Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Жылжы7шы (Ползучая) инфляция 3убылысында егер

Инфляция д1режеси классификациясы.
Таблица № 1

Бир жылда2ы ба8а 5згериси % лерде	Бир жылда2ы инфляция индекси(неше м1ртебе екенлиги)	Инфляция д1режеси атамалары
1	1,01	Т5мен (Низкая)
10	1,1	Жылжы7шы (ползучая)
100	2	Жо3ары (галопирующая)
1000	11	Гиперинфляция
10000 81м оннан да к5п	101	Суперинфляция

биринши жылда нан 1 сум болса, екинши жылда 1 сум 10 тийин2а ба8асы к5териледи.Бунда ба8а 10% ке я2ыный 1,1 м1ртебеге к5терилгенин а4латады.
Жо3ары (галопирующая) инфляция 3убылысын да биринши жылда мысалы бир нан 1 сум болса, 2-жылда мысалы нан 2 сум бол2анын а4латады, я2ный нанны4 ба8асы 100% ке 2 м1ртебеге 5скен деген с5з. Жо3ары (галопирующая) инфляция ба8а бир 3анша жо3ары тезликте 5седи, ал ползучая инфляция 3убылысында ба8а 1сте а3ырынлы3 пенен 5си7ини4 орнына, ж6д1 сезилерли д1режеде ба8аны4 5скенин к5ри7ге болады.
Гиперинфляцияны4 3убылысында биринши жылда нан 1 сум болса, екинши жылда 11 сум бол2анын а4латады, я2ный 1000% ке ямаса 11 м1ртебеге ба8а 5скен. Демек, к5ринип тур2анындай-а3, гиперинфляция 7а3тында товарларды4 ба8асы астрономиялы3 д1режеде пулды айланыста2ы к5леминде ж6д1 к5п д1режеде болып, 5ндиристи ра7ажландыры72а кери т1сир етеди, я2ный экономикада микроэкономикалы3 тура3лылы3тан айырылып 3аламыз.
%збекстан гиперинфляция 3убылысын 1992-1993 жылларда басынан кеширип, бул 7а3ытларда %збекстанда инфляция д1режеси жылына 1500% ти 3ура2ан, я2ный товарлар ба8асы орташа 15 м1ртебе 5скен. 1994 жылы 1-июльда %збекстанда 5зини4 миллий валютасы бол2ан сумды 3абыл еткеннен баслап тутыны7 товарларыны4 ба8а индекси, к5тере саты7 ба8а индекслеринде 5сим жыла7ланды, десек болады. Бундай тенденция 86киметимиз бенен Орайлы3 банкти4 экономикалы3 тура3лылы3 сиясатын 5ткери7ини4 н1тийжесинде болып 5тти. Инфляция масштабын улы7ма 3абыл етилген ба8ала7лардан келип шы2ып, т5мендеги жу7ма33а келдик: 1995-жылдан баслап %збекстанда гиперинфляция галопирующий инфляция2а алмасты.
Гиперинфляция 3убылысы 7а3тында да инфляция к5рсеткишлери ушын 81р 3ыйлы 5злерини4 к5терили7и яки т5менле7 тол3ынлары характерли болып 3алады. Мысалы: 1994 жылы ВВП дефляторы 5сими 5зини4 е4 жо3ар2ы точкасына шы2ып, 1329% ти 3урады. Уса3лап саты7 ба8асыны4 5сими тол3ынны4 т5менли7и 1992 жылдан басланды 81м бул жылы уса3лап саты7 ба8а индекси 1007% ти 3ура2ан еди.
К5пшилик гиперинфляция 3убылысын басынан кеширген м1млекетлер ушын характерли 3убылыс болып, айланыста2ы пул саныны4 5сими темпинен ба8а 5сими темпи асып 5сип кетеди. Гиперинфляция ш1раятында хожалы3 субъектлери миллий валюта2а исенимин жойтады, на3 пулларынан 81м аманат са3ла7ында2ы пулларын тезирек товар2а алмасы72а тырысады. Н1тийжеде пул айланысы тезлиги 5седи 81м бул пул массасыны4 к5бейи7и менен те4 к6шли болып 5теди.
Суперинфляция 3убылысында ж6д1 ойлама2ан д1режеде жо3ары ба8аны4 5сип кети7и болып 5теди. Мысалы: биринши жылда нан 1 сум болса, екинши жылда 101 сум болады я2ный 10000 % ке ба8а 5скен дегенди а4латады. Суперинфляция тек 2ана айырым товарлар2а 2ана болы7ы м6мкин.
Жо3арда2ылар менен бир 3атарда инфляцияны к6ти7 3убылысына то3тап 5ти7имиз керек.
Инфляцияны4 к6тилген 81м к6тилмеген т6рлери де болы7ы м6мкин. К6тилмеген инфляция к5рини7 3ублысына 3арап к6тилген инфляциядан пар3 3ылады. Экономикада егер ба8аны4 бирден секири7и болып 5тсе, бул 7а3ытта инфляция бундай д1режеде к6тилмесе, онда бул ба8аны4 бирден секири7ин 3ыс3а 7а3ытлы 3убылыс деп ба8алап, халы3 ба8аны4 3айтадан т5менле7ин к6теди 81м 5злерини4 сатып алы72а у3ыплы талапларын 3ыс3арттырады, аманат пулларын са3лайды. Сонлы3тан да, талап размери азай2анда ба8аны4 азайы7ы т1репинен басым басланады.
Егер к6тилмеген инфляция аз2ана болса да инфляцияны к6ти7 саясында келип шы3са, онда халы3 5злерини4 доходларыны4 3унсызланып 3алы7ынан 317ипленип, бирден товар 81м хызметкерлерди сатып алы72а сарпланату2ын шы2ынларын к5бейтеди. Бул экономикада 3ыйыншылы3лар2а алып келеди, ж1мийеттеги ихтияжлы3ларды4 8а3ый3ый к5ринисин бурып к5рсетеди, н1тийжеде халы3 хожалы2ы кризисине алып келеди.
Солай етип, халы3ты4 хожалы3ты4 арасында2ы инфляция 3убылысын к6ти7ди4 5зи я2ный инфляция2а психологиялы3 факторларды4 5зи 6лкен роль ойнайды екен. Егер халы3 ба8аны4 к5терили7ине 8еш 3андай реакция к5рсетпесе, онда инфляция 3убылысын то3таты7 м6мкиншилигине ийе боламыз. Солай етип, инфляцияны к6ти7 инфляция процессин тезлестири7ши, к6шейтири7ши факторды4 бири болып табылады екен.
К5тере ба8а инфляция индекси менен тутыны7 товарлары инфляция индексин салыстыр2анымызда %збекстан экономикасында тутыны7 товарлары инфляция индексин к5тере ба8а инфляция индекси 5си7инен тезирек болып бундай тенденция 1992 жылы басланып 1993-1994 жылларда да да7ам еткен.
Госкомпрогнозстат ма2лы7матларын есаплап анализлегенимизде республикамыз санаатында 31режетлер инфляциясы индекси тезлиги менен тутыны7 те4лесип келмекте 81м энергоресурслар2а ба8а секири7лер саны 3ыс3арма3та. Мысалы: 1994-жылы бундай секири7лер 6ш м1ртебе ба3лан2ан болса, 1995-жылы еки м1ртебе ба3лан2ан.
Инфляцияны4 т6рлерине то3тап 5тер екенбиз, биз сырттан алып келинген ( импортированная инфляция) инфляция2а то3тап 5ти7имиз керек. Инфляция елимизди4 ишки финанслы3 экономикалы3 факторлары н1тийжесинде болы7ы менен бир 3атарда сырттан алып келинген болы7ы да (“Импортировка”) м6мкин я2ный сырт3ы экономикалар себеплерге тийкарлан2ан болы7ы да м6мкин.
Демек халы3тан миллий 5нимге тийкарланба2ан пул доходларыны4 асып кети7 н1тийжесиндеги инфляция инфляцияны4 ишки себеблери болып табылады. Сырт3ы экономикалы3 операциялар н1тийжесинде сырттан алып келинген товар 81м хызметкерлерди4 3уныны4 асы7ы ишки ба8а д1режесини4 5симине алып келеди 81м инфляцияны4 сырт3ы себеблери болып табылады. Бул инфляцияны4 сырттан алып келини7и деп аталады.
К5пшилик СНГ республикаларында ба8а 31липлеси7ин либерализацияла7 т1сиринде %збекстан Республикасында ба8ада2ы шекле7лерди алып тасла7ды тезлети7ге м1жб6р болды. К5тере ба8аны4 81м уса3лап саты7 ба8аларыны4 айтарлы3тай 5си7и 1992 жылы болып 5тти. Бул 3убылыс СНГ Республикаларынан инфляцияны сырттан алып кели7ден келип шы3ты. Себеби, бул республикаларда энергияны4 ба8асыны4 5сип кети7и н1тийжесинде бол2ан 3убылыс.
Инфляция т6рлерине то3тап 5тер екенбиз биз дезинфляция 81м дефляция т6рлерине де то3тап 5темиз.
Дезинфляция-инглиз тилинен disiflation с5зинен алын2ан болып товар 81м хызметлерге ба8а 5симини4 т5менле7ин а4латады.
Соны4 менен бирге дезинфляция 3убылысыны4 бир белгиси саты7ды4, товарлар реализацияны4 п1сейи7и болып табылады. Товар 81м хызметлерге инфляция 3убылысы п1сейип, ба8алар бир 31липлеседи соны4 н1тийжесинде 3арыйдарлар товар 81м хызметлерди сатып ала бери7ин то3татады, тек 2ана 5злерине з1р6рли бол2ан к5лемде сатып алады. Халы3 арасында инфляцияны к6ти7шилик те жо2алады н1тийжеде товар 81м хызметлерди4 сатылы7ы да азаяды.
Дефляция - бул латын тилинен deflatio с5зинен алынып исини7 дегенде а4латады. Дефляция бул инфляция2а 3арсы 3убылыс болып, пулды4 31дирини4 асы7ын, оны4 сатып алы7 у3ыплылы2ыны4 5си7ин 81м де сырт ел валютасына салыстыр2анда миллий валюта курысыны4 5си7ине айтылады.
Дефляция а7ысы3 пул массасыны4 айланыстан алынып тасла7ы н1тийжесинде болып 5теди. Сондай-а3 экономикалы3, банкли3 сиясатты4 бас3а да илажлар 3абылла7ы н1тийжесинде болып 5ти7и м6мкин. Мысалы %збекстан Республикасында 1994 жылы 1-илюльда2ы пул реформасы н1тийжесинде 5зимизди4 милий валютамыз2а ийе бол2аннан кейин сол 7а3ыттан баслап дефляция 3ублысы ж6з берди деп айта аламыз. Миллий валютамыз, сумны4 31дири 5сти 81м товар 81м хызметлерге ба8а 5сими п1сейди.Бурынлары да дефляция илажлары ислеген еди. Мысалы: бурын2ы СССР бойынша ж6ргизилген пул бирлиги рубльди4 кейинги нольлери алынып тасланды. Бира3 бул илажлар жа3сы н1тийже бермеген еди. Сондай-а3, 5ти7 д17иримиздеги “сум-купон” ны4 3абыл етили7и менен де инфляция 3убылысын бир 31липлестире алма2ан едик.
Ма3танышымыз бол2ан миллий валютамызды4 3абыл етилгеннен кейин %збектан экономикасы айтарлы3тай макроэкономикалы3 тура3лы33а еристи деп айта аламыз.
Лекин, 1995-жылдан баслап айырым товарлар2а тез, ал айырымлары 1сте-а3ырынлы3 пенен болса да инфляция 3убылысына ушырай баслады.
Ал, 2003-жылдан баслап инфляция 3убылысын айтарлы3тай жыла7лап алы72а еристик.