O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

Fotosintez protsessin baskariu 
Fotosintezdin` ta`rtiplesiwi fotoximiyaliq, membrana, xloroplast, kletka, toqima, organ ha`m 
pu`tkil organizm da`rejesinde a`melge asadi. Fotosintezge otiude bolatug`in xloroplastlardag`i 
protsessler. O`simlik japiraqlarindag`i xloroplastlar jaqtiliq ta`sirinde birneshe minuttan keyin 
qarami kishireyip jalpaq formag`a iye boladi. Xloroplastlardin` tilokoid ha`m granlari jilisip 
tig`izlana baslaydi. Xloroplastlardin` bunday jag`dayg`a o`tiwi elektron tasiwshi shinjirdin` jaqsi 
islewi ha`m onin` ATR payda boliwina baylanisi ushin kerek. №arang`ida tilakoyd ishinde 
proton transporti onin` ishki ortalig`in rN 5,0-5,5 ke shekem qishqillandiradi ha`m bir waqitta 
xloroplast stromalarin rN w,0 ge shekem siltirendiredi, al jaqtida ol ko`rsetkish rN 8,0 ge shekem 
jetedi. N
+
ioninin` tilakoidlarg`a kiriwi, stromag`a Mg
g`+ 
ioninin` kiriwi menen birge boladi. 
Stromada NADRN, ATR, O2  , Mg
2+ 
lardin` payda boliwi ha`m rN tin` o`zgeriwi SO2 nin` 
fotosintetikaliq da`rejesine tikkeley ta`sir etedi. Ajiratilip aling`an xloroplastlarda rN w.g`ge 
shekem SO2 nin` fiksatsiyasi ko`rilmeydi. rN 8.0de SO2 nin` o`zlestiriwi maksimal da`rejege 
jetken. Bunin` tiykarg`i sebebi SO2 nin` o`zlestiriliwinde fermentativ reaktsiyalardin` k6shsiz 
siltili ortaliqta aktivliginin` artiwinan boladi.Kal`vin tsiklinde ortada turatug`in produktalardan 3-
FGK,tiykarg`i zapas uglevodlardan kraxmaldin` sintezine  unamli ta`sir etedi. Stromada O2 
mug`darinin` artiwi SO2 din` o`zlestiriliwin to`menletken, bunin` tiykarg`i sebebi jaqtida dem 
aliwdin` k6sheyiwi dep qaraladi. 
  Mezofill kletkalardag`i tiykarg`i o`zgerisler.
Ko`pshilik o`simliklerdin` 
xloroplastlari jaqtiliq intensivligi ha`m bag`darina qarap jayin o`zgertedi. K6shli jaqtiliq 
ta`sirinde xloroplastlar parenxima kletkalardin` diywali qasina jiynaladi. Xloroplastlardin` 
bunday ha`reketi qisqariwshi beloklar arqali a`melge asadi dep shamalanadi. Japiraqtin` jaqti 
tusip turg`an ta`repi on` zaryadqa iye boladi. Buni mezofill kletkalardin` membrana 
potentsiyalinin` geopolyarizatsiyasina baylanistiriwg`a boladi. 
 
Xloroplastlarda payda bolatug`in ATR, NADRN ha`m fotosintez produktlari kletkag`a 
ku`shli ta`sir etip ondag`i zatlardin` almasiwin belgileydi. 
Jaqtiliqta xloroplastlarda ATR ha`m ADR qatnasi keskin artadi. Xloroplast qabig`i ATR ni 
az o`tkizedi.SO2an baylanisli ATR nin` joqari energetik fosfat baylanisning tsitoplazmag`a 
o`tiwi FGK ha`m FDA (fosfodioksiatseton) arasindag`i okisleniw-qaytariliw reaktsiyalari 
mexanizmi ja`rdeminde boladi. Bir waqittin` o`zinde qaytarilg`an ekvivalentlerdin` (NADN) da 
tasiliwina alip keledi. 
Kletka tsitoplazmasinda AMR ha`m NADNlarding ko`beyiwi energiya talap etiwshi may 
kislotalarinin` sintezi, nitrat ha`m sul`fatlardin` qaytariliwi uqsag`an protsesslerdin` jaqtida 
aktivlesiwine alip keledi. 
Fotosintezdin` baslaniwinan 1 sekund son` tsitoplazmada assimilyantlar payda 
boladi.Da`slepq-FGK(3-fosfoglitserin kislota) ha`m FDA (fosfodiatseton), keyin fruktozo-1.6- 
difosfat payda boladi. Ajiratip aling`an xloroplastlardin` membranasi saxarozani 
o`tkermeytug`ini aniqlang`an. Usig`an tiykarlanip saxarozanin` sintezi xloroplastta emes 
tsitoplazmada o`tedi dep qarawg`a boladi. Shininda da saxaroza sintezlewshi fermentler 
saxarozofosfatsintetazalar ha`m UDP-glyukozopirofosfo rilazalar tiykarinan tsitoplazmada 
boladi. Xloroplastlardan fotosintezdin` birlemshi produktlari FGK, FGA ha`m FDA ko`rinisinde 
tsitoplazmag`a shig`adi. Keyingi geksozofosfat ha`m saxarozag`a aylanatugin ozgerisler 
tsitoplazmada boladi. K6shli fotosintez waqtinda bunday reaktsiyalar xloroplasttin` o`zinde de 
boliwi mu`mkin ha`m onda uglevod rezervi retinde kraxmal toplanip, ol keyin tsitoplazmag`a 
a`tkeriledi. Xloroplastlardan shig`atug`in assimilyantlar fotosintezlewshi kletkalar ta`repinen eki 
jol menen isletiledi. 
1. Oksidleniw- qaytariliw protsessinde, onda a`dette SO2 ajiraladi. 

2. Kletkanin` o`siwi, massanin` artiwi ha`m ekilemshi zatlardin` toplaniwi ushin. 
Assimilyantlardin` ko`pshilik bo`legi fotosintezlewshi kletkalardan basqa organ ha`m 
toqimalarg`a tasiladi. 
Fotosintezde japiraq tokimalarining   o`z-ara ta`siri
. 
Jaqtiliq japiraqtag`i ustitsalardin` jumisin ta`rtiplestirip turiwshi faktorlardan esaplanadi. 
Jaqtiliq ta`sirinde ko`pshilik o`simliklerdin` ustitsalari ashiladi, qarang`ida jabiladi. Ten g`ana 
tolstyankalar tuximlasina kiriwshi o`simliklerde ustitsa keshte ashiq, ku`ndiz jabiq boladi. 
Jaqtiliq ta`sirinde ustitsalardin` ashiliwi tutasatug`in kletkalardag`i fotosintetik apparttin` 
jumisina baylanisli boladi. Jaqtiliq ta`sirinde bul kletkalarda  N
+
-ioni nasos mexanizmi iske 
tu`sedi, K
+
 ioninin` jutiliwi ku`sheyedi, alma malat kislotasinin` sintezi artadi. SO2an baylanisli 
kletka ishinin` osmotikaliq basimi artip ustitsalar ashiladi.Ustitsalardin` ashiliw da`rejesi 
transpiratsiyanin`  ku`sheyiwine, sonin` menen birge suwdin` ha`m onda erigen duzlardin` 
ja`rdemlesken t6rde ksilemag`a kiriwine alip keledi. Bulardin` ba`ri mezofill kletkalardin` 
funktsional aktivligin arttiradi. 
Organlar ha`m tkanlardin` assimilyantlar menen ta`miynleniwinde o`tkiziwshi nay 
baylamlarinin` aktivligi artadi. Assimilyantlar o`tkiziwshi nay baylamlarina eki turli jol menen 
tasiladi apoplast ha`m simplast. Japiraq parinxima kletkalari assimilyatlardi an`sat shig`aradi, 
biraq olardin` jutiwi pa`s boladi. Floema kletkalarinin` ushlari kerisinshe sirtqi eritpeden qant 
ha`m aminokislotalardi an`sat ha`m tez jutadi. Japiraq parinxima klekalarinan kletka diwalina 
kelgen saxaroza, invertaza ta`sirinde fruktoza ha`m glyukozag`a tarqaladi. Olar o`tkiziwshi 
naytkalarinda tag`i da saxarozag`a aylanadi. Japiraqta floema ushlari kollektorliq waziypalardi 
atqaradi, kontsentratsiyalar gradientni qarsi assimilyatlardi akkumulyatsiya etedi. Japiraq tkanlari 
assimilyatlar menen tolg`anda fotosintez intensivligi pa`seyedi. Xloroplastlarda kraxmaldin` 
artiqsha toplaniwi xloroplast strukturasinin` buziliwina alip keledi. Na`tiyjede fotosintez 
intensivligi keskin pa`seyedi, buni to`mendegishe t6sindiriwge boladi:  
1.Tilakoidlarg`a mexanik ta`sir etedi 
2. Xloropoastlarda jaqtiliq rejimi jamanlasadi.  
3. Fermentler kraxmal da`neshelerine sorbtsiyalanadi. 
4. Mg
2+
 ionlari kop sorbtsiyalanadi 
1.5. SO2 diffuziyasi jamanlasadi 
Ko`pshilik o`simliklerdin` japiraqlari jaqtig`a qaray a`ste buriladi, bul olardin` jaqtiliq penen 
normal` ta`miynleniwine alip keledi.  
Fotosintez protsessinin` pu`tin o`simliklin` o`zinde ta`rtipke saliniwi. 
Pu`tin  o`simliktin` o`zinde fotosintetik funktsiyanin` a`melge asiwi xloroplast ha`m 
kletkalardin` genetik ha`m bioximiyaliq aktivligi menen belgilenedi. Ekinshi ta`repinen 
fotosintez integratsiyasinin` quramali d6zimi ha`m koopreativ baylanislar menen belgilenedi. 
O`simlik organizminde aziqliq zatlardi barqulla o`zine tartip turiwshi zonalar boladi. Bul 
zonalarda d6zilmelerdin` jan`adan payda boliwi ha`m o`siwi bolip turadi, yamasa  zapas 
zatlardin` sintezi k6sheyedi. Bul eki jag`dayda da zonalar fotositezge bolg`an talabin belgileydi. 
Assimilyatlardin` donori (fotosintez) ha`m aktseptorlari (o`siw protsessi ha`m zatlardi zapasqa 
jiynaw) bir birine baylang`an d6zimlerinen ibarat. Determinatsiyada tiykarg`i rol` energetik 
protsesslerge baylanisli (jan`a organlardin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi). Ma`kkenin` jas 
sotalarin (pochatka), pomidordi, baklajanning miywelerin alip taslasa japiraqlardin` fotosintetik 
aktivligi pa`seyedi. O`simliklerden japiraqlardin` bir bo`limin alip taslag`anda aziq zatlardi tartip 
turiwshi zona saqlang`an xalda qalg`an japiraqlarda fotosintez intensivliginin` artiwi payda 
boladi. Bul qatnaslardin` mexanizmi fotosintezdin` metabolik repressiya ha`diysesine 
tiykarlang`an. Bul protsesslerde fitogormonlardin` roli 6lken a`hmiytke iye boladi. 
Fitogormonlar o`simliktin` t6rli bo`leklerinde payda boladi ha`m olar fotosintez protsessine 
xloroplast arqali ha`m disstantsiyaliq (alistan turip) ta`sir etiwi m6mkin. Distantsiyaliq ta`sir 
fitogormonlardin` o`siw ha`m rawajlaniw protsesslerine (epigenez), assimilyantlardin` tasiliwina, 
zatlardin` zapasqa jiynaliwin ta`rtipke saliwshi ta`siri na`tiyjesinde a`melge asadi. Ekinshi 
ta`repten fitogormonlar xloroplastlardin` funktsional aktivligine membranalardin` jag`dayi, 

fermentler aktivligi, transmembrana potentsial generatsiyasin o`zgertiw arqali da ta`sir etedi. 
Fitogormonlar pigmentler biosintezine de ta`sir etedi, olardan a`sirese tsitokininler. Ol japiraq 
ha`m onin` strukturasinin` formalaniwina qatnasadi. Bunda tsitokinin tamirdan japiraqqa ksilema 
nayshalari arqali jetip baradi. Bunday sistema p6tkil organizmde funktsional aktivlikti 
ta`miynlep, barliq organlardin` o`z-ara baylanisina alip keledi.
 
Fotosintezge ta`sir etiwshi faktorlar 
      Fotosintezge sirtqi ortaliq faktorlari ta`sir etedi. Bul faktorlarg`a jaqtiliq intensivligi ha`m 
sipati, SO2 kontsentratsiyasi, issiliq, japiraq tkanlarinin` suw rejimi, mineral aziqlaniw ha`m 
basqa da faktorlar ta`sir etedi. Japiraqlar quyash spektrindagi fotosintetik aktiv nurlardin` 80-
85% energiyasin  jutadi. Jutilg`an energiyanin` 1,5-2%ti fotosintezge jumsaladi. Fotosintez 
ku`shsiz jaqtiliqta baslanadi. Buni birinshi ma`rte A. S. Famintsin 1880 jili aniqlag`an. Ol 
kerosin menen janatug`in shiranin` jaqtisi fotosintezdi alip baratug`inin ha`m o`simlik 
kletkalarinda kraxmaldin` payda bolatug`inin ko`rsetken. Fotosintezdin` tezligin` jaqtiliq 
intensivligine baylanislilig`i logarifmlik iymek siziqqa iye. Ko`pshilik jaqtiliq su`yiwshi 
o`simliklerde maksimal fotosintez quyash nurinin` yariminda ko`riledi. Jaqtiliq ku`sheye berse 
fotosintez k6sheymesten kerisinshe azaywina alip keledi(suuret 1). 
Fotosintezdin` jaqtilik iymek sizig`i fotoximiyaliq sistema ha`m fermentativ apparatting 
jumisinin` xarakterin ko`rsetedi. Iymek siziqtin` iyilgen mu`yeshi fotoximiyaliq reaktsiyalardin` 
tezligi ha`m xlorofildin` mug`darin belgileydi. M6yesh qansha 6lken bolsa jaqtiliq energiyasi 
sonsha aktiv isletiledi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jaqtiliq  su`yiwshi o`simliklerdin` jaqtig`a toyiniwi joqari jaqtiliqta o`tedi.  Ma`selen 
sayag`a shidamli marshantsiyalarda jaqtig`a toyiniw 000 l.k bolsa jaqtiliq s6yiwshi tereklerde 
10- 40000 l.k, taw basindag`i ayirim o`simliklerge 60000l,k  ha`m onnan da ko`p jaqtiliq kerek 
boladi. S
3
 o`simliklerde S
4
 o`simliklerge qarag`anda jaqtig`a toyiniw pa`s jaqtida j6zege keledi. 
Jaqtig`a toyiniw shegarasinda fotosintez intensivligi dem aliw intensivliginen anag`urlim 
da`rejede joqari boladi. Fotosintez protsessinde jutilg`an SO
2
 ,dem aliw protsessindegi ajiralip 
shiqqan SO2 ge ten`lestiriwshi jaqtiliq da`rejesi 
jaqtiliqtin` kompensatsion tochkasi dep ataladi. 
Bul ko`rsetkishti 0.03%SO
2
 ha`m 20 
0
S temperaturada aniqlaydi. Jaqtiliqtin` kompensatsion 
tochkasi ha`r tu`rli yarusta jaylasqan japiraqlarda tu`rlishe boladi. Sonin` menen hawadag`i SO
2
 
mug`darina da baylanisli boladi. Fotosintezdin` barisi temperatura to`men (12 
0
S) bolsa jaqtiliqti 
 
      25 
 
 
      20 
 
 
      15 
  
      10 
 
 
       5 
                                 100                        200                         
300    
 
 
 
 
 
СО
2
 
àññèìèëÿöèÿñû 
МГдм
-
2
 ñààò
-1
 
     Æà3òûëû3 èíòåíñèâëèãè 
10
-5
Äæ ñì 
-2
 ñåê
-1
 
 
 
1-Ñ67ðåò. Ì1êêåäå ôîòîñèíòåçäè4 æà3òûëû33à áàéëàíûñ òåçëèãè 

arttirg`an menen de effektivli bolmaydi. S
3
 o`simliklerde temperatura 25-35 
0
S a`tirapinda 
boladi. SO
2
 din` kontsentratsiyasinin` artiwi jaqtiliq intensivliginin` artiwina baylanisli bolip, 
fotosintezdin` tezliginin` artiwina alip keledi. Jaqtiliqtin` intensivliginen basqa onin` sipat 
qurami da u`lken a`hmiyetke iye. Qizil nurlar ta`sirinde fotosintez intensivligi en` joqari boladi. 
Sebebi qizil nurdin` 1 kvantinin` energiyasi 176 kDj mol`=42kkal mol`.Xlorofill molekulasinin` 
birinshi qozg`alisin singlet (kozgalgan) jag`dayina o`tiwge jeterli boladi. Ko`k nurdin` 1 kvant 
energiyasi joqari (293 kDj mol`= 70 kkal mol`) boladi. Ko`k nurdi jutqan xlorofill singlet 
qozg`alistin` en` joqari shegarasina jetedi, bul qabillang`an artiqsha energiya issiliq energiyasina 
aylanadi. Qizil nur quyash radiyatsiyasi  kuraminda udayi boladi. 
Ko`k ha`m qizil jaqtiliqta o`sirilgen o`simliklerdin` fotosintez produktalarinda 
ayirmashiliqlar boladi. 
Ko`k nurda o`simliklerde qosimsha uglevod ta`biyatina iye bolmag`an zatlar payda boladi 
alanin, aspartat, malat, tsitrat t.b. Qizil nurda qisqa jaqtilandiriwdin` o`zinde(1-minut) kraxmal 
payda boladi. Ajiratip aling`an xloroplastlarda ko`k ha`m qizil nurlar ta`sirinde kraxmaldin` 
payda boliwi aniqlang`an. Qizil nurg`a 20 % qana ko`k nur qosilsa fotosintezdin` tezligi artadi. 
Bul fotosintezding fotoximiyaliq stadiyasinin` ko`k nur ta`sirinde basqariliwin ko`rsetedi. 
SO
2
  kontsentratsiyasinin` ta`siri. 
SO
2
 fotosintez protsessi ushin tiykarg`i kerekli zatlardin` biri esaplaniladi. Hawada onin` 
mug`dari 0.03% .Atmosferada SO
2
 nin` mug`dari 10 esege (0.3%) asqanda fotosintezdin` 
intensivligi eki esege artadi. SO
2
an baylanisli evolyutsiyanin` da`slepki etaplarinda fotosintez 
protsessi joqari kontsentratsiyali SO
2
 ortalig`inda bolg`an. O`simliklerdi qosimsha SO
2
 menen 
teplitsalarda, issixanalarda , jabiq xanalarda aziqlandiriw o`nimdarliqtin` artiwin k6sheytedi. SO
2
 
assimilyatsiyasi onin` xloroplastlarg`a kiriwi tezligine de baylanisli. Japiraq ustitsalari ashiq 
bolg`anda japiraqtin` 1-2 % bet ko`lemin iyeleydi. №alg`an bo`legi kutikula menen qaplang`an, 
onnan SO
2
 nin` o`tiwi qiyin. SO
2
 mug`dari da, japiraq ustitsalarinin` ashiliwi ha`m jabiliwi da 
fotosintezdin` barisina ta`sir etedi.  
 
Temperaturanin` ta`siri. 
Tiykarg`i fotofizikaliq protsessler temperaturag`a baylanisli bolmaydi, tek g`ana fotosintetik 
fosforlaniw protsessleri temperaturag`a sezgir boladi. Fotosintezdin` temperaturag`a baylanisli 
iymek sizig`i bir to`be menen (shin` ) belgilenedi ha`m onda u`sh tochkani ajiratiwg`a boladi  
minimal, optimal, maksimal. Fotosintezlewshi to`men temperatura arqa ken`islikte o`siwshi 
qarag`ay, elkag`a -15
0
 S dan -5
0
 S 0. aralig`i bolsa, tropik o`simlikler ushin +4-8
0
S boladi. 
Ortasha klimatta o`sken o`simlikler +20-25
0
 S ta fotosintezdin` maksimal ko`rsetkishine iye 
boladi. Temperaturanin` 40
0
 S qa asiwi tez arada protsesslerdin` to`menlewine alip keledi. Bir 
qansha sho`listan o`simlikleri 58
0
 S qa shekem fotosintez protsessin alip baradi. Karboksilleniw 
reaktsiyasi, fruktozo-6-fosfattin` saxarozag`a aylaniwi, saxarozanin` japiraqlardan basqa 
organlarg`a tasiliwi temperaturag`a j6da` sezgir boladi.
 
Suw rejiminin` ta`siri. 
Suw fotosintezde oksidleniwshi substrat ha`m kislorod istochnigi sipatinda qatnasadi. Budan 
basqa japiraqtin` suwg`a toying`anlig`i ustitsalardin` ashiliw da`rejesin belgileydi. Japiraqlar 
suwg`a toliq toyinsa ustitsalar jabiladi ha`m fotosintez intensivligi pa`seyedi. Qurg`aqshiliqta 
japiraqtin` suwdi ko`p jog`altiwi ustitsalardin` jabiliwina alip keledi, sebebi japiraqta abstsioz 
kislotasi ko`beyip ketedi. Suwdin` jetispewshilik waqti uzaysa kletkada tsiklli ha`m tsiklsiz 
fotosintetik fosforlaniw pa`seyedi, toqtaydi. Japiraq onsha ko`p emes suw jetispewshiligine 
ushirasa, ustitsalar ashiq bolsa, en` joqari fotosintezge iye boladi.
 
Mineral aziqlaniwdin` ta`siri. 
O`simliklerde fotosintetik apparattin` normal islewi ushin makro ha`m mikroelementler menen 
ta`miynleniwi kerek. Mineral aziqlaniw elementleri fotosintetik apparatinin` d6zilisinen baslap, 
olarda bolatug`in barliq protsesslerge qatnasadi.
 
Magniy-xlorofill sostavina kiredi. ATR sintezinde karboksilleniw ha`m NADR nin` 
qaytariliw reaktsiyasina qatnasadi. 

Temir-qaytarilg`an halinda temir xlorofill, tsitoxrom ha`m ferrodoksinlerdin` biosintezi 
ushin kerek. Temirdin` jetispewshiliginen tsiklli ha`m tsiklsiz fotofosforlaniw, fotosintetik 
apparattin` strukturasinin` buziliwi ko`rinedi. 
Marganets-suw fotolizine qatnasadi. SO
2
an baylanisli bul elementtin` jetispewshiligi 
fotosintez intensivligine tikkeley ta`sir etedi. 
Mis-plastotsianin kuramina kiredi. Ol fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` normal o`tiwi ushin 
kerekli komponent. Mistin` jetispewshiligi fotosintez intensivligin keskin ku`sheytedi. 
Azot-xlorofill quraminda boladi. Barliq elektron trnnsport shinjirinin` komponentleri azotli 
birikpeler esaplaniladi. 
Fosfor-fotosintezdin` jaqtiliq ha`m qarang`iliq fazalarinda qatnasiwshi komponentler 
quramina kiredi. Onin` jetispewshiligi bul protsesslerdin` buziliwina alip keledi. Artiqsha fosfor 
fotosintez tezligin tormozlaydi. 
Kaliy-jetispese fotosintezdin` intensivligi ha`m basqa protsesslerdin` pa`seyiwi ko`riledi. 
Xloroplast granlarinin` strukturasi buziladi, ustitsa jaqtiliqta jaqsi ashilmaydi, japiraqtin` suw 
rejimi buziladi, ha`m fotosintezdin` barliq protsessleri buziladi. Solay eken kaliy fotosintezdin` 
ionli regulyatsiyasinda ko`p funktsionalliq rol`di atqaradi. 
Kislorod-fotosintez aerob jag`dayda boladi. Ortaliqta kislorod mug`darinin` artip ketiwi 
unamsiz ta`sir etedi. Sobiliqli o`simliklerde kislorod mug`dari 21% ten 3% ke shekem 
kemeygende fotosintez intensivligi artqan, ma`kkede onday o`zgeshe bayqalmag`an. 
Kislorodtin` joqari kontsentratsiyasi 25-30% fotosintezdi pa`seyttirgen. Oni Varburg effektisi 
dep ataydi. Bul ha`diyseni to`mendegishe t6sindiredi. 
1. O
2
 partsial basimnin` artiwi ha`m SO
2
 nin` kontsentratsiyasinin` pa`seyiwi foto dem 
aliwdi aktivlestiredi. 
2. O
2
  RDF- karboksilaza aktivligin pa`seytedi. 
3. O
2
 fotosintezdin` birlemshi qaytarilg`an produktin okislew m6mkin. 
Fotosintezdin` sutkaliq ha`m ma`wsimlik jedelligi
. 
Sirtqi ortaliq faktorlari fotosintezge birlikte ta`sir etedi. A`sirese jaqtiliq, temperatura ha`m 
suwdin` mug`dari kushli ta`sir etip olardin` ku`n dawamindag`i o`zgerisine qaray fotosintezdin` 
ku`nlik jedelligi aniqlanadi. 
Azanda ku`n shig`a baslawdan fotosintezde baslanadi. Ku`n ortasina shekem fotosintez 
jedelligi arta beredi. Sebebi jaqtiliq ha`m temperaturanin` artip bariwi bug`an sebep boladi. En` 
joqari fotosintez ku`n ortasinda ko`rinedi. Keshke qaray tag`i da fotosintez tezligi to`menlep 
baradi, yag`niy bug`an da temperatura ha`m jaqtiliq o`zgeriwi sebep boladi. Fotosintezdin` bul 
tipine bir to`men, bir maksimumli dep ataladi. Bunday fotosintezdin` bir to`beli tipi   orta 
klimatta o`setug`in ko`pshilik o`simliklerde ushiraydi. Fotosintezdin` ekinshi tipine eki to`beli 
(maksimumli) dep ataladi. Bul tip ju`da` issi klimatlarda o`setug`in o`simliklerde ushiraydi. Bul 
klimatta o`sken o`simliklerde azanda jaqtiliq tu`skennen fotosintez baslanip, saat 10-11 lerde en` 
joqari shegine jetedi. Bul waqitlari o`simlik en` qolay jaqtiliq, temperatura ha`m suw menen 
ta`miynlengen boladi. Ustitsalar ashiq boladi ha`m SO
2
 nin` jutiliwi tezlesedi. Ku`nnin` orta 
bo`leginde (saat 13-14 lerde) fotosintez pa`seyedi. Sebebi usi waqitlari temperatura maksimal 
da`rejege jetip, suw azayiwi sebepli ustitsalar jabiladi. SO
2
 din` jutiliwi azayadi. Bunday 
ku`nnin` ortasinda fotosintezdin` a`stellesiwi yamasa toqtap qaliwi fotosintez depressiyasi dep 
ataladi. Ku`nnin` ekinshi yariminda fotosintez tag`a da tezlesip joqari shekke ko`terile basaydi 
ha`m keshke qaray tag`i  da pa`seyedi. Fotosintezdin` bul tipine eki to`beli dep ataydi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
  20 
 
 
 
 
  10 
 
 
 
0
 
 
 
 
СО
2
 àññèìèëÿöèÿñû 
Ìã äì
-
2
 Ñ
-
1
 

 
Ko`pshilik o`simliklerde fotosintez tezligi o`siwdin` baslaniwinan gu`llew fazasina shekem 
artip baradi ha`m maksimal da`rejesine jetedi. Keyin a`stellik penen pa`seye baslaydi.  
Efemer o`simliklerde fotosintezdin` tezliginin` maksimal da`rejesi mart ayinin` aqiri 
aprel`din` baslarina yag`niy tuqimlawdin` baslaniwina tuwra keledi. Ko`p jilliq ag`ash ha`m puta 
o`simliklerinde sezonli maksimum jazdin` issi ha`m qurg`aq da`wrine tuwra keledi. Gu`zge 
qaray fotosintez intensivlishi azayadi.  
 
Juwmaq 
Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinda xloroplastlardin` membrana tilakoydlarinda jaqtiliq 
energiyasi suwdi okislendiriw ushin, NADP
+
 ni qayta tiklewde, N
+ 
ioninin` transmembranaliq 
elektroximiyaliq potentsialin payda etiwde jumsaladi. Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` 
tiykarinda N
+
 pompasinin` mexanizmi jatadi. 
  Fotosintezdin`  qaran`g`iliq  fazasinda ATR energiyasi ha`m NADRN SO
2
          
assimilyatsiyasina jumsalip da`slepki produktalar retinde S
3
 o`simliklerde q-fosfoglitserin 
kislotasi, S
4
 o`simliklerde organikaliq kislotalar payda boladi. 
 Fotosintez protsessi tirshilik evolyutsiyasinin` da`slepki etaplarinda payda bolip, quyash 
radiatsiyasi ta`sirinde ju`da` ko`p mug`darda biomassa payda etetug`in ha`m atmosferani 
kislorod penen bayitatug`in kosmikaliq funktsiyani atqaradi. 
 
Lektsiya № 10-11-12
 
Osimliklerdin dem aliui. 
 
Jobasi: 
1. Osimliklerdin dem aliuin uyreniu tariyxi. 
2. Kislorodtin aktivligi boyinsha tusinikler. 
3. Vodorod aktivatsiyasi. 
4. Dem aliu menen ashiudin bir-birine baylanisliligi. 
5. Dem aliu substratinin okisleniuinin tiykargi jollari. 
6. Oksidoreduktazalar. 
7. Glikoliz. 
8. Di xem tri karbon kislotalar tsikli (Krebs tsikli). 
9.Glioksilat tsikli. 
 
Tayanish tusinikleri: Lavuaz`e. Ingenxauz. Sheynbayn. Bax. Katalitikalik. Perekis teoriyasi. 
Keylin. Tsitoxromoksitaza. Aktseptor. Palladin. Ximizm teoriyasi. Kostichev. Paster. 
Gidroxinon. Oksidoreduktaza. Degidrogenaza. Oksidaza. Tsitoxrom. Askarbatoksidaza. 
Peroksitaza. Katalaza. Oksigenaza.