O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

     
Dem aliu protsessinin regulyatsiyasi  
Paster effekti Tokimadagi  O2 
derejesi dem aliu intensivligine tesir etip koymastan dem aliu substratinin jumsaliu derejesinde 
aniklaytuginin birinshi ret L.Paster korsetti. Pasterdin ashitki menen koyilgan tejiriybesinde, 
kislorod jeterli bolganda glyukozanin tarkaliui xem ashiu intensivligi peseygen, birak sintetikalik 
protsess ushin kollanilgan kanttin esabinan ashitkinin biomassasi artkan. Kislorodtin katnasinda 
kanttin tarkaliuinin tomozlaniui «Paster effekti» dep ataladi. Dem aliudi baklau  kletkanin 
funktsional aktivliginin artiui menen dem aliudin tezlesiui artadi. Belgili derejede bul dem aliudi 
baklau mexanizmi arkali emelge asadi. Dem aliudi baklau dep mitoxondriyanin okisleniu 
fosforlaniu protsessinde fosfat aktseptori retinde xzmet kilatugin ADR kontsentratsiyasinan 
kislorodti jumsau tezligine aytiladi. Kletkanin funktsionallik aktivligi artiui menen ATR 
energiyaga zerur protsesslerge jumsaladi, netiyjede ADR kontsentratsiyasi artadi. Bul jagday oz 
gezeginde elektronlardin tasiliu tezliginin artiuina xem okisleniu fosforlaniu intensivliginin 
artiuina alip keledi.
 
Glikolizdi tertipke saliu  Glikoliz intensivligi birkansha bolimlerde baklanadi. 
Glyukozanin glikoliz protsessine kosiliui geksokinoza fermenti derejesinde tertipke salinadi. 
Glikoliz tezligin tertipke saliudin ekinshi bolimi fosfofruktokinaza derejesinde boladi. 
ATR nin jokari kontsentratsiyasi piruvatkinaza aktivligin basip taslaydi. Piruvatkinaza 
atsetil SoA  terepinen de basip taslanadi. 
Krebs tsiklin tertipke saliu.  Piruvattan payda bolgan atsetil SoAnin  keyingi jumsaliui 
kletkanin energetikalik jagdayina baylanisli boladi. 
Eki xem ush karbon tsiklin regulyatsiyalau (tertipke saliu) barlik tort degidrogenazalardin 
(izotsitratdegidrogenazalar, 
−
α ketogeutaratdegidrogenazalar, suktsinatdegidrogenazalar 
malatdegidrogenazalar) katnasina baylanisli boladi. 
Tsitratsintetaza aktivligi ATR kontsentratsiyasi xem ozinin produkti tsitrat tesirinde 
tormozlanadi. Izotsitratdegidrogenaza NAD tesirinde ingibrlenedi xem tsitrat tesirinde 
aktivlesedi. 
−
α Ketoglutaratdegidrogenaza suktsinil SoA produkti tesirinde peseyedi adenilat 
tesirinde aktivlenedi. Suktsinatdegidrogenaza oksaloatsetat tesirinde ingibrlenip ATR, ADR xem 
kelpine kelgen ubixinon (QN
2
) tesirinde kaytalanadi. Malatdegidrogenaza oksaloatsetat tesirinde 
ingibrlenip, ayirim ob`ektlerde ATR tesirinde jokarilaydi. 
Osimlik mitoxondriyalarinda al`ternativ elektron transport joli da sheshiushi rol` oynaydi. 
ATR mugdari jokari bolgan jagdayda, tiykargi dem aliu shinjiri aktivligi peseygende 
4
4
2
4
2
2
2
2
2
2
4
2
2
=
=
+
→
+
O
CO
ДАК
O
H
CO
O
O
H
С

substratlardin okisleniui al`ternativ oksidaza joli menen dauam etedi. Bul Krebs tsiklinin 
funktsiyasin temiyinlep turadi. 
Pentozofosfat joli xem glioksilat tsiklinin regulyatsiyasi. 
Okisleniudin pentozofosfat joli NADR
+
 kontsentratsiyasi jerdeminde regulyatsiyalanadi. 
Sonin menen birge ol, kletkadagi NADRN kollaniushi sintezlerdin derejesi menen de  
regulyatsiyalanadi. Olardin jokari derejesi okislengen NADR
+
 mugdarin asiradi. Bul 
okisleniudin pentozofosfat jolin stimullaydi. 
Pentozofosfat joli menen glikoliz arasindagi katnasti regulyatsiyalauda birneshe 
intermediatlar katnasadi: anorganikalik fosfat, 6–fosfoglyukon kislota, eritrozo – 4 – fosfat. 
Anorganikalik fosfattin jetispeui glyukolizdi basip pentozafosfat jolin aktivlestiredi. 6 – 
fosfoglyukon kislota, glikolitikalik ferment fosfafruktokinazani ingibpleydi, pentizafosfat jolinin 
funktsiyasin aktivlestiredi. Eritroz 4 – fosfat transpetolaz xem transal`dolaz reaktsiyalardin 
substrati boliui menen glikoliz fermentlerinin aktivligin tormozlap uglevodlardin glikotikalik 
ozgeriuinen pentozofosfat joli menen ozgeriuine koshedi. Oksaloatsetattin kontsentratsiyasinin 
artiui menen  gliokislat tsiklinin aktivligi tomenleydi. Fosfoenolpiruvat izotsitratliaza aktivligin 
basip taslaydi. 
     
Dem aliudin ekologiyalik xem ontogenetikalik ozgeshelikleri. 
Dem aliudin sirtki xem ishki faktorlarga baylanisliligi. 
Kislorod (O
2
) kontsentratsiyasi:  Dem aliu protsessi osimliktin kletkalari xem tokimalarinin 
uziliksiz turde kislorod jumsaliui menen alip briladi. Sonin menen birge substrattin okisleniu 
ozgerisi dem aliuda aerob xem anerob  protsessleri arkali boladi. Sogan baylanisli O
2
tin partsial 
basimi 21%den 9%ke kelse de osimliktin dem aliu intensivligi aytarliktay ozgermeydi. Bul dem 
aliu sistemasinin osimliklerde payda boliu evolyutsiyasi  kislorodi az ortaliktan kelip 
shikkaninan derek beredi. Osimliktin ishki organlari xem tkanlarinda gaz kuraminin atmosferaga 
karaganda ozgeshe boladi. Mis:  kant leblebisinin japirak parenximasinda O
2
 mugdari sutka 
dauaminda 7,1%ten 17,4%ke, al SO
2
 mugdari 0,9den 5,1%ke ozgeredi. Pisken alma miyuesinde 
O
2
 13,9%, SO
2
 7,5%, limon miyuesinde SO
2
 8,5% al O
2
 11,5% boladi. 
Batpaklikta osetugin osimliklerde kislorod jetispeushiligine bir kansha beyimlesiulerge 
iye: aerenximanin rauajlaniui, kislorodti nitrattan aliu t.b. atmosferada taza kislorod bolganda 
osimliktin dem aliui peseyedi, al bul jagday uzak dauam etse osimlik oledi. Kislorod kopligi 
kletkada erkin radikalga iye bolgan reaktsiyalardin tezlesiuine membrenanin ziyanlaniuina xem 
zat almasiu protsesslerinin buziliuina alip keledi. 
Uglerodtin kos okisi (SO2).  Dem aliuda songi produkt esaplangan SO
2
nin 
kontsentratsiyasinin artiui dem aliu intensivligin tomenletedi. SO
2
 kontsentratsiyasinin artiui 
dekarboksilleniu reaktsiyalarin tormozlaydi, suktsinatdegidrogenaza aktivligin peseytedi, dem 
aliu koeffitsenti xem SO
2
 shigiuin tomenletedi. Sonin saldarinan tokimalardin ashiui – atsidoz 
payda boladi SO
2
 lipidte jaksi erigenlikten membrenaga tesir etedi. SO
2 
 osimlikke narkotik tesir 
etiui mumkin. SO
2
 anerob jagdayda osimliktin metabolizmin regulyatsiyalaydi. Tukim 
tokimalarinda SO
2
  mugdarinin artiui (katti kabikli tukimlarda) tukimnin tinishlik jagdayin 
saklaudin tiykargi usili esaplanadi. 
Issilik.Dem aliuda baska fermentativ protsesslerge uksap isilikka baylanisli boladi. 
Belgili temperatura shegarasinda bul baylanis Vant-Goff kagiydasina boysinadi (yagniy xer 
10
0
Sga issilik artkanda ximiyalik reaktsiyalardin tezligi artadi). 0
0
Stan 20
0
Sga shekem Q dem 
aliu 2-3 esege artadi.  
 
Dem aliu ushin xer bir osimlikte, onin organlarinda maksimal, minimal xem 
optimal shegaralari boladi. Bir ………….. klimatta osiushi osimliklerde temperatura optimumi 
35
0
-40
0
Sti kuraydi yagniy 5
0
-10
0
S fotosintez optimuminan jokari boladi. Temperatura 45
0
-
55
0
Ska jetkende beloklardin dekaturatsiyasi baslanadi. 
Suu rejimi.Osimlik tkanlarindagi suu mugdarinin ozgeriui dem aliu intensivligine  tesir 
etedi. Tukimnin igalliligi 10-11% bolganda dem aliu jude pes boladi. Igallik 14-15%ke jetkende 
dem aliu 4-5 esege artadi. Tukimnin igalligi 30-35%ke jetkende dem aliu tezligine tesir etedi. 

Issilik 0-10
0
S bolganda igallik dem aliu intensivligine 18-25
0
Sga karaganda az tesir etedi. 
Bortken tukimnin dem aliuinin birden kusheyiui onin kuyip ketiuine alip keledi. 
Mineral zatlar.Osimshe osip turgan suuga duz eritpelerin koskanda tamirdin dem aliui 
tezlesedi. Bunday effektti «Duzli dem aliu effekti» dep ataladi. duzli dem aliu tamirdin aktiv ion 
tranportin payda etiu ushin kerekli, zatlardin  aylanisin tezletedi. 
Jaktilik.Fotosintez intensivligi menen dem aliu intensivligin tenlestiriushi jaktilik 
kompensatsiyalik punkti dep ataladi. Jasil bolmagan tokimalardin dem aliui spektordin kiska 
tolkinlari (380nm), kok xem jasil nur (400-500nm) nin tesirinde  aktivlesedi. 
Ziyanlaniu xem mexanikalik tesirler.Japiraklarga mexanikalik tesirler kiska muddet 
(birneshe minuttan bir saatka shekem) O2 tin jutiliuin tezletedi. Japirakti kisiu az, kayiriu 
kobirek al oni kesiu jude kushli tesir etip, O2tin tutiliuida sogan ilayik boladi. Jaralaniu 
uaktindaO2tin jutiliuinin tezleniuine ush nerse sebep boladi. 1-ziyanlangan kletkalardagi 
fenoldin oksidaalar menen tez okisleniui. 2-dem aliu substratinin mugdarinin artiui. 3-
ziyanlangan kletka strukturasinin membrena potentsialin tikleu protsessinin aktivlesiui. 
Ontogenezde dem aliu tezliginin ozgeriui.Aktiv osip atirgan jas organ xem tokimalar 
jokari dem aliu jedelligine iye boladi. Jas japirak polastinkalarin jazdiraman degenshe jedel dem 
aladi. Japiraktin osiui toktaganda onin dem aliuinin jedelliginin artiui toktaydi. Keyin dem aliu 
jokari jedelliktin yarimina jetkenshe tomenlep, sol mugdarda dem aliu uzak uakit ozgermey 
turadi. Gulleu xem miyueleu uaktinda rauajlanip atirgan guldin xem miyuenin dem aliui artadi. 
Xol miyuelerdin tolik piser aldinda kiska uakit (2-3 kunlik) dem aliudin kusheyiui 
koriledi. Keyin kislorodti jutiu tomenley beredi. Miyuelerdin tolik pisiu aldinda dem aliudin 
kusheyiui «dem aliudik klimakterik kusheyiui» dep ataladi. klimakterik kusheyiuden aldin 
etilennin payda boliui artadi, ol zat almasiuga eki turli tesir korsetedi. 1-beloktin gidrolizi atrip 
membrenanin otkiziushenligi jokarilaydi, dem aliu substratinin mugdari artadi. 2-Klimaterik dem 
aliudin jokarilauinan belok sintezi jedellesedi, esirese dem aliu fermentinin sintezi artadi. Dem 
aliudin klimaterik jedellesiui aerob protsess esaplanadi. 
 
JUUMAK 
    
Dem aliu okislenip atirgan substrattan ximiyalik energiyanin ajiralip shigiui ushin kerek. 
Glyukoliz (dem aliudin anerob etabi) xem dem aliu tsikllarinda (di xem trikarbon kislotalar, 
pentozofosfat tsiklleri)  kofermentler kayta tiklenedi. Olar mitoxondriydin elektron tranport 
shinjirinda xaua kislorodi menen okislenedi. Dem aliu energiyasi kayta tiklengen 
kofermentlerden baska ATR formasinda zapas saklanadi. Dem aliu substrati tiykarinan glyukoza 
esaplanadi, birak amminokislotalar xem maylarda isletiliui mumkin. Maylar glioksisomada 
jaylaskan glioksilat tsiklinin katnasinda jumsaladi. Dem aliu tsiklinin aralik metobolitleri kletka 
kuramina kiretugin xer turli zatlardin sintezine kerek boladi. 
Osimliklerde substratlardin baskasha okisleniu jolida boladi, yagniy mitoxondriyalarda 
polifenoloksidaza, askarbatoksidaza, flavoproteinoksidaz, peroksidaza xem oksigenaza 
katnasinda al`ternativ okisleniu joli. Bul protsessler energiyani zapas saklau menen 
baylanispagan.        
 
Lektsiya № 13-14
 
Osimliklerdin  tamir arkali aziklaniui. 
 
Jobasi
 
1.   Osimliklerdin tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam     ameliy    axmiyeti.                                           
 2. Osimliklerdin azot penen aziklaniui.  
3. Osimliklerdin mineral toginlerden paydalaniudin       fiziologiyalik tiykarlari.     
Tayanish tusinikler:  
Van Gel`mont, Teer, Bolotov, Sossyur, Libix, Bussengo, Gelrigel`,  Knop, Vinogradskiy  
miynetleri osimlikteazotformalari, biosferada azot aylanisi, ammonifikatsiya nitrifikatsiya, 
biologiyalik  azotofikatsiya,                    nitratreduktsiyasi ,ammiaktin assimilyatsiyalaniui, Li xam 

Miflin jumislari.Osimlikte  aminokislotalar, amidler, fosfor,tabiyatta aylanisi, osimliktfosfor. 
Kukirt formalari, kukirttin osimlik denesindegi axmiyeti,   osimlikte onin zat  almasiuinda 
axmiyet, kaliyding osimlik denesindegi mugdari, roli, kal`tsiydin osimliktegi mugdari,  onin roli, 
magniy, temir, kremniy xam  alyuminiy, olardin   osimliktegi roli. 
Mikroelementler mugdari, roli, marganets,  molibden, kobal`t, mis, tsink, bor ionlar, olardin 
soriliui, diffuziya, passiv, aktiv tasiliular,   metobolizm,  toginler, azotli toginler, fosforli 
 toginler, 
kaliyli 
toginler, 
mikrotoginler, bakteriyalik toginler. Toginlerdi osimliklerge 
beriu usili. 
    Baklau soraulari: 
  1. Osimliklerdin mineral aziklaniui boyinsha kimler isledi? 
    2. Osimliklerdin mineral aziklaniui boyinsha tajiriybeler 
kanday xam olar kaysi alim tarepinen jurgizildi? 
    3. Osimlikler ushin kanday mineral elementler kerek? 
   .4    Azottin axmiyeti kanday? 
5
 
 Tabiyatta azot aylanisi kanday juredi? 
6
 
Ammonnifikatsiya, nitrifikatsiya, denitrifikatsiya protsessleri kalay otedi? 
   7  Osimliklerde kanday amminokislotalar xam amidler azotka baylanisli? 
    8   Fosfordin osimlikke roli kanday?        
   9. Kukirttin osimlik ushin axmiyeti kanday? 
  10. Kukirt osimlikte kanday metobolizmge katnasadi? 
   11. Kukirttin osimliktin zat almasiu protsessine katnasi kanday? 
   12. Osimlikke kaliy, kal`tsiy, magniy, temir, kremniy, alyumin,  axmiyeti kanday? 
   13. Mikroelementlerdin osimlikte roli kanday? 
   14. Mineral zatlar, ionlar osimlik denesine kalay soriladi? 
   15. Ionlar kalayinsha biologiyalik membranalardan otedi? 
    16. Mineral elementler radiol xam ksilemada kalay tasiladi? 
    17. Osimliklerdin mineral aziklaniuinda sirtki   xam ishki ortalik kanday tasir  etedi? 
Paydalanilgan adebiyatlar
:  
 Izmailov S.F. Azotniy obmen v rasteniyax. M. 1986  
Brey S. Azotniy obmen v rasteniyax M. 1986 g. 240 bet. 
Molekulyarnie mexanizmi usvoeniya azot rasteniyami. M. 1983 g. 
Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy. M. 1989 g. 
Genkel`. P.A. Fiziologiya rasteniy. M.1975 g. 
Itogi nauki i texniki Fiziologi rasteniiT.4   
Klarkson D. Trasport ionov i struktura rastitel`noy kletki M. 1984 
Shkol`nik M.Ya. Mikroelementi v jizni rasteniiM.1974g. 
 
Osimliklerdin  tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam                         
ameliy axmiyeti. 
    Diyxanshiliktin rauajlaniui menen birge osimliklerdin topraktan aziklaniui boyinsha tusinikte 
rauajlanip keneyip bardi. Bizin eramizdan turingi VI-V asirlerde biyday, arpa, makke, zigir, 
kendir baskada kopgana baksha eginleri, miyue agashlari madeniy turde egile baslagan xam sol 
uakittan baslap olardan jokari onim aliuda daris, kul toprakka aralastirilip kollanila baslagan.
 
Osimliktin aziklaniui boyinsha birinshi fiziologiyalik tajiriybe gollandiyalik tabiyat izertleushi 
Ya.B.Van Gel`mont tarepinen 1629 jili koyilgan. Ol ilaydan islengen idiska 91 kg kurgak topirak 
salip, 2,25 kg keletugin taldin shakasin otirgizadi. Oni mudami jauin suui menen suugarip turadi. 
Aradan bes jil otkennen keyin osimlik xam topirak bolek-bolek olshenedi. Natiyjede tal 77 kg-ga 
salmagi artip 75 kg-ga jakin salmak koskan. Topiraktin kurgan salmagi 56,6 gramga gana 
kemeygen. Solay etip osimliktin salmagi xar jilgi togilgen japiraklardin salmagin esaplaganda 33 
esege artkan. Bul tajiriybeden Van Gel`mont osimliktin barlik salmagi kuyilgan suudin 
natiyjesindepayda bolgan degen juumakka keledi. Bul tajiriybe osimliklerdin aziklaniuinda «suu 

teoriyanin» kaliplesiuine tiykar boldi. Bul teoriya botanikada uzak uakitkka shekem saklanip 
keldi.  
Aristotel` oz zamaninda osimlikler aziklik zatlardi topiraktan kuramali zatlar turinde 
kabillap otiradi degen tusinikti alga surgen edi. Onin bul tusinigi 18 asirdin akiri 19 asirdin 
baslarinda nemets agronomi A.Teer.tarepinen rauajlandirildi xam osimliktin aziklaniuinda 
«Gumus teoriyasi» degen teoriyani islep shikti. Topiraktin reni kansha kara bolsa onda 
organikalik shirindi zatlar yagniy gumus sonsha darejede kop bolip, topiraktin onimdarligi jokari 
boladi. Gumus teoriyasina baylanisli osimlik suu xam gumusten aziklanadi. 
Keyinshelik osimliktin aziklaniuinda mineral elementlerdin roli joninde magliumatlar 
toplana basladi. A.T.Bolotov 1770 jil «topirakti aziklandiriu xakkinda» degen miynetin jazip, 
agroximiyanin tiykarin saldi. Ol toginlerdi toprakka beriu usillarin islep shikti xam auil 
xojaliginda kollaniui mumkin bolgan 53 atamadagi togin turlerin keltirip otedi. 
Shveytsariya tabiyat izertleushisi N.T.Sosyur sol zamandagi osimliktin aziklaniui 
boyinsha barlik magliumatlardi jiynap topirak osimlikti azot xam mineral elementler menen 
tamiyinleytuginin anikladi. Ol 1804-jili «Osimlikti ximiyalik izertleuler» degen miynetinde 
eritindidegi xan kiyli ximiyalik duzlardin tamir sistemasi tarepinen tendey tezlikte 
kabillanbaytuginin korsetedi.  
Frantsiyali agroximik J.B. Bussengo 1837 jili osimlikti taza kumga osiriuge bolatuginin 
kosetti. Bunda osimlikke mineral duzlar berilip turiui kerek degen. 
Nemets ximigi Libix agroximiyalin tiykarin saliushilardin biri «Diyxanshilikka xam 
fiziologiyaga tiyisli ximiya» (Ximiya v prilojenii k zemledeniyu i fiziologii) degen 1840 jili 
shikkan kitabinda osimliklerdin mineral aziklaniui degen teoriyaga tiykar salip, buringi 
kaliplesken gumus teoriyaga karsi shigadi. Libixtin teoriyasi boyinsha topiraktin onimdarli 
boliuinin tiykari, ondagi mineral zatlar dep esaplanadi. Libix topiraktagi shirindi topiraktin jokari 
katlamin SO
2
 benen bayitip turiui ushin kerek degen pikirdi aytadi. Ol birinshi marte topirakka 
azik sipatinda taza mineral zatlardi beriudi usindi. 
Libix «minimum Zakondi» islep shikti. Bul zakon boyinsha kalegen mugdardagi mineral 
zatlar, osimliktin osiuine tasir jasamaui mumkin, eger sol zattin mugdari osimliktin osiuine tasir 
jasaytugin tomengi shegarasina jetpegenshe. Libixtin «kaytip keliu Zakoni» (Zakon vozvrata) 
boyinsha topiraktan osimliklerge otken zatlar kaytip topirakka tusiui kerek. Eger bul printsip 
salanbasa onda topiraktin onimdarsiz bolip jerdin aziklaniuina alip keledi delinedi. 
I.Knop xam Yu. Saks (1859) oz tajiriybeleri menen «gumus teoriyasina» toligi menen 
sokki berip ol teoriyanin tiykarsiz ekenligin dalliledi. Olar osimlikti suuga otirgizip, ogan 7 
elementti berip tursa osimlik, tolik onim berip osip rauajlanadi (azot fosfor, kukirt, kaliy, 
kal`tsiy, magniy, temir). Bul tajiriybe osimliklerdin mineral aziklaniui teoriyasin bekkemlep, 
vegetatsiyalik metodti kollaniuga tiykar boldi. Sonin menen birge osimlikti osiriude suu 
kulturasin xam kum kulturasin kollaniuga tiykar saldi. Kiol tarepinen islenip shigilgin aziklik 
eritindi elege shekem kollanilip kelmekte. 
J.B.Bussengo vegetatsiyalik metod usilin kollanilip anik mugdar olshemi natiyjesinde 
jokari darejeli osimlikler atmosfera azotin ozine kabillay almaytuginin korsetti. Tek gana sobikli 
osimlikler atmosfera azotin ozlestiriu ukibina iye boladi. Solay etip birinshi marte sobikli 
osimlikler baska osimliklerge karagan topirakti azot penen bayitiu artikmashligina iye. Nemets 
botanigi xam mikrobiologi G. Gelrigel` 1880 jili sobikli osimlikler tuynek bakteriyalari menen 
simbioz xalda jasap azot fiksatsiyalaytugin korsetti. Sobikli osimliklerdin tuyneginde jasaytugin 
bakteriyalardin ozin birinshi marte rus botanigi M.S.Voronin 1866 jili ashti.  
S.N. Vinogradskiy kop gana tajiriybeler islep topirakta bolatugin biologiyalik 
protsesslerdi baklap topirak mikrobiologiyasina tiykar saldi. Xazirgi uakitta topirakta xar kiyli 
mikroorganizmlerdin bar ekenligi aniklandi. Olardan ammonifikatorlar yagniy azotli organik 
zatlardi (beloklardi, nukleyn kislotalardi, mochevinani xam baskalardi) ammiak payda etip 
tarkatiushi mikroorganizmler.  

Azotofiksatsiyalaytugin yagniy molekulalik azotti baylanistiriushi mikroorganizmler. 
Nitrifikatorlar yagniy kislorod tasirinde ammiakti nitratlar darejesine shekem okislendiriushi 
mikroorganizmler. Denitrofikatorlar yagniy nitratlardi molekulalik azotka aylandiriushi 
mikroorganizmler. Eger topirakta kislorod jetispese denitrofikatorlar nitrattagi kislorodti jumsap 
erkin azottin atmosferaga kaytiuin taminlep topirakti azotka jarli etip koyadi. 
Topirakta azotka baylanisli mikroorganizmlerden baskada mikroorganizmler boladi. Olar 
tsellyulozani tarkatadi, kukirt xam fosfor birikpelerin kayta isleydi. Silikat bakteriyalardi topirak 
silikatlarinan kaliydi ajiratadi xam t.b. Bir kansha mikroorganizmler osimlikti vitaminler menen, 
aminokislotalar menen taminlep otiradi. Uliuma aytkanda topiraktagi mikroorganizmlerdin roli 
xar tarepleme ulken esaplanadi. 
Rus ilimpazlari P.A.Kostichev xam V.V. Dokuchaevlar topiraktaniu ilimine tiykar saldi. 
Agroximik K.K.Gedroyts topiraktin ozine siniu kompleksi ilimine tiykar saldi. Topiraktagi zatlar 
xan kiyli usil jardeminde uslanip turiladi: mexanikalik jol menen, fizikalik bir-birine tasir etisiu 
usili menen, ximiyalik xam biologiyalik baylanislar menen uslanip turilatuginin korsetken. Ol 
asirese fiziko-ximiyalik usilga ayriksha axmiyet beredi. Topirak tiykarinan kation almasiniu 
kasiyetine iye boladi. solay etip topiraktin onimdarligina ana parodanin ayriksha ozgesheligine 
(mineral kuramina xam topirak strukturasina) xam organikalik zatlardi minerallastiratugin 
mikroorganizmlerdin iskerligine baylanisli. 
Osimlik sirtki ortaliktin periodlik sistemadagi barlik elementlerdi kabillau ukibina iye boladi. 
Degen menen olardin normal rauajlaniui ushin belgili elementler gana kerek. Olardi baska 
elementler menen almastirip bolmaydi. Bul elementlerge tomendegi 19 element kiredi: uglerod 
S, vodorod N, kislorod O, azot N, fosfor R, kukirt S, kaliy K, kal`tsiy Ca, magniy Mg, temir Fe, 
marganets Mn, mis Cu, tsink Zn, molibden Mo, bor V, xlor Cl, (natriy) Na, (kremniy) Si, 
(kobol`t) Co. Bul korsetilgenlerdin 16 si xakiykat mineral esaplanip, uglerod S, vodorod N xam 
kislorod O lar osimlikke SO
2
, O
2
 xam suu turinde kabillanadi.  Na, Si, xam Co lar skobkaga 
alinip jazilgani, olardin kerekligi barlik osimliklerge birdey ekenligi aniklanbagan. Natriy Na 
soralar tukimlasina kiretugin birkansha osimliklerge asirese sekseuil, selitryanka, buyirgin, 
lablebige t.b. kop kabillanadi. S, N, O, N elementler organogen elementler dep ataladi. Uglerod 
qurg`ak massanin 45% in kuraydi, kislrod-42%, vodorod-6,5%, azot-1,5%  kuraydi. Qurg`ak 
massanin 5% in kul elementleri: P, S, K, Ca, Mg, Fe, Al, Si, Na xam baskalar kuraydi. 
Osimliklerdin mineral sostavin, olardi ortagennen keyingi kulin aniklap aniklaydi. Jokarida 
korsetilgen elementler osimliklerdegi makroelementler esaplanadi.