Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

r . Инфляция а3ыбетлери
Инфляция социаллы3 а3ыбетлерге алып келеди. Инфляция номинал 81м 8а3ый3ый ис 8а3ыны4 5си7ини4 товар 81м хызметлер ба8асыны4 5си7и тезлигинен ар3ада 3алы7ына тийкарлан2ан. Инфляциядан зыянды белгиленген доходта2ы барлы3 адамлар к5реди.
Инфляция номинал процент ставкасын к5тереди, миллий валютаны4 алмасла7 курсын т5менлетеди. Н1тийжеде миллий пул бирлигини4 сатып алы7 у3ыплылы2ы т5менлейди. Н1тийжеде халы3 81м хожалы3 субъектлери 5злерини4 миллий пулларын “3аттыра3”, “к6шлирек”, валюта2а, я2ный сатып алы7 у3ыплылы2ы жо3арыры3, тура3лыра3 валюта2а алмасла72а тырысады.
Инфляция доходларды4 3айта б5листирили7ине 81м миллий 5ним к5лемине т1сир етеди. Бул т1сирлерди т6сини7 ушын номинал доход 81м реал доход айырмашылы2ын дурыс т6сини7имиз керек.
Номинал доход - бул, адамны4 ис 8а3ы т6ринде рента, процентлер 81м пайда т6ринде алату2ын пуллары саны.
Реал доход - бул, номинал доход суммасына сатып алы72а болату2ын товарлар 81м хызметлер саны менен аны3ланады.
Демек, номинал доход ба8а д1режесине 3ара2анда тез 5ссе, онда бизи4 реал доходымыз к5бейеди 81м керисинше.Реал доходты 5лше7ди т5мендегише к5рсети7ге болады.
Реал доход 5згериси(%) = номинал доход 5згериси(%) - ба8а д1режеси 5згериси(%)
Солай етип, номинал доход 10%ке 5ссе, ал ба8а д1режеси 5% ке 5ссе, онда реал доход 5%ке 5седи екен, 81м керисинше, я2ный ба8а 10% ке 5ссе номинал доход 5% ке 5ссе,онда реал доход -5% ке кемейеди екен.
Инфляция к6тилген ямаса к6тилмеген болы7ына 3арап, доходларды 3айта б5листири7ге т1сир етеди. К6тилген инфляция ж6з бергенде адамлар инфляция а3ыбетлерин азайттыры7 ушын алдыннан илажлар к5рип 3ойы7ы м6мкин. Инфляция белгиленген доход алы7шы адамлар группасыны4 доходларын азайттырып, ал бас3а адамлар группасыны4 доходларын к5бейттирип, улы7ма доходларды 3айта б5листиреди.
Инфляциядан утысты фирма бас3ары7шылары 81м бас3а пайда алы7шылар к5ри7и м6мкин. Егер таяр 5нимге ба8а оны4 ресурсларына 3ара2анда тезирек 5ссе, онда фирма 31режетлерине 3ара2анда пулда2ы фирма2а келип т6си7и тезирек тезлик пенен болады. Сонлы3танда, пайда т6риндеги айырым доходлар инфляция тол3ынынан озып кетеди.
Инфляциядан 1сиресе белгиленген дохода2ы пухара халы3 6лкен зыян к5реди. Мысалы: белгиленген доход3а жаса7шы бир адам 10 000 сум на3 пулды 5з з1р6рлигине са3лап 3ойды десек, бир жылдан кейин бул сумманы4 ярымына жа3ыны 5зини4 реаль 3унын жойт3ан болар еди, я2ный бир жылдан кейин бул 10 000 сумына аз2ана му2дарда2ы товарлар сатып ала алады.
Н1тийжеде инфляция а3ыбетлери 1сиресе пенсионерлер, студентлер 81м к5п балалы хожалы3ларды4 турмысына 6лкен зыян келтиреди. Сонлы3танда, инфляция индекси жо3ары бол2ан д17ирде пулды бос услап турмастан 81рекетке т6сирген ма3сетке му7апы3.
Инфляция аманат са3ла7шыларды4 аманатын азайттыры7ы м6мкин. Егер инфляция д1режеси аманат пулларыны4 процент ставкасынан жо3ары болса, онда аманат пулларыны4 3уны п1сейеди. Мысалы, А хожалы2ы 10 000 сумды халы3 банкине 6 % лик ставкада аманат3а тапсырды дейик. Бира3, инфляция 13 % ти 3ураса, онда бул 10 000 сумлы3 сатып алы7 у3ыплылы2ы 9380 сум2а т5менлейди. Бул хожалы3 я2ный пул салы7шы (вкладчик) жылды4 а3ырында 10600 сум алады. (10000 сум + 600 сум проценти менен) Бул 10600 сумны4 13 % инфляциясын айырып тасла2анымызда, сонда 10600 сумнан реал 3уны барлы2ы болып 9380 сумды 3урайды (10600:1,13). Демек, жо3арыда2ы мысалдан к5ринип тур2анындай-а3, инфляция 7а3тында аманат са3ла7 ислерине исеним азаяды.
Инфляция сондай-а3 дебиторлар 81м кредиторлар арасында доходларды 3айта б5листиреди. !сиресе алдыннан к6тилмеген инфляция дебиторларда кредиторлар есабынан усыныс келтиреди. Мысалы: банктан 100 000 кредит 2 жыл2а алды3 дейик. Бул д17ирде ба8аны4 улы7ма д1режеси 2 м1ртебе 5ссе, онда бизи4 т5лейту2ын 100 000 сумымыз алдын2ы сумны4 тек 2ана ярымына те4 бол2ан сатып алы7 у3ыплылы2ына ийе. Инфляция н1тийжесинде бул сумма2а кредит ал2ан 7а3ытта2ы сатып алы72а болату2ын товарды4 ярымын 2ана сатып алы7 м6мкин.
Солай етип, инфляция а3ыбетинде кредит алы7шылар “3ымбат“ пуллар алады, ал оны «арзан» пулларда 3айтарады. Соны4 ушында инфляция индекси жо3ары тезликте болып атыр2ан 7а3ытларда кредит алы7 пайдалы, кредит бери7 зыян болып табылады.
Та2ы бир то3тап 5тету2ын н1рсе инфляция тез тезлик пенен 5сип баратыр2ан 7а3ытта пулларды 6й-жай 3урлысына яки жай сатып алы72а жумса2ан пайдалы болып табылады.
Егер инфляцияны4 адамлар алдынан к5рип билсе, онда оны4 а3ыбетлери онша а7ыр болма2ан болар еди. Себеби, адамлар ба8а д1режесиндеги 5згерислерди есаплап 5злерини4 номинал доходларын ретлестири7 м6мкиншилигине ийе болар еди. Инфляцияны4 е4 3ызы3 жери де оны алдыннан болжап, алдыннан аны3лап билме7шиликте.
Мысалы, банк заемщикке 5 % ставкасына 100 Доллар ссуда2а берди, жыл а3ырында ол 105 доллар алы7ы керек. Бира3 инфляция индекси жыл да7амында 6 % бол2ан болса, онда бул 105 доллардан сатып алы7 у3ыплылы2ын 99 доллар2а т6седи. *а3ый3атында кредитор ссуда алы7шы2а оны4 пулынан пайдалан2аны ушын 1 доллар т5леген болады, ал 8аслында кредитор2а 3арыздар пулынан пайдалан2аны ушын т5ле7и керек.
Егер кредитор инфляцияны алдыннан болжап билгенде, онда процент ставкасын 6 % емес, ал 11 % ке к5терсе, онда жыл а3ырында 111 доллар ал2ан болар еди я2ыный бул 111 доллырды4 сатып алы7 у3ыплылы2ы 105 доллар2а те4. Бундай жа2дайда кридитор 5зини4 пул пайдаланы72а бергени ушын 5 доллар я2ный 5 % пайда ал2ан болар еди.
Бул жо3арыда2ы мысалларды4 барлы2ы жо3ары процент ставкасыны4 инфляция себеби емес, ал инфляция а3ыбети екенлигин к5рсетеди.
*1р бир хожалы3 доход алы7шы 81м 3оз2алмас м6лк ийеси болып табылады, бул жа2дай инфляцияны жумсартады. Мысалы, хожалы3 белгиленген доход алату2ын болса, оны4 реал 3уны инфляция а3ыбетинде азаяды. Усы хожалы3 соны4 менен бирге жер 81м жай2а ийе болса, онда инфляция а3ыбетинде оларды4 ба8асы артады.
К5пшилик хожалы3лар бир 7а3ытта инфляция н1тийжесинде утады 81м утылады.