O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

 
Osimlik japiragi yamasa shakasi kesilip sol uakitta  torsiman tarizde olshenedi 1-min keyin tagi 
olshenedi
 
Japirakka 5 % xlorli kobalt eritpesi sindirilgen suusizlangan fil`tir kagazi jabiladi.Bul 
uakitta transpiratsiya protsesinde kagaz roza turine ozgeredi. Eger kagaz kansha darejede kizgish 
tartsa sonsha darejede protses kushli otken esaplanadi.
 
      Transpiratsiya  tezligi.  Belgili  uakit ishinde ishinde  puulangan suudin mugdari menen 
olshenedi.Parlangan suu gramda uakit birligi saat penen olshenedi .Bir saat uakittin ishinde 1 
gram japirak yamasa 1 dm  2 japirak  kansha gramm suudi saripladi.Transpiratsiya tezligi 0.1 g 
nan  2.4 g ga shekem suudi 1 g massadagi japirak  bir saat ishinde paydalanadi. 
  Transpiratsiya eki turli boladi: Ustitsa tesiksheler jardeminde xam kutikula jardeminde.  
Eriktin jas japiraklari kutikula jardeminde 73 %  suu transpiratsiyalap  ustitsa jardeminde 27 % 
suudi parlandiradi. Kartaygan japiraklardi 22.7% kutikula jardeminde 77.8% ustitsa jardeminde 
suudi kollandiradi. Kutikulanin bekkemligi xam onin suu otkizgishliginin  kemeyiui japirak 
kartaygan sayin artip baradi. 
Transpiratsiya intensivligi .Ustitsa jardeminde tartipke salinip turadi. Ustitsa apparati eki ashilip 
joyilip turatugin kletkadan ibarat boladi. Bul kletkalar xloroplastka iye boladi.Usi plastidlerde 
xor ferment almilze  tartibinen kantka aynalatugin  kraxmal toplanadi. Kraxmaldin kantka 
aylaniu dauirinde kanntin suudi ozine tartiuina baylanisli kletka turgor xalatka keledi xam osmos 
basim kusheyedi natijede ustine tesiksheler ashiladi. 
Kanntin kraxmalga otiu uaktinda kletkalar suudi jogaltip ustindegi tesiksheler ashiladi. 
Kanntin kraxmalga otiu uaktinda kletkalar suudi jogaltip ustindegi tesikleri jabiladi. Solay etip 
ustinde tesikshenin lmasip jabiliuinan kraxmal kantka. Kant kraxmalga aynaladi. Ustitsa 
tesiksheleri kletka 1.5 %  suudi  jogaltkansha ashik bolip. Keyin jabiladi. Jaktilik ustinde 
tesikshelerdin ashiuga tasir etse karangilik tesiklerdin jabiliuina alip keledi. 
Kunnin issi uakitlarinda transpiratsiya ustinde tesikshesizde otiui mumkin. Metiorologiyalik 
fontor ( issilik. Samal  xauanin igalligi) Japirak mezofillerinde tez arada suudin puulaniuina alip 
keledi. 
Ustitsa tesiksheleri 1kvadrat mm japirakta bir neshshe 100 dn 1000 ga  shekem jetedi. Kopshilik 
karangiga shidamli agashlarda (emen  kayin  terek  t. b) Ustitsada tesiklerdi japiraktin tomengi 
jagina jaylaskan. 
                 Osimliktin kseremorf strukturasi. 
Osimliktin jokarisinda jaylaskan japiraklardin kletkalari juda mayda bolip kop ustitsalardin 
jaylasiui xam juda tigiz tor tamirlaskanligi menen  kraxmallardan japiraklardagi bunday 
ozgeshelik kseremorf strukturasi dep ataladi 
V. R Zelenskiy(1904) jokari eriytugin japiraklardin xam tomengi    japiraklardin suu menen 
taminleniuin uyrendi. Jokarigi  japiraklar  tomengi japiraklarga karaganda suu menen kem 
taminlenedi bul janalik  Zalenskiy nizami degen atak aldi. Usigan tiykarlanip osimliklkrdegi 
kseremorf strukturasinin kaliplesiui menen karpiratsiyanin  tomenleuin kozde tutkan. N. A 
Maksimov bunday koz karastin duris ekenligin oz miynetinde dalillep jokaridagi japiraklar 
tomendegi japiraklarga karaganda suudi kem parlandirmay  kerisinshe olardan anagurlim 
darejede kop parlandiratuginin korsetti. Usigan baylansli xazirgi uakitta  osimliklerdegi 
kseremorf jagdaydi transpiratsiyanin paseyiui  tomenleui ushin bolgan jagday dep karamastan 
osimliklerdin suusizlanip kaliuina beyimlesiu dep karaldi. B.A. Keller  dala jagdayinda osetugin 
osimliklerdin transperaiyasi menen togayda osetugin osimliklerde 
           
Lektsiya №7-8-9 
 
Fotosintez 
      Jobasi: 

1.  Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti. 
2. Fotosintezding axmiyeti 
3. Fotosintezding kiskasha tariyxi  
4. Xloroplstlar xareketi. 
5.Fotosintezge  katnasatugin kletka strukturalari    xam    ondagi        pigmentler              
6.Fotosintezding jaktilik fazasi 
7..Fotosintezding  karangilik  reaktsiyalari 
8. Fotosintez protsessin baskariu.   
9. .Fotosintezge tasir etiushi faktorlar 
10.Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi 
      Tayanish tusinikleri: 
  Pristli, Sheele,  Saks, Famintsin, Engel`man  tajiriybeleri. Timiryazev, Tsvet miynetleri. 
Plastidler, tilakoid, stroma, Nentskiy, Merxlevskiy, Vil`shtetter, Fisher, Vudvord 
miynetleri.Xlorofill, ksantofill, karotinoid, rodopsin, xromoprotein. Fotosistema, energiya 
migratsiyasi. Reaktsion oraylar. Elektron transportlari Z-sistema.  Fosforlaniu. Fotosintezding 
(karbon
3
)  S
3
 - joli, S
4
 -joli, SAM (kam) joli. Jaktida dem aliu, fotosintezde xloroplasttagi 
ozgerisler, kletkadagi ozgerisler, tkanlardagi oz ara tasir. Xloroplastlik  xam distantsiyalik tasir. 
Jaktilik tasiri. SO
2
 tasiri, temperaturaning tasiri, suu rejimi tasiri, mineral aziklik zatlar tasiri. 
Fotosintezding sutkalik intensivligi. 
         Baklau soraulari 
1. Fotosintezding adam xam uliuma tirishilik ushin xamiyeti nede? 
2. Fotosintezding tariyxi kashannan baslanadi xam oni kimler uyrengen? 
3. Fotosintezge katnasatugin  kletka strukturalari xam pigmentler kanday? 
4.Fotosintezding jaktilik fazasi kalay otedi? 
5. Fotosintezdin karangilik fazasi kanday jollar menen otedi? 
6.Fotosintezding  SAM joli degen ne? 
7.Osimlikting jaktida dem aliuining fotosintezge tasiri kanday? 
8. Osimlikte fotosintez protsesining tartipli turde alip bariliuina neler katnasadi? 
9.Fotosintezge kanday ekologiyalik faktorlar tasir etedi? 
10. Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi kalayinsha otedi? 
        
Paydalanilgan adebiyatlar 
1.Kleyton R. Fotosintez. Fizicheskie mexanizmi i ximicheskie modeli . M. 1984g 
2. Libbert E. Fiziologiya rasteniy M. 1976g. 
3. Mokronosov A.G. Fotosinteticheskaya funktsiya i tselosnost` rastitel`nogo organizma. M.  
1981g. 
4. Mustakimov G. D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent. 1995 y. 
5. Polevoy V. V Fiziologiya rasteniy. M. 1989g. 
6. Rubin B. A, Gavrilenko V. F Bioximiya i fiziologiya fotosinteza. M. 1977g. 
7. Sitnik K.M, Musatenko L, Bogdanova T. L Fiziologiya lista. Kiev.1978g. 
8. Fotosintez v 2x tomax . M. 1987g. 
9. Fiziologiya fotosinteza. M. 1982g. 
10.  Xlorofill. Minsk.1974g. 
11. Xoll D, Raok. Fotosintez. M. 1983.g. 
12.  Chayka M. T, Savchenko G. E Biosintez xlorofilla v protsesse razvitiya plastid. Minsk. 
1981g. 
13. Shaniyazov B .Osimlikler fiziologiyasi. N5kis. 1992j 
Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti.
 
   Fotosintez-jaktilik  energiyasinan  paydalanip osimliklerding uglekislota xam suudan 
organikalik zatlardi payda etiui esaplanadi. 
   Fotosintez  natiyjesinde  planetada  energiyaning kop mugdari zapas xalina aylanadi. Jasil 
osimlikler fotosintez protsesinde bir jilda 100mlrd tonna organikalik zatlardi payda etedi. Olar 
170 mlrd tonna SO
2 
-ni assimilyatsiyalap 450x10
15
   kkal kuyash energiyasin ximiyalik 

baylanislar energiyasi turine aylandiradi. Bul protseste 130 mlrd tonna suu sarplanip odan 115 
mlrd tonna erkin kislorod payda boladi. Jasil osimlikler bir jil dauaminda atmosferaning 3% SO
2
  
zapasin xam okeanlardagi SO
2
  -ning 0,3%  zapasin jumsaydi. 
   Fotosintez  adamlarding  paydalanatugin  tiykargi energiya istochnigi esaplanadi. Xazirgi 
uakitlari adamzat aukat maksetinde fotosintetik produktlardi4 0,6-0,7% in kollanadi. 
   Fotosintez, osimliklerde onimdi payda etetugin organikalik zatlardi islep shigatin bolganliktan 
ulken axmiyetke iye. Osimliklerde onimdarlik fotosintezding jedelligi(intensivligi), 
osimliklerding dem aliuinan ustin bolganda gana toplanadi. Xarkanday  agrotexnikanik 
selektsiyalik jumislardi alip bariu menen osimliklerde fotosintezding onimdarligin asiriuga 
boladi. 
    Jerde osetugin osimlikler jil sayin 10   kilokaloriyaga iye bolgan jaktilik nurin assimilyatsiya 
produktlarin islep shigiuga jumsaydi. Xarbir sm   maydanga iye bolgan jer ustine jil sayin 100 
kkal kuyash energiyasi nuri tusip, soning 0,03 kkal energiyasi osimlikler tarepinen assimilyatsiya 
protsesine jumsaladi. 
  Jerdegi tirishilik ushin eng ulken energetikalik axmiyetke iye bolgan, osimliklerdegi fotosintez 
dep atalatugin bul protsess 18-asirding  ekinshi yariminan baslap kop gana ilimpazlarding 
dikkatin ozine audarip keldi. Sogan baylanisli mektep okiushilari fotosintez tusinigine iye boliu 
ushin botanika okiulik kitabina bolek tema bolip kirgizilgen.  
Tau shinglarinda taslarding 6stinde ulken tereklkrding osiui ayemgi zamannan beri adamlardi 
tanglandirip kelmekte. Ayirim ilimpazlar S. Geyls, I .N`yuton xam M. Lomonosovlar.  
Osimlikler ozlerine aziklik tayarlauding kop bolegin xauadan aladi degen pikirdi aytip, 
osimliklerding xauadan aziklaniui degen ideyaning kaliplesiuine tiykar saldi. 
   Fotosintez boyinsha daslepki tajitiybe angliya ximigi Djozef Pristli tarepinen 1774-jili koyildi. 
Ol xaua kirmeytugin shiyshe kalpakting ishine tishkandi jiberip natiyjesin baklagan. Tishkan 5 
saattan keyin olgenin korgen. Baska shiyshe kalpakka tishkan menen birge nazbay guldi 
koyganda tishkannin olmey kalganin baklagan. Bul tajriybenin juumaginan ol xayuan ozinin 
dem aliui menen xauani pataslap, tirishilik ushin  jaramsiz etedi, al osimlik bolsa ozinin dem 
aliui menen xauani jaksilaydi degen tusinikke iye boldi. 1776- jili Shved ximigi K.V.Sheele 
Pristli din tajriybesin kaytadan koyip korgende, osimlikte xauani xayuanatga usap pataslap 
tishgannin azanga shekem olip kalganin koredi. Bul tajriybe uksas  bolsada olardin juumaginin  
xar turli bolip tamamlanganliginin sebebin 1779 jili Gollandya ilimpazi Ingenxauz tusindirip 
berdi. Ol Pristlidin tajriybeni jaktida koyganligin, Sheele tajriybeni jakti jeteri jagdayda 
islemegenin korsetip, jasil osimliklerdi jakti tasirinde kislorod bolip shigaratuginin, al karangida 
jasil osimlikler olardin tamirlari bolsa karangida da xam jaktida da dem alganda xayuanatka 
uksap kislorodti jumaytuginin tusindirip berdi. 
Shveytsariya tabiyat izertleushisi Jan Senebe 1782 -jili osimlik jaktida kislorod shigarip 
koymastan, pataslangan xauani da, yagniy SO
2
 da jutatuginin anikladi. 
Frantsuz ximikleri P. J. Pel`t`e xam J. Kvantu 1817- jili japiraktan jasil pigement ajiratip oni 
xlorofill dep atadi (grekshe xloros-jasil, fillon-japirak). Keyinshelik bul pigmenttin 
xloroplastlarda jaylasatugini anik boldi. 1865- jili nemis ilimpazi Yu. Saks jaktida japiraklarda 
kraxmal payda bolatuginin xam onin xloroplastlarda jaylasatuginin anikladi xam tajriybede 
korsetip berdi. A. S. Famintsin xam T. V. Engel`man xloroplastlarda kraxmaldin tik tusken jakti 
t1sirinde juda tez payda bolatuginin, natiyjede xloroplaslardan kislorod bolinip shigatuginin 
spirogira osimligi menen koyilgan tajriybeden korsetip beredi. 
Fotosintez protsessine jaktinin tasiri joninde Amerika fizigi Dj Drepper, Yu. Saks xam V. Pfeffer 
tajriybeler islep, olar jokari fotosintez sari nurlar tasirinde boladi degen juumakka keledi. Al 
xlorofil bolsa spektording kizil xam kok nurlarin jutatugini anik edi. 
K. A. Timiryazev Drepperdin tajriybesinin metodikalik jaktan duris emes ekenligin ozinin 1875- 
jili jaklagan  (Jaktilikting osimlikler tarepinen ozlestiriliui) degen doktorlik dissertatsiyasinda 
dalilledi. K. A. Timiryazev gaz analiz metodi jardeminde fotosintez protsessi kuyashtin kizil 
nurlari tuskende bolatuginin korsetti. Xam fotosintez protsessindegi nizamlikti tomendegi 3 
jagday menen taripledi. 

1. Xlorofill tarepinen kabillangan nurlar tek gana fotosintez protsessine katnasadi. 
2. Fotosintez kabillangan nurlarga proprotsional boladi. 
3. Fotosintez protsessine osimlik tek gana azgantay mugdardagi kabillangan energiyani jumsaydi 
1-3% shekem. 
Solay etip kuyashtin nur energiyasi xloroplastta uglevodlardin ximiyalik energiyasina 
aylanatuginin korsetedi.  
Fotosintez boyinsha K. A. Timiryazevten baska M. S. Tsvet, V. N. Lyubimenko, S. P. Kostichev, 
N. M. Gaydukova, V. A. Brilliant, A. N. Terenina, A. A. Nichiporovich, D. N. Sapojnikov, O. 
Varburg, M. Kal`vin, D. N. Arnon, E. Rabinovich xam baskalar jumis isledi.  
Xlorplastlar xareketi 
     Osimlik  kletkalari  ushin  xarakterli  organoidtin biri plastidler esaplanadi. Olar eki 
membranadan turatugin sopak organoid. Plastidler rensiz ,( leykoplast) xam renli( xloroplast, 
xromoplast) bolip bolinedi. Fotosintez protsessin xloroplastlar alip baradi. Xloroplast sopak 5-10 
mkm uzinlikta xam diametri 2-3 mkm boladi. Japiraktin bir kletkasinda 15-20 xam onnan da kop 
xloroplast boladi. Suu otlarinda 1-2 ulken xloroplast boladi. Xar kanday plastidlarga uksas 
xloroplastlarda 2 membranadan turadi. Plastidanin ishki gomogen ortaligi stroma dep atalip, 
onda jaylaskan katlamlar tilakoid granalari delinedi. Tilakoydlar membranasinda jasil pigment 
xlorofill, sari xam kizil pigmentler karotinoidlar, zapas energiyalar boladi. Bioximiyalik sintezler 
xam olardin uglevodlarga aylaniui xloroplast stromalarinda boladi. Stromada kraxmal da 
toplaniui mumkin. 
Osimliklerdegi pigmentelr fotosintezleushi apparattin en axmiyetli komponenti 
esaplanadi osimlik pigmentin uyreniu M. S. Tsvettin1901-1903-jildagi adsorbtsiyalik 
xromotografiya usilin engizgennen baslap jedellesti. Xromotografiyalik usil menen M. S. Tsvet 
xlorofilldin eki A xam V turin ajiratti. Xlorofill birinshi ret kristall turinde oris botanigi I. P. 
Borodin tarepinen 1883- jili alindi. Pol`sha botanikleri M. Nentskiy 81m L. Marxlevskiyler 
xlorofill tiykarin porfirin shenberi iyeleytuginin korsetedi xam olar xayuanlardagi  gemoglobin 
pigmenti menen osimliklerdin xlorofili bir-birine uksas ekenligin aniklaydi. Xayuanatlar 
gemoglobininde temir bolsa osimliklerde magniy jaylaskan. 
Nemets ximigi R. Vil`shtetter 1904-1914-jillari xlorofill A-S
55
N
72
O
5
N
4
Mg xam xlorofill 
V-C
55
H
70
O
6
N
4
Mg nin apiuayilaskan kuramin anikladi. Nemets bioximigi G. Fisher 1930-1940- 
jillari xlorofilldin strukturalik formulasin tolik anikladi. 1960 jili amerikali ximik R. B. Vudvord 
xam nemets ximigi M. Shtrel` xlorofilldi jasalma turde sintezledi. Xlorofill - xlorofillin di karbon 
kislotasinin kuramali efiri bolip, onin bir korboksil gruppasi metil spirti kaldigi, ekinshisi bir 
atomli sheksiz fitol spirti kaldigi menen birikken.  
 
 
 
MgN
4
OH
30
C
32
 
 
                 Xlorofillin 
 
 
         C
32
H
30
ON
4
Mg 
 
                Xlorofill a 
 
 
C
32
H
28
O
2
N
4
Mg 
 
                Xlorofill b 
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
32
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 

Xlorofillde magniydi aniklau ansat. Xlorofilldin spirt eritpesine k6shsiz duz yamasa baska 
kislotani kossa darxal magniy ajiraladi. Eritpe konir-sari renge donedi. Xlorofillsiz magniy 
feofitin dep ataladi.  
 
 
 
 
 
 
         C
32
H
30
ON
4
Mg                        + 2HCl
   C
32
H
32
ON
4                                       + 
MgCl
2
 
  
           Xlorofill a                                  Feofitin 
 
Feofitin molekulasina kanday  da bir metalldi tasir etkizse onda metall organikalik baylanis 
kayta tiklenedi. Bunin ushin feofitinge uksus kishkil mis yamasa uksus kishkil tsinkti kosip 
kizdiriladi. Tsink yamasa mis xlorofill molekulasina kirip eritpe kayttan jaslir renge enedi.  
     
 
 
C
32
H
32
ON
4                             
+  (CH
3
COO)
2
Cu
  C
32
H
30
ON
4
Cu                                                   + 2CH
3
COOH  
 
       Feofitin              uksus kishkil mis              Magniy  mis penen     Uksus 
                                                                            almaskan xlorofill a    kislota 
 
 
Barlik fotosintezleushi osimliklerde xam suu otlarinda sonin menen  birge tsian 
bakteriyalardinda xlorofill a boladi. Xlorofill b jokari darejeli osimliklerde jasli suu otlari xam 
evglenalarda boladi. Konir xam diatom suu otlarinda xlorofill b nin ornina xlorofill S , al 
kopshilik kizil suu otlarda xlorofill D boladi. Fotosintezleushi bakteriyalarda 
fotoreduktsiyalaushi bakterioxlorofiller tabilgan. Jasil osimliklede xlorofilldin payda boliui ushin 
tomendegi jagdaylar kerek. 
1. Jasil renge enetugin proplastida boliui kerek. 
2. Jakti nuri  boliui kerek. 
3. Temir duzlari boliui kerek. 
4. Kolayli temperatura  
5. Xauada kislorod jeterli boliui kerek. 
   Xlorofill a katti xalinda kara rendegi amorf zat, onin balkiu temperaturasi 117-120
0
 S. Xlorofill 
etil spirtinde jaksi eriydi, suuda uliuma erimeydi. Xlorofill a eritindisi kok-jasil renge iye, 
xlorofill b sari jasil renge iye boladi. Xlorofillerdin en kop jakti jutiui spektorlik kizil xam kok 
bolegine  tuuri keledi. Xlorofilldin a gruppasi spektordin 660-663 nm. uzinliktagi kizil, 428-430 
nm uzinliktagi kok nurin jutadi. Xlorofill b 642-644 nm uzinliktagi kizil, 452-455 nm uzinliktagi 
kok nurdi jutadi. Xlorofiller kizil xam sari nurlardi xalsiz jutadi, jasil xam infrakizil nurlardi 
ozine kabillamaydi.  
Fikobilinler olarding strukturasi xam kasieti 
     Kok-jasil suu otlari, tenizdin kizil suu otlari xlorofill a xam karotinoidlardan baska fikoeritrin 
pigmentine iye boladi. Fikoeritrinlerdin ken tarkalgani-fikoeritrobilin xam fikotsianobilinler. 
Fikoeritrobilinler suu otlarinda fikotsianobilinler kok-jasil suk otlarinda boladi. Fikoeritrinler 
kuram bolegine karay bauir pigmentlerine kiredi. Bul ashik shinjirdagi tetrapirrol ozinin 
kuraminda magniy yamasa baska da metal atomin xam fitoldi uslamaydi.  
Fikobilinlerdin xlorofillerden ayirmashiligi sonda, olar bekkem kovalent baylanislar 
menen baylaniskan. Globulin beloklardin fikobillinproteynlerdin xromofor gruppasi 
esaplanailadi. Fikobilliproteynler 3 ke bolinedi.  
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
              
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 

1. Fikoeritrinler - 498-568 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin kizil rendegi beloklar. 
2. Fikotsianinler - 585-630 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar. 
3. Allofikotsianinler - 585-639 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar. 
Fikobiliproteynler suuda eriydi. Olar suu osimlikleri kletkalarinan fotosintezleushi 
lamellalarinin sirtindagi granulalarda jaylaskan. 
4.   Karotinoidlar 
Barlik osimliklerding xloroplastlarinda kizil, kongir, sari rengdegi mayda eriytugin 
pigmentler boladi. Olardi karotinoydlar dep ataydi. Olar geshirde bolatugin xromoplastlar 
kuramina da kiredi. Jasil japirakta adette karotinoydlar xlorofill menen bolganliktan belgisiz 
bolip turadi. Guz keliuden xlorofill buzilgannan keyin japiraklar sari xam kizil rengge donedi. 
Karotinoidlar bakteriyalar xam zamariklar tarepinen de sintezlenedi. Xazirgi uakitta 400 ge jakin 
karotinoidlarga kiretugin pigmentler belgili. 
   Karotinoidlarding  kurami  Vil`shtetter  tarepinen uyrenilip 1920-1930 jillar arasinda oning 
strukturasindagi tiykargi pigment gruppalari aniklandi. Karotinoidlarding jasalma sintezi 1950-
jili P. Karrer laboratoriyasinda islendi. Karotinoydlarga ush turli gruppadagi birikpeler kiredi. 
1. Kongir yamasa kizil pigmentler karotinler(S
40
N
56
)  
2. Sari ksantofiller (S
40
N
56
O
2
 xam S
40
N
56
O
4
)  
3. Karotinoid kislotalari - karotinlerding okislengen produktalari S
20
N
24
O
4
 - kvertsitin, ol eki 
karboksil gruppaga iye. 
Karotinoidlar xam ksantofiller xloroformda, benzolda, serouglerodta xam atsetonda jaksi 
erydi. Karotinler petroleyniy efirde, dietilefirde jengil eriydi, birak metanol menen etanolda 
derlik erimeydi. Ksantofiller spirtte jaksi erip petroleyniy efirde az eriydi.  
Jokari darejeli osimliklerding xam suu otlarining plastidalarinda 
  -karotin, lyuteyin, 
vialoksantin xam neoksantinler boladi. Karotinlerding sintezi atsetil SOA dan baslanip, mevalon 
kislotasi, granilgeranilpirofosfat arkali karotinlerding baslamasi bolgan likopinge shekem dauam 
etedi. Karotinoidlar sintezi karangida baslanip jakti tasirinde sintezi tezlesedi. 
Karotinoidlar kok-fiolet xam kok nurlardi ozine singiredi. Karotinoidlar xlorofillge uksap 
fotosintetik membrananing lipidleri xam beloklari menen kovalentsiz baylaniskan. Karotinoidlar 
fotosintezleushi organizmlerding pigmentlerining tiykargi komponetlerining biri esaplanadi. Olar 
bir kansha tiykargi funktsiyalardi atkaradi.  
1.Kosimsha pigment esabinda nurdi jutiuga katnasadi 
2.Xlorofill molekulalarin kaytimsiz fotookisleniuden saklaydi. 
Karotinoydlar fotosintez uaktinda kislorod aylanisina katnasiui mumkin.Karotinoydlar 
osimliklerde fotosintezge katnassiz baska da funktsiyalardi atkariui mumkin. Olar gul japiraklari 
xam miyuelerding renin beredi. Karatinoydlardan kelip shikkan vitamin A, ksantoksinler, ABK 
(abstsioz kislotasi) ga uksap biologiyalik aktivlikke iye  boladi. Xromoproteyn rodopsin galofill 
bakteriyalarinda nurdi jutip N
+ 
pompasina uksas funktsiyani atkaradi. Bakteriorodopsin 
xayuanlarding koriu analizatorining radopsinine uksas funktsiyani atkaradi.  
Solay etip, fotosintez protsessin alip baratugin xlorofill xam ogan katnasatuigin baska da 
pigmentler osimliklerding tirshiligi ushin ulken axmiyetke iye boladi. Karotinoidlar xlorofillding 
buziliuinan saklap turadi. Baska pigmentler kosimsha pigmentler esaplanadi.  
Fotosintezding jaktilik fazasi 
   Fotosintezding jaktilik fazasinda kosimsha pigmentlerding katnasinda xlorofill a molekulasi 
menen nur jutilip nur energiyasi ATR ning ximiyalik energiyasina xam kayta tiklengen NADPH 
ka transformatsiyalanadi. Bul protsessting bari fotoximiyalik aktivlikke iye bolgan xloroplast 
membranalarinda juzege keledi. Bul protsesseler kuramali fotofizikalik, fotoximiyalik xam 
ximiyalik reaktsiyalar turinde ekenligi xazir tolik aniklangan. 
Xloroplastlarding lamellasinda 5 turli kop kompanentli belok kompleksi boladi.  
1. Nur jiynaushi kompleks 
2. Fotosistema 1-(fs1) 
3. Fotosistema 2-(fs-2) 
4. Tsitoxrom kompleks, ogan tsitroxrom v 6 xam f tsitoxromi kiredi 

5. ATR sintezleude katnasatugin ATR aza kompleksi 
Bul komplekslerding bari bir-biri menen baylaniskan turde oz funktsiyalarin atkarip turadi . 
Fotosistemalar. 
Xloroplastlarda eki turli fotsistemaning bar ekenligin R. Emerson 1957-jili nurding xlorella 
fotosintezine tasirin uyrengen uakitta aniklagan. Ol fotosintez uaktinda nurding kvant shigimina 
tasirin uyrenedi. Fotosintezding kvant shigimi dep, jutilgan 1 kvant energiyaga, O
2 
yamasa 
baylaniskan SO
2 
nin ajiralgan mugdarin tusinemiz. Xlorella 660-680 nm tolkin uzinliktagi nur 
menen nurlanganda kvant shigimi jokari bolgan. Eger 700 nm nur menen jaktilandirsa 
fotosintezding astellesiui baykaladi. Xlorellani bir uakitta kiska 680 nm 81m uzin 700 nm kizil 
nurlar menen jaktilandirganda fotosintezding 
   effekti xar bir tolkin uzinliktagi kizil nurlarding 
tasirinen jokari bolgan. Bul kubilis 
Emmersonning kusheyttiriu effekti dep ataladi. Bul 
tajriybening juumaginan xloroplastlarga 2 pigment sistema tasir etetugin boliui kerek degen 
boljau kelip shikti. Emmersonning 2 pigment sistemasi degen boljaui keyingi jumislarda 
xloroplast membranalarinan eki turli belok kompleksi, fotosistema 1 xam fotosistema 2 ning 
ajiraliui menen tastiyiklandi. 
Fotosistema 1 de reaktsion oray retinde dimer pigment P
700  
(xlorofill a ning maksimum jutiu 
shegi 700 nm) xam fotosistema 1 ding aptenna komponenti rolin oynaushi xlorofill a
675-695
 
pigmentleri kiredi. Bul sistemada daslepki elektron aktseptori retinde xlorofillding monomer 
formasi xlorofill a
625 
(A
1
) ekinshi elektron aktseptori retinde A
2
 xam A
v
 (temirli kukirt beloklari - 
FeS)  katnasadi. Fotosistema 1 kompleksi nurding tasirinde suuda eriytugin FeS - ferodoksin (F
d
) 
belogin kalpine keltirip, miska iye bolgan suuda eriytugin plastotsianin (P
ts
) belogin 
okislendiredi.  
Fotosistema 2 belok kompleksi reaktsion oray retinde P
680 
ge iye bolgan xlorofill a ga xam 
antenna pigmentleri P
670-683 
 ke iye bolgan xlorofill a ga iye boladi. Bul fotosistemada daslepki 
elektron aktseptorlari fiofitin a (F
f
). Elektronlari FeS (Q
A
) menen assotsiyalangan daslepki 
plastoxinonga beredi,keyin ekilemshi plastoxinonga beredi.  
Fotosistema 2 ge kukirtli belok kompleksi kirip, olar suudi okislendiredi. Bul sistemaga P
680 
ushin elektron donori uaziypasin atkariushi Z kiredi. Bunda Mn, Cl xam Ca belgili xizmet 
atkaradi. Bul sistemada tsitoxrom V
559 
jaylaskan. Fotosistema 2 plastoxinondi (Pq) kalpine 
keltirip, O
2
 xam protondi ajiratiu menen suudi okisleydi.  
Fotosistema 1 xam fotosistema 2 ortasinda baylanistirishi zveno retinde plastoxinon 
fondlari, belokli tsitoxromli kompleks V
6
 - f xam plastotsianin xizmet kiladi. 
Evolyutsiya barisinda fotosistema 1 erterek payda bolgan. Ol xazir fotosintezleushi 
bakteriyalarda ushiraydi, olarda suuding fotolizi baklanbaydi. Soning ushin olarda elektronlar 
donori uaziypasin jaktilik faza ushin H
2
S, H
2
 xam CH
4
 iyeleydi.