasi eki tusinikti oz ishine aladi.  
1.Gidrofob 
kompanentlerinen turatugin xar kiyli zatlar membranadan kalay otedi.  
 
2. Zatlardin membrana arkali kletkaga kiriui yamasa onnan shigiuin kanday kush alip 
baradi.  
 
Bul problemadagi soraular 19 asrdin ortalarinan uyrenile baslandi. J. Traube xar turli 
zatlardin tiri kletkaga otiuin uyrenip, zatlar  lipid fazada eriui kerek yamasa molekulalik tesikler 
arkali otiui kerek degen juumakka keledi. 1895 jili E. Overton otiudin lipoid teoriyasin jaratti. 
Bul teoriya boyinsha zatlar lipidte kansha kop erise, ol jenil turde kletkaga ote aladi delingen. R. 
Kollander bul soraudi terenirek uyrenip, kletkaga otiu ushin lipidte eriushenlik axmiyeti xam 
molekula razmeri axmiyetke iye boladi degen juumakka iye boladi. Tomen molekulali zatlar 
tesikler arkali otedi xam onda zaryad belgili rol` oynaydi. Eger anion zaryadi kop bolsa, ol 
kletkaga kiyinshilik penen otedi, sebebi tsitoplazma teris zaryadlangan. 
 
Xazirgi uakitta ionlar xam xar turli birikpeler biologiyalik membrananin lipid fazasinan 
birneshe usillar arkali otetugini aniklangan. 
            1. Eger zat lipidte erise lipid fazadan appiuayi diffuziya joli. 
 
2. Lipofil otkeriushileri jardeminde gidrofil zatlardin jenillengen diffuziyasi. 
 
3. Gidrofil tesikleri arkali apiuayi diffuziya. 
 
4. Zatlardin aktiv otkerriushiler (nasoslar) arkali otiui. 
 
5. Zatlardin ekzotsitoz xam endotsitoz arkali otiui. 
 
Keyingi uakitlari membrananin lipid arkasinan zatlardin tasiliuin tezletetugin zatlar 
tabildi xam olar uyrenildi. Maselen antibiotik gramitsidin K
+
 xam N
+
 ionlarina kanal 
duzetuginligi aniklangan. 
Passiv xam aktiv membranalik tasiliu. 
Zatlardin kontsentratsiyalik xam eektrlik gradientleri 
arkali aralasiui passiv transport dep ataladi.  
 
Zatlardin metobolitikalik energiyani ATR formasinda jumsap elektroximiyalik gradientke 
karsi transmembranalik aralasiui aktiv transport dep ataladi. Aktiv transportka misal retinde ion 
nasoslari: 
N
+
-ATRaza, Na
+
, K
+
 ATRaza, Sa
2+
 ATRaza, anion ATRazalardi alsak boladi. Osimlik 
kletkasinin plozmalemasinda N
+
-nasos ayriksha roldi oynaydi. 
 
Plazmalemada kantti, aminokislotani alip otiushi beloklar tabilgan. N
+
 nasos isley 
baslaganda plazmalemanin sirtki betinde N
+
 ioni kontsentratsiyasi artadi xam alip otiushi 
beloklar protoplastti, kantti, aminokislotalardi baylanistiradi. Vodorod N
+
 ioni az bolgan 
membrananin ishki tarepine kanttin alip otiliuinde kant xam N
+
 kletkanin ishine kirip kant 
tsitoplazmaga aralasadi, al N
+
 ioni kaytadan sirtka N
+
 nasosi arkali shigariladi. Bunda (vodorod) 
N
+
 katalizator rolin atkaradi. N
+
 nasosinin kushli isleniuinen tsitoplazmanin membranaga jakin 
jerlerinde juda kop jaylaskan NSO
-3
 yamasa ON
-
 anionlarida vodorod N
+
 kationina uksagan 
funktsiyani atkaradi.  
Mineral aziklaniu elementlerinin radiallik  xam ksilemalik tasiliui. 
 
Diffuziya joli menen rizodermanin kletka diyualinan otken ionlar kabik parenximasi 
arkali otkiziushi baylamlarga aralasadi. (Radial transport). Bul kozgalis kletka diyuali arkali 
apoplast xam simplast turinde otedi. Ionlardin apoplast aralasiui diffuziya arkali boladi. Mineral 
zatlardin simplast arkali kozgalisi tsitoplazmanin kozgalisi arkali boladi. Endoplazmatikalik tor 
kanallari arkali da boliui mumkin, al kletkalar arasinda plazmodesma arkali boladi. 

 
Ionlardin plaemanin tutikshelerine (oli kletkalarga) kalay otetuginligi elege shekem anik 
emes. Birak bir yamasa eki ion nasosi aktivligine baylanisli degen shamalaular bar. Solar 
tasirinde mineral duzlar xam daslepki assimliyatsiya tutikshelerge xam traxeydlerge otedi.  
 
Sonnan son osmos nizami boyinsha suu kiredi xam tamir basimi rauajlanadi. 
Transkriptsiya xam tamir basimi mineral aziklaniu elementlerinin ksilema xam osimliktin baska 
bolekleri arkali kozgalisin taminleydi. 
Tamirdin mineral zatlardi daslepki  assimilyatsiyalauina baylanisli metabolizmi. 
Tamirdin 
zat almasiniu ozgesheligi onin xam uliuma osimliktin roline baylanisli.  
Birinshiden tamir topiraktan suudi xam mineral zatlardi soriu organi esaplanadi.  
Ekinshiden tamirda sorilgan ionlardin kayta isleui xam olardin transport formasina eniui boladi. 
Transport protsessi energetikalik jumsaliular menen alip bariladi.  
Ushinshiden tamirda fiziologiyalik aktiv zatlar- fitogorionlar xam gibberellikler osimliktin 
normal rauajlaniui xam osiui ushin kerekli bolgan fitogarmonlar xam gibberellinler sintezlenedi. 
 
Saxaroza tamirda barlik organikalik birikpelerdin sintezleniui ushin kerek. Tamir 
kletkalarinin metabolizmi ushin sirtki ortaliktan mineral zatlar (suu) baskada organikalik 
birikpeler, vitaminler, aminokislotalar kerek. Tamirga kelip tusken saxaroza invertaza tasirinde 
tkanlarda glyukoza xam fruktoza monosaxaridlerine tarkaladi. Osimlik baska turdegi 
monosaxaridlerdi yagni galaktozanida ozlestiriu ukibina iye. Birkansha monosaxaridler kletka 
diyualinin monosaxaridlerin duziude (tsellyuloza gemotsellyuloza, pektin zatlari) xam kraxmal 
sintezleude katnasadi. Organikalik kislotalardin anionlari kationlar menen birgelikte vakuolga 
tusedi. Kletkada organikalik kislotalar SO
2
 karangilik fiksatsiyasinda toliktiriladi. Kopshilik 
organikalik kislotalar tamirda aktseptor sipatinda ammiaktan aminokislota payda etiude 
jumsaladi. Tamirdin belgili boleklerinde aminokislotalardin sintezleniui jakinda gana belgili 
boldi. Jokari mugdardagi aminokislotalar tamirdin tamir sabakshalari jaylaskan boliminde payda 
boladi. Az sandagi aminokislotalar tamirdin meristema zonasinda koriledi. Aminokislotalardin 
payda boliui osimliktin jasina baylanisli boladi, kop mugdarda gulleu fazasinda payda boladi. 
Kundiz zatlardin sintezi kop bolip tunde azottin beloksiz formalari payda boladi. Tamirda azot 
porfiringe iyye bolgan zatlar, V
1
, V
6
 nikotin xam askarbin kislotalari, osiriushi zatlar (tsitokinin, 
ABK, gibberellin) alkaloidlar xam baskalar sintezlenedi. Olardin bir bolegi tamirdin xam uliuma 
osimliktin metabolizmine jumsaladi. 
 
Sul`fat turinde tamirga kirgen kukirt organikalik zatlar-tsisteyn, tsistin, metionin, 
glutation, koenzim A, tiamin, lipoevaya kislota kuramina otedi. Belgili bolegi jer ustingi 
organlarga kationlar menen birgelikte tasiladi.  
Osimliklerdin mineral aziklaniuina  sirtki xam ishki ortaliktin tasiri. 
 
Mineral elementlerdin osimlikke otiuinde axmiyetli faktor topiraktin kislotaliligi 
esaplaniladi. Tamirdan shikkan suyiklik osimliktin osiu ortaligina tasir etedi. Olar topiraktin 
kislotaliligin xam ion kuramin ozgertedi.  
 
Osimliktin tamiri aytarliktay darejede organikalik birikpelerdi (kant, organikalik xam 
aminokislotalardi, vitaminlerdi) shigarip otiradi. Taza topirak ortaligina bir aylik makke 7% 
fotosintez produktin shigaradi xam rizosferada arnauli mikroflora payda etedi. 
 
Topirakta suudin mugdari tamirdin intensiv osiuine xam mineral elementlerdin 
taminleniuine kerekli faktorlardan esaplaniladi. Topirak aziklikka bay bolsa suu jeterli bolsa 
osimlik tarepinen sintezlengen plastik zatlar tamirdin rauajlaniuina jumsalmastan kerekli aziklik 
zat esabinda kobirek toplanadi.  
Osimliktin ontogenezinde mineral aziklaniu. 
Mineral zatlardin ontogenez dauaminda soriliui 
osimliktin biologiyalik ozgesheligi esaplaniladi. Jazlik osimlikler daslepki 1,5 ayda azot, fosfor 
xam kaliydi aktiv turde sorip aladi. Suli sol uakit araliginda 70% K, 58% Sa, sorip ulgeredi. 
Magniy bolsa tuxim piskenshe bir bapta soriladi. Goroxta ontogenez dauaminda mineral 
elementler birgelki sorilip otiradi. 
 
Kopshilik osimliklerde mineral elementlerdin ozlestiriliui gulleu-miyueleu dauirinde 
kusheyedi.  
 

Mineral toginlerdi    paydalaniudin fiziologiyalik tiykarlari. 
 
Tabiygiy biotsenozda topiraktan sorilgan zatlar kaytaldan japiraklar menen, shakalar menen 
tusip otiradi. Auil xojalik osimliklerine sorilgan zatlar kaytip topirakka tuspey alip ketiledi. 
Ovosh osimlikleri danli osimliklerge karaganda azik elementlerin kop alip ketedi. Mis: 1t biyday 
10 kg kal`tsiydi alip ketse, 1t kartofel`, lablebi 30 - 40 kg, kapusta - 60 kg kal`tsiydi alip ketedi. 
Topiraktin kunarsizlaniuinin aldin aliu ushin auil xojalik eginlerine togin beriledi. Bul boyinsha 
Yu. Libix “minimum” nixamdi payda etti. 
 
Aziklandiriu (togin beriu) sistemasi - bul topiraktin onimdarligin, klimat jagdaylardi, 
osimliktin biologiyalik ozgesheligin, sortin toginnin kasiyetin esapka algan jagdayda egiste 
togindi kollaniudin bagdarlamasi (programmasi). Aziklandiriu sistemasi zatlardin aylanisin xam 
olardin diykanshilikta balanisin esapka algan jagdayda duziledi. Azik elementlerinin balanisi 
birinshi martebe 1937 jili D. N. Priyanishnikov tarepinen duzildi. Aziklandiriu sistemasinin 
axmiyetli sharti topirakka beriletugin zatlar menen sirtki ortalikti pataslamau bolip esaplanadi. 
Osimliklerdin kerekli elementler menen taminlenip turiliui xam baskada maseleler vegetatsiyalik 
xam atiz metodlari jardeminde sheshiledi. 
  
Vegetatsiyalik metod jardeminde osimlik izertlenip atirgan mineral elementler eritpesi 
suyikligina yamasa sol eritpeler kuyilgan kumga egiledi. Osimlikke kerekli jaktilik, issilik, 
igallik xam baskada parametrler avtomat rejimde tartipke salinip turiladi.  
 
Mineral elementlerdin soriliu mexanizmin onin transportin vegetatsiyalik usilda 
uyreniude radioaktiv izotaplari kollaniladi: (fosfor 32 R, kukirt 35 S, auir azot N xam t. b. ).  
 
Toginlerdin klassifikatsiyasi. 
Toginler mineral xam organikalik, sanaat xam jergilikli, kompleks bolip bolinedi. Kompleks 
toginler kuramali xam kombinatsiyalangan bolip bolinedi. Kuramali toginler kuraminda eki 
yamasa ush azik elementleri boladi. Maselen: kaliy selitrasi-KNO
3
, ammofos NN
4
N
2
RO
4
. 
Kombinatsiyalangan toginde eki yamasa ush azik elementi boladi. Mis: nitrofos, 
nitroammofoska.  
Azotli toginler.
Azotli toginler tort gruppaga bolinedi. 
 
1. Nitrat toginler (selitralar)de azot nitrat formada boladi. NaNO
3 
x Sa(NO
3
)
2 
 
2. Ammoniyli yamasa ammiakli toginlerge sul`fat ammoniy NN
4
NO
3
, suusiz ammiak 
(82,2% azot), ammiak suui (NN
4
ON-25% ammiak eritindisi). Bular neytral topiraklarda xam 
onsha kishkil bolmagan topiraklarda tasirli boladi. Ashshi (kisliy) topiraklardi xak penen 
jumsartiu kerek boladi. 
 
3. Ammiak-nitrat toginlerine ammiak selitrasi NN
4
NO
3
,-34%, azotka iye. Ol 
fiziologiyalik kishkil (kisliy). Kishkil topiraklarga xak penen ammiak selitrasi kosip beriledi. 
(NN
4
NO
3
, SaSO
3
). 
 
4. Mochevina (karbamid) So(NN
2
)
2
 46% azotka iye. Azottin mochevinada xam ammiak 
toginlerinde jogalip ketpeui ushin ogan nitrofikatsiya ingibitorlarin kollaniladi.  
Fosfor toginleri. 
Vegetatsiya dauirinde osimlikler topiraktan ortasha xar gektardan ortasha 60 
kg R
2
O
5
 kabillaydi. Olardin kopshilik bolegi topirakka kaytip kelmeydi. Fosfor zapasi topirakka 
berilgen fosfor toginleri esabinan kalpine kelip otiradi. Fosfor toginine talap osimlik azotka 
jetkilikli bolganda kusheyedi. 
 
Fosfor toginleri suuda eriushiligine karay ush turge bolinedi. Suuda eriytugin-apiuayi 
superfosfat Sa(N
2
RO
4
.)
2
 eki superfosfat Sa(N
2
RO
4
)
2
 + N
2
O. Superfosfat fosforlari xareketshen 
bolmastan kollanilgan jerde toplanip turadi. Ol topirakka terenirek aralasiui kerek. Fosfor ozinin 
effektin eki-ush jilga shekem saklaydi. Fosfori suuda eriytugin birak jenil kislotali topiraklarda 
eriytugin peretsipitat xam tomasshlak osimliktin kabillaui ushin juda kolayli formada boladi. 
Bunday jenil kislotali topiraklarda jaman eriytugin xam suuda erimeytuginlarga fosfor uni xam 
suyek unlari kiredi.  
Kaliy toginleri.  
Osimlik kaliydi baska kul elementlerine karaganda kop kabillaydi. 
Tiykargi kaliy toginlerine xlorli kaliy (KCl). Ol barlik topiraklarga, barlik eginlerge kollaniladi. 
Kaliy dariste kop boladi. Kaliy sul`fati (K
2
SO
4
) xlorga tasirshen eginlerge (kartofel`, zigir, 

tsitrus) axmiyetli esaplanadi. Magniyge xam kaliyge jarli, kumli xam kumshauit topiraklarga 
kaliymagneziya K
2
SO
4 X
 MgSO
4 X
 N
2
O kollaniladi. 
 
Kaliy toginleri fizologiyalik jaktan kislotali, birak kislotaligi uzak uakit xaksiz 
jumsalganda koriledi. Kaliyde fosforga uksap aste xareketke keletuginliktan, olda terenirek tamir 
jaylaskan katlamga jiberiledi. 
  
Mikrotoginler. 
Azot, fosfor, kaliy toginleri jetkilikli bolsada ayrim mikroelementlerdi 
jetispeushiligi auil xojalik eginlerdin onimdarligin tomenletedi. Torfli topiraklarda osimlik miska 
jarli, kislotali topiraklarda-molibdenge, bor menen molibdenge kizgish topiraklarda, marganets, 
temir xam tsinkke karbonatli xam kumshauit topiraklarda jarli boladi. Sogan baylanisli 
mikrotoginlerdi kollaniu toginlerdin tasirshenligin arttiradi. Maselen: marganets topirakta 
fosfordin, kobal`t azottin xareketshenligin arttiradi. Azot togininin jetkilikli boliui osimliklerge 
tek fosfordin, kaliydin xam magniydin soriliuin taminlep koymastan mistin, temirdin tsink, 
marganetstin soriliuinda kusheytedi. 
 Bakteriyalik  toginler.
Bul toginler itopiraktin biologiyalik aktivligin uslap turadi. 
Bunday makset ushin:  
 
1. Topiraktagi fosfordin organikalik birikpelerin tarkatiushi-fosfobakterin.  
 
2. Topirakti erkin azot fiksatsiyalaytugin azot bakteriyalari menen taminleushi-
azotbakterin.  
 
3. Sobikli osimliklerdin tamirinda tuynek payda etip, organikalik azotti fiksatsiyalaytugin 
tuynek bakteriyasi preparati-nitragin.  
 
4. Topiraktagi kaliy silikatlarin tarkatip osimliktin kaliy aziklaniuin jaksilaytugin silikat 
bakteriyalari preparati-kollaniladi.  
Toginlerdi beriu usillari.
Toginlerdi beriudi egisten aldin, egis uaktinda xam egisten 
keyin dep boledi.Egiske shekem uliuma toginnin 2/3 - 3/4 bolegi beriledi. Bul togin osimlikti 
rauajlaniu dauirinde kerekli aziklik elementi menen taminlep otiradi. Surimnen aldin jerge 
organikalik togin, xak, azot, fosfor xam kaliy toginleri beriledi. 
 
Egis uaktinda berilgen togin jas osimliktin mineral aziklaniuin kusheytedi. Sogan 
baylanisli egis uaktinda gektarina 5-20 kg ammofos yamasa superfosfat beriledi. 
 
Egisten keyingi aziklandiriu osimliktin rauajlaniuinda axmiyetli periodta otkeriledi. 
Guzlik eginlerdi erte baxerde, jana osiudi baslagannan keyin aziklandiradi. Kant lablebine jiynap 
aliudan bir ay burin fosfor-kaliyli togin menen aziklandiriu kantlilikti 1-2% ke shekem koteredi. 
 Organikalik 
xam 
mineral 
toginler 
eger topirak kislotali bolsa (rN
    5)  xak  pe               
peui kerek.