O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

Mikrotutiksheler xam mikrofilamentler (tsitoskelet)
 Bolinbeytugin  kletkalardin 
tsitoplazmasinin shetinde mikrotutiksheler jaylaskan. Olardin sirtki diametri 30 nm, ishkisi 
14nm. Olar bir-birine paralel` jaylaskan. Kletka boliniu uaktinda olar urshik strukturasinin 
tiykarin kuraydi. Tutiksheler baylami xromosom kinetoxori menen birikken boladi. Barlik 
mikrotutiksheler  birdey duziliske iye bolip, globulyar kishkil belok tubulinnen turadi. 
Mikrotutikshelerde belok dimerleri spiral turinde jaylaskan. (monomer A xam V 
tubulinler).Tutikshe tubulinnin  13 sub`edinitsasinan duzilgen. Mikrotutikshelerdin duziliui ushin 
kishkil ortalik penen birge magniy,GTR xam ATR kerek. Olardin tarkaliui Sa ioni 
kontsentratsiyasinin artiui xam tomen temperaturanin tasirinde boladi. (Guanozin trifosfat GTP) .
 
Osimlik kletkasinin tsitoplazmasinda aktinnen duzilgen filament duzilmeler tabilgan. Bul 
kiskariushi beloktin molekulalik massasi bulshik payda etetugin aktinnin molekulalik massasin a 
uksas bolip, aminokislota sostavi ogan jakin boladi. Ol monomer (globulyar , G-aktin) yamasa 
polimer formada (fibrillyarlik F-aktin) kos spiral turinde boladi. Aktin mikrofilamentleri 
mikrotutiksheler xam plazmolemma menen oz-ara katnasta boladi. Olar tsitoplazmada erigen 
xalindagi metabolit protsesslerdin payda boliuinda xam F. Aktin olardin kozgaliu aktivligine 
katnasadi. 
Kletka diyuali.
Osimlik kletkasi tigiz polisaxarid kabik penen oralgan.Kletka diyual kletkanin 
mitoz  boliniuinde telofaza stadiyasinda payda boladi. Kletka diyuali sostavina tsellyuloza, xitin 
(zamarriklarda) gemitsellyuloza, pektin, belok, kutin xam mum, silikatlar xam kal`tsiy karbonat 

kiredi. Tsellyuloza, gemitsellyulozalar xam pektin zatlari  kletka diyualinin uglevod 
komponentleri esaplaniladi. Tsellyuloza xam pektin ,zatlari suudi sinirip kletkanin suuli boliuin  
tamiynleydi. Kletka diyualinda uglevod komponentinen baska ekstensin degen belokta kiredi. 
Bul uliuma aminokislotanin 20% kuraushi L-oksiprolin bolgan  glikoprotein. Sogan  baylanisli 
osimlik kletkasinin diyuali xayuan belogi kollagenge uksas boladi. Kletka diyualinin tiykargi 
zatinin biri lignin esaplaniladi. Ligninnin  kobeyiui kletka osiuin toktatkannan baslanadi. Lignin 
aromatik spirtlerden payda bolgan polimer esaplaniladi. Ligninnin topirakta tarkaliui gumusti 
payda etedi. Suudin xam issilik rejiminin regulyatsiyasina  suberin sinirilgen tkanlar katnasadi. 
Kletka diyualinda suberin jiynalsa  onnan suu xam eritpelerdin otiui kiyinlasadi. Osimliktin 
epiderma kletkalarinin usti kutin xam mum menen korgalgan boladi. Kutin kabati polisaxarid 
komponentinen (tsellyuloza, pektin)  ibarat bolip kutikulani payda etedi. Kutikula tkanlardin suu 
rejimine katnasip  infektsiyanin kiriuine xam ziyanlaniuina jol koymaydi.  Konsi kletkalardin  
bir-birine tiyisip turiuinan apoplast dep atalatugin kletka diyualinin bir, putin sistemasi payda 
boladi. Apoplast boyinsha membran toskinliklarin aylanip otip zatlar kletkadan kletkaga otedi. 
Kletka diyuallari diametri 1-mkm ge shekem bolgan tesikler menen tesilgen , olar arkali 
plazmodesma jolagi otedi. Olar arkali kletka aralik baylanislar boladi. Kletkalar tsitoplaazma 
arkali baylanisiui mumkin. Bul baylanis kletkaladagi plazmolemma, E.R. xam kletka diyuali 
arkali boladi. Tkan` kletkalarinin  tsitoplazmasinin bunday uliuma baylanisiu simplast dep 
ataydi.
 
                        Endotsitoz xam ekzotsit 
     Jokari osimliklerdin denesi tiykar bar kosherdi payda etetugin eki bolimnen shaka xam 
tamirdan turadi. Shakada pakal, japirak vegetativ burtikler (apikal` xam kaptal) gul xam miyue  
boladi. Tamir sistemasi-bas tamir, kaptal tamir  xam kosimsha tamirdan ibarat. Pakal tayanish 
xam otkiziushi funktsiyani bejeredi. Ol xareketleniuge, zapas zatlardi toplau xam vegetativ 
kobeyiu ukibina iye. Evolyutsiyalik Ms rauajlaniu dauyrinde pakal xar turli funktsiyani atkariu 
ushin  ozgeriske ushiragan. jer asti tamirsha (kornevishe), tuynek piyazshalar vegetativ kobeiyu 
funktsiyasin atkaradi. Mausimnin kolaysiz sharayatlarina beyimlesiu xam azik zatlardi saklau 
funktsiyalarin atkaradi. Ormeleushi osimliklerde murtlar deneni uslap turiuda xizmet atkaradi. 
(juzim, askabak t.b.).Sonday-ak ayirim osimliklerde pakaldan payda balgan tikenler (dolana, 
gledichiya) korganiu uaziypasin atkaradi.  
Japirak osimliktin fotosintez, gaz almasiu xam transpiratsiya protsessin  atkariushi arnauli organ 
esaplaniladi. Japiraklardin azik zatlardi toplau organi ekenligi tuxim  uleslerinen belgili. Kurgak 
rayonlarda osken osimliklerdin ayirimlarinda japirak kushli reduktsiyalapip tikenge shekem 
ozgeredi. (kaktus). Ayirim ormeleushi osimliklerde (noxat, china) japiraklar murtlarga aylanadi, 
ol nasekoma menen aziklanatugin osimliklerde  (rosyanka) japirak plastinkasi shibin-shirkeylerdi 
uslau maslamasina aylangan.  
     Tamir  osimliklerdin  topirak  aziklaniuinda suudi xam mineral elementlerdi kabillauda, 
osimlikti topirakka bekkem uslap turiuda xizmet atkaratugin arnauli organ esaplaniladi. Tamir 
ayirim osimliklerde  azik zatlardi toplau xizmetin atkaradi (geshir, georgina, arxidey, t.b.). Tamir  
atkaratugin xizmetine karay, juretugin tamir (mangr agashlarinda), batpakli osimliklerde dem 
aliushi tamir (batpak kiparisi ), karmakka uksagan ilmekli tamir (pashekte), xauada asilip 
turiushi tamir (orxideyalarda) x.t.b. bolip bolinedi. Tamirdada shakaga uksagan arnauli metabolit 
sistemasi xam fitogarmonlar boladi.Vegetativ burtik shakanin baslamasi bolip sol shakanin 
tagida shanalaniui ushin xizmet etedi. 
     Generativ  organlar  jinisiy  rauajlaniu  protsessin tamiynleydi. Gul osiui sheklengen, turi 
ozgergen shakalanbagan paxal bolip esaplanadi. Ol keleshekte miyue xam tuxim payda etetugin 
jinisiy kobeyiu organi. Gul bolekleri turi ozgergen japiraklar esaplanadi. Guldin shakalaniui 
usilina baylanisli gul japiraklarinin reni ozgeredi. Gul japiraklarinin reninin xar turli boliui 
guldin nasekomalar arkali aykaspali shanlaniuin tamiynleydi. Osimlik organizminin xar bir 
organi bir neshe turli tkanlardan kuralgan, olar arnauli fiziologiyalik funktsiyalardi atkaradi. 
Osimliklerde funktsionallik axmiyetine baylanisli tomendegi tkan tipleri ajiratiladi. 
 1.    Payda etiushi (meristema). 

 2.    Assimilyatsiyalik (xlorenxima). 
 3.    auisik (zapas) zat toplaushi. 
 4.    Jabiushi. 
 5.    Shigariushi (videlitel`niy) 
 6.    Mexanikalik (skelet). 
 7.    Otkiziushi. 
 8.    Aerenxima. 
Bul xar bir tip tkanlarda mayda arnauli bolimlerge bolinedi. Mis:  japiraktagi assimilyatsiyalik 
tkanga baganali xam geuek (gubchatiy) parenxima kiredi. Jabiushi tkanga-epidermis, rizoderma, 
periderma, endoderma x.t.b. kiredi. Osimliklerde putin organizm ushin bir kansha ulikma 
funktsionallik sistema bolip, xar biri bir kansha arnauli tkan` xam kletkalardan turadi. Bul 
sistemalar  avtotrof (japirak) xam topirak aziklaniui (tamir) tutiksheli otkiziushi sistema. 
Tayanish sistemalari (mexanikalik xam baska tkanlar) kozgaliu  sistemalari, jinisiy sistema.  
Olardi osimliklerdin ishki organlari dep esaplauga boladi. otkiziushi (tutiksheli) sistema 
xayuanatlardagi kan aylaniu sistemasina uksagan funktsiyani atkaradi. Birak ol kislorodti 
tasimaydi.  Dem aliu xam bolip shigariu  sistemalari diffuziyalik xarakterge iye boladi.  Dem 
algandagi gaz almasiniu  kletka araliki bosligi,aerenxima, ustitsa xam chechevichka (tirtik) lar 
jardeminde jenillenedi.  Kopshilik osimliklerde differentsiyalangan sezgi organlari bolmaydi. 
osimliklerde nerv sistemasida bolmaydi. Elektr impul`slari otkiziushi baylanislar arkali alip 
bariladi. Osimliklerdegi bunday ozgeshelikler olardin aziklaniu usilina baylanisli boladi. 
Osimlikler aziklik zatlardi ozleri izlep jurmeydi, sebebi SO
2
 , suu,  jaktilik . Osimlik aziklik 
zatlarga jakinlau ushin kosher organlarin uzaytip. Aylana ortalik penen tiyisiu bet kolemin  
arttiriu zarur. Osimliklerde sirtki jagdaydin astelik penen  ozgeriuine baylanisli tez kozgaliu 
reaktsiyasi  rauajlanbagan. Birak ayirim osimlikler (mimoza yamasa venerina shibin uslaushilar) 
evolyutsiya protsesinde tez kozgaliu ukibina iye bolgan.Aziklaniudin avtotrof(fototrof) tipi 
osimlikler organizminin tiykargi ayirmashiliginan esaplaniladi. Osimliklerdin fotosintez arkali 
aziklaniuin tamir arkali suu xam mineral duzlardin kiriui kuuatlap otiradi. Solayda bolsa 
osimliklerdin barlik kletkalari xam tkanlari geteretrof aziklaniuga ukipli. Bul osimliklerdin tungi 
uakitlarida osiuinen bilinedi. Bunda tuximdagi, tuynektegi x.t.b. azik zatlari paydalaniladi. 
Osimliklerdegi jasil renge iye bolmagan organlari geteretrof aziklanadi. Buni parazit osimlikler 
xam nasekoma jeushi osimliklerden koriuge boladi. Osimliklerde zatlardin aylanisinda oraylik 
orindi olardin tasiliui iyeleydi. Zatlardin tasiliui bir kansha uzliksiz fazalardan turadi. Kletkalar 
bir biri menen kletka diyuali arkali xam plazmodesma arkali baylanisadi. Birak zatlardin aliska 
tasiliui ksilema xam fioemadan turatugin tutiksheler sistemasi arkali boladi. Solay etip jokari 
darejeli osimlikler juda kuramali biologiyalik sistema esaplaniladi. Onin funktsionallik aktivligi  
10- 15 organ,  30-40 arnauli tkanlar, bir neshshe onlagan arnauli tkanlar topari arkali 
tamiyinlenedi. Jabik tukimli osimliklerde 80 ge shekem xar turli kletka tipleri ushirasadi. 
Pikirimizdin daliyli retinde gidrani salistirip karasak gidra denesi eki tkannan duzilgen 
(ektoderma xam endoderma). Onin denesinin kuramina 10 turli kletka tipleri kiredi. Kurt denesi 
10-12 arnauli tkanlardan duzilgen. 
 
 Osimlik denesinin duzilisi onin aziklaniu usilina baylanisli boladi. Jokari darejeli osimlikler 
xauadan aziklaniu xam topiraktan aziklaniu organlarina iye boladi. Sonday-ak olar zatlardin 
transporti, kobeyiui, kozgaliu (xareket) xam baska da  fiziologiyalik sistemalarga yie. . Osimlik 
kletkasi eukariot kletkalarga tan barlik organoidka iye, birak olar fototrof aziklantugin 
bolganliktan xam polisaxarid diyualga, eki turli tipke iye mikro deneshege (peroksisoma, 
glioksisoma) xam turgordi uslapturiushi vakuolalik sistemaga iye bolganliktan xayuanat 
organizminen ajiralip turadi.
 
     
 
 
Lektsiya №5-6 
Osimliklerde suu almasiu 

 
  Jobasi 
   1. Suu almasiu xakkinda uliuma magliumat. 
   2.  Suudin kletka strukturasinin kaliplesiuinde roli 
   3.  Suudin osimlik boylap xareketi. 
   4.  Osmotikalik basim 
   5. Tamir basimi 
   6.  Topiraktin osimlikti suu menen taminleudegi roli 
   7.  Transpiratsiya xakkinda tusinik. 
   8. Osimliktin kseromorf strukturasi 
 Tayanish tusinikleri:  
Osmotikalik basim;gipertonik: izotonik:turgor:tsitorriz: nutatsiya: fundikulyar :pendikulyar 
transpiratsiya Zalenskiy nizami. 
  Baklau soraulari:  
1 osimliklerde suudin kanday roli bar? 
2. osmotikalik basim degen ne? 
3. Kletkanin soriu kushi degen ne? 
4. Tamir basimin kalay tusiniuge boladi? 
5. Topirak osimlikti suu menen kalay taminley aladi? 
6.Transpiratsiyadegen ne xam ol osimliklerde kanday axmiyetke iye? 
Paydalangan adebiyatlar: 
1.
 
 Gekkel` P.A «fizialogiya rasteniy»M.1975 
2.
 
Gusev N.A. «Sostoyanie vodi v rasteniy»M.1974 
3.
 
Paxomova G.I. Bezuglov. V.K «Vodniy rejim rasteniy»Kazan 1980 
4.
 
Polevoy V. «fizialogiya rasteniy »M 1984 
5.
 
Sleyger R.»Vodniy rejim rasteniy»M 1970 
                     Suu almasiu xakkinda uliuma magliumat.
 
    Keyingi  uakitlari  suudin  kletka strukturasinin kaliplesiuine tikkeley  katnasatuginligi bargan 
sayin aykin brlmakta. Suu massasi belok nukleyti xam may kislatalari molekulalari menen barlik 
uakitta karim katnasta boladi.Bioximiyalik protseslerdin otiuinde biyalogiyalik strukturalardin 
kaliplesiuinde suudin axmiyeti ulli.Belok molekulalarinin strukturasinin turakli boliuna suudin 
tasirin kop gana ilimpazlar korip otken. 
Yadro magnit rezonans metodi menen suuga baylanisli kop gana nizamlikti ashiu imkaniyatina 
iye boldi. Suudin kozgalisina kletkadagi membrana  Struktura kop karsilik 
korsetedi.Xloroplastlardagi suudin strukturasinda  vodorod baylanisinda japirakka karaganda kop 
kraxmal xam belok toplaushi osimliklerdin tukimlari xar kiyli biopolimerler menen baylaniskan 
suuga iye boladi. Temperaturani jokarilatsan birinshi gezekte kraxmaldagi juda bekkem birikken 
suu bolinedi odan son bir kansha erkin turdegi belok penen birikken suu ajiraladi. 
      Osmotikalik  basim.    Osimlik  tirishligi ushin xam osimlik oprganizimi ushin osmotikalik 
basim yamasa osmotikalik potentsiyal ulken axmiyetke iye. (osmos grek sozi bolip basim 
degendi anlatadi) Osmotikalik basim dep- eritpenin konsentratsiyasina baylanisli yarim 
otkizgishli membranaga bolgan basimdi aytamiz. 
Eger osmometrdagi eritpenin kontsentratsiyasi kansha jokari bolsa suudin yarim otkizgishli 
membrana arkali otiu kushi sonsha darejede jokari boladi. Jokari kontsentratsiyaga iye bolgan 
eritpe suyiltilgan kontsentratsiyali eritpege karaganda jokari osmotikalik `asimga iye bolip  ozine 
kop suudi jutuu ukibina iye. 1877-jili  1-marte nemets ilimpazi V. Praffer osmotor islep shikti. 
Ol kuuisli ilaydan uzin tsilindir talalar onin kuuisliginda yarim otkizgishlerde payda etiu usilin 
tsilindir ishine sari kan K 4  Fe(CN)6 duzinin 1.0 suyiltpasin kuyadi. Onnan keyin tsilindir 
SuSo4 mis kuporasinin 0.5 suyiltpasina batiradi.Eki duzdin eritpesinin bir birine reaktsiyaga 
kirisiuinen tsilindirdegi kuuisliklar ishinde yarim otkizgishlerde payda boladi. Sari kan duzinin 
mis penen birikpesinen payda bolgan yarim otkizgish  transplazmanin modeli esaplanadi. Usi 

tsilindir ishine saxarozanin kontsentratsiyali eritpesin kuyip suu salgan bankaga batirilgenda 
ishtegi eritpe tsilindir boylap 102 sm ge yagniy 1.5 atm basimga iye bolgan. 
Osmotikalik basim xarkiyli osimliklerde xar kiyli suu osimliklerinde olar onsha kop emes(teniz 
xam kop suuda osetugin osimliklerde emes) Kurgakshilikta osetugin osimliklkrde osmotikalik 
basim 30 atmosperaga jetedi. Kebir osimliklerinde 100 xam onnanda jokari osmotikalik basim 
boladi. 
Osimliktin tirishlik dauirinde osmotiklik basim ozgerip otiradi yagniy onin jasina rauajlaniu 
fazasina baylanisli.  
Jas osimliklerde kartaygan osimliklerge  karaganda basim az boladi. 
Osmotikalik basim kletkanin suu menen taminleniuinde ulken axmiyetke iye. 
Osmometr menen sirtki ortalik arasinda tomendegi 3 baylanis bar. 
1.
 
Osimliklerdegi eritpenin kontsentratsiyasi  ortaliktan jokari bolsa onda suu osmometrge 
karap otedi xam ol eritpege Gipertonik eritpe dep ataladi. 
2.
 
Kontsentratsiya osmometde xam ortalikta birdey bolsa oni izotonik eritpeler d.a. 
3.
 
       Ortaliktin  kontsentratsiyasi osmometrden jokari  b-sa onda osmometrden suu 
ortalikka otedi buni Gipertonik eritpe d.a. 
Eritpenin kontsentratsiyasi kaysi tarepte kop bolsa suu sol tarepke karay otedi.Usigan tiykarlanip 
kletkanin suu menen taminleniuin 1918- jilga shekem ,yagniy Urshprung xam Blyum suudin 
kletkaga otiuin osmotik basimnin  kushine karap emes ,al kletkanin soriu kushine baylanisli 
ekenligin dalillegeninshe makullap kelgen edi. 
Kletkanin soriu kushi dep- osmotik basim menen turgor basiminin ayirmashiligina aytiladi. Ol 
tomendegi formula menen belgilenedi 
           S=O-T                   S-soriu kushi. 
O- osmos basimi.            T-turgor basimi. 
Turgor- Turgere degen latin tilinen alingan bolip isingen toliskan degen manisti anlatadi. 
Turgor basimi dep- protoplasttin basimi natiyjesinde kletka kabiginin shiriuine aytiladi. 
    Issi  kuyashli  kunde  palaukabak.  Askabak.  Besbiyday japiragi solip tomen karap salbirap 
kaladi.Osimliktin issilik natiyjesinde turgor xalatin jogaltiui 
tsitorriz dep ataladi. Tsitorrizde 
kletkanin bir birine tigilip kishireyip kaladi. 
Osimliktin turgorin oni kontsentratsiyali eritpege salganda jok etiuge boladi.Ayrim jagdayda 
kletkanin soriu kushi kletka shiresinin osmotik basimina karaganda kushli 
 Kletka shiresinin osmotik basimina karaganda ulken boladi. Bul jagday keri turgorda korinedi 
yagniy suudi jogaltsada kletka kabiginan  tsitoplazma ajiralmay ozi menen ishke karay 
tartadi.Buni tomendegishe koriuge boladi. 
                 S=P-(-T) /          S=P+T 
Keri turgor issi kunleri  ayrim osimliklerde ushirasadi. Soriu kushi osimlikte katip kalgan 
bolmastan ol barlik uakitta ozgerip otiradi. Plazmalik uaktinda turgor 0 ge ten bolip soriu kushi  
barlik osmotikalik basimga tenlesedi. Solay etip kletkaga suudin kiriui onin soriu kushine 
baylanisli boladi. Soriu kushi kansha jokari bolsa osimlik sirtki ortaliktan suudi juda jenil turde 
tartip aladi. Jokari darejeli osimliklerde juda ulken bolmagan soriu kushine iye boladi. 
Bakteriyalarda soriu kushi tsitoplazma  kollandinin ozinen baslangannan keyin 50 atmosperalik 
basimga shekem jetedi. Pilisli zamariklarda 200 atmosferalik basimga shekem soriu kushine iye 
boladi. Sogan baylanisli kurgak ionlardin ustine  pilisli zamariklardin ustine   kiynalmastan osip  
rauajlana aladi. 
             Suudin osimlik boylap xareketi. 
Osimliklerde suudi transkripsiyalau tomen bolsa yamasa bolmay kalgan jagdayda tamirdin 
basimi keriledi. Osimlik shakasin keskende yamasa osimlik kabigi jaralanganda ol jerden 
suyikliktin akkanin koriuge boladi. Bul jerge monometr jaylastirsak onda tamirdin basimin 
olsheuge boladi. Adette tamir basimi 1 atmosperadan tomen boladi tek ayrim jagdayda 2.5 
atmosperadan artadi.  Suudin transkrip siyalaniui tamirdin suudi tutikshelerge jetkiziu tezliginen 
pas bolsa tamirdin basimi juzege keledi. Bul uakitta tutikshelerde jokari osmotikalik  
kontsentratsiyaga iye bolgan suu payda boladi.Osimliklerdin jiliui erte baxarde kopshilik agash 

deneli osimliklerde japirak payda bolmastan buni koriledi. Eger baxarde kayin agashinin kabigi 
jarilsa onda ol jardan bereza suu agip shigadi. Adam organizimine paydali bolgan magazinde 
satilatugin  bereza suulari usilayinsha alinadi.Kanada ellerinde klennin ayrim turinen klen suuin 
alip oni kant zavodina joneltip klen kantin aladi. Bul agashti juda abaylap puktalik penen odan 
suuin alsa ol kop jillar dauaminda oz suui menen tamin etip turadi. Kanadanin mamleketlik 
emblemasinin klen japiragi ekenligi bilgen adamlardi tan kaldirmaydi.Jazgi uakitlari atizga 
shigip karasak kopshilik osimliklerdin japiraginin ustinde suu tamshilarin koriuge boladi. Bul 
tamshilardi  gutatsiya dep ataydi. (gutta- latinsha tamshi degen soz). Guttatsiya  ayrim ustingi 
tesikshelerinen payda boladi. Osimliklerdin jilaui xam guttatsiya tamir basiminan derek baredi. 
           Topiraktin osimlikti suu menen taminleudegi roli. 
Topiraktagi suudin barin osimlik kabillau mumkin emes. Osimlik kabillay almagan topirakta 
kalgan suudi suudin oli zapasi dep ataydi. Topiraktagi suudin oli zapasin osimliktin soliu  
koefitsentin aniklau arkali biliuge boladi. 
 Shakada osirilgen osimlik bir neshshe kun suugarilmastan saya jerge koyiladi. Osimlik 
soligannan keyin ol kaytip turgor xalatina kaytpaytuginin bilgennen keyin Topiraktagi suudin 
mugdari kadimgi metod penen aniklanadi. Amerika ilimpazlari L.Briggs xam G.Shants(1912 ) 
osimliklerdin soliu koefitsenti osimlik turine baylanisli bolmastan topirak tiplerine baylanisli 
degen. Kumli topiraklarda osimlik kabillay almaytugin suu mugdari az boladi ilayli topiraklarda 
kop mugdarda osimlik ala almaytugigin suu boladi sebebi suudin ozine bekkem uslap turatugin  
boleksheler bul topirakta kop boladi.  
S.M. Dolgov(1948)topirakta ush turli formadagi suudi ajiratkan.  
1.      Erkin suu( gravitatsiyalik xam kapilyarlik)Bul suular topirakta gravitatsiyalik xam 
kapilyarlik kush jardeminde saklanadi. Osimlikler bul suudi erkin xalinda ozlestiredi. 
2.      Sorbtsiyalangan  suu( baylangan plennaga uksas gidratsiyalik) Bul tiptegi suular topirakta 
sorbtsiyalik kush penen saklanadi xam kozgaladi.Sorbtsoyalangan suu bekkem baylanskan xam 
azzibaylanskan  bolip ekige bolinedi.Bbekkembatslanskan suu osimlik kabillay almaydi. Azzi 
baylanskan suudi osimlik tolik ala aladi. 
3.       Parga  usagan  suu.Topirakta  juda  az  mugdardagi suu par payda etedi.Parga usagan suu 
osimlikti suu menen taminleuge  katnaspaydi. Ol suu puulaniui mumkin onin uliuma massasi 
topirak massasinan 0.001 % kem.                                     Suudin jagdayi onin topirakta 
xareketshenligine ulken tasir etedi. Erkin suu topirakta uzliksiz tarmakti payda etedi(funikulyar 
suu). F.Sekera topirakta suu biologiyalik jaktan paydali yamasa paydasiz boliui mumkin degen. 
            Transpiratsiya xakkinda tusinik. 
Osimliktin suudi paydalandiriui transpiratsiya dep ataladi.Transpiratsiya tiykarinda 
puulandiriudin funktsiyalik protsesi jatadi. Bul belgili Dol`ton formulasi menen aniklanadi. 
       V=( F-f) 760/P *S           K-puulaniu koefitsenti 
                                               F- 
Puulaniu 
serpimligi               
f- Puudin taminleniuinde uaktinda serippeligi                                                                       
   P-Baykalkan brometrdegi sinap baganasi                                                                           S-
Puulaniushi betinin kolemi                                                                                                V- 
Uliuma kolemi. 
Bul formulalardan transkripsiya protsesinin atmosperada suu puuina toyinbaganligina tuuri 
ekenin koremiz.Bilayinsha aytkanda xaua kansha kurgak bolsa puulaniuida sonsha kushli 
boladi.Dol`nnin formulasi jabik jay ishindegi puulaniuga kollaniladi.sonnan baslap puulaniu 
tagida kusheyedi. Sonin ushinda Dol`gonnin formulasi menen puulandiudi shamalap esaplauga 
boladi. 
Transpiratsiya tezligi xauanin suui menen  toyingan darejesine baylanisli boladi. 
Temperatura kansha jokari bolsa sonsha darejede par menen kenislik toyingan boladi. Orta Aziya 
klimatinda jazda Evropa zonasina karaganda suu pari juda kop boladi. 
  Transpiratsiyanin osimlik ushin axmiyeti 
Osimlik kun energiyasin kabillau uaktinda( foto sintez protsesinde) kushli turde kizadi. 
Transpiratsiya protsesi osimlikti suuitip otiradi. 

Toanspiratsiyalar  tsitoplazmanin suu menen ooyiniuin  kasiyetin onin zat almasiuin aktiplestirip 
osimliktin bir tepte rauajlaniuin taminlep otiradi.Transpiratsiya natijesinde zatlardin tamirdan 
japiraklarga  xam osiu tochkasina kozgaliu taminenedi.Osimlik ustindegi tesiksheni aship jauip  
bul protsesti tartipke saladi. Transpiratsiya protsesi fizialogik protses esaplanip ulen axmiyetke 
iye bolip otiradi.