Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Тема-i` На3 пуллар эмиссиясы (w саат лекция, w саат 1мелий)
Айланыста2ы на3 пул массасыны4 к5бейи7ине алып келету2ын айланыс3а на3 пул шы2ары7 я2ный на3 пул эмиссиясы деп айтамыз. На3 пул эмиссиясына монополия М1млекетлик Орайлы3 банкке жатады.
Административлик бас3ары7да на3 пул эмиссиясы му2дарын м1млекет планластырып, бул планнан асып кетпеген.Базар экономикасында планластыры7 болмайды, ал Орайлы3 банк 5зини4 аналитикалы3 материалларын 81м Коммерциялы3 банклерди4 кассасын обороты прогнозын пайдаланып эмиссия му2дарын прогнозлайды. Бунда м1млекетти4 айырым регионлары бойынша б5листири7де Орайлы3 банк белгилейди.
На3 пуллар эмиссиясын Орайлы3 банк 81м оны4 расчетлы3 кассалы3 орайлары 1мелге асырады. Расчетлы3-кассалы3 орайлары м1млекетти481р 3ыйлы регионларында ашылады 81м олар сол регионда2ы коммерциялы3 банклердеги расчетлы3 кассалы3 хызметин ат3арады.
На3 пуллар эмиссиясы ушын расчетлы3 кассалы3 орайларда резерв фонды 81м касса обороты ашылады.
Резерв фондында запаста2ы пул белгилери са3ланады. Олар регионда2ы хожалы3ларды4 на3 пул2а талабы к5бейгендеайланыс3а ш2арылы72а арналады. Бул пул белгилери айланыста2ы пуллар болып есапланбайды, себеби олар 81рекетте емес, ал резервте болып табылады. Расчетлы3-кассалы3 орайды4 касса оборотына коммерциялы3 банклерден 6зликсиз на3 пуллар келип т6седи 81м оннан 6зликсиз на3 пуллар жибериледи. Сонлы3танда олар касса оборотында2ы пуллар б11р3улла 81рекетте болып айланыста2ы пуллар болып есапланады. Егер касса оборотына на3 пулларды4 келип т6си7 суммасы жиберили7 суммасынан к5п болса онда айланыстан алынады 81м олар касса оборотынан резерв фондына 5ткериледи.
РКЦ ны4 резерв фондын Орайлы3 банклер бас3арады. Егер банк мультипликаторы 81рекети н1тийжесинде коммерциялы3 банкти4 депозит счетында2ы пул му2дары 5ссе, онда бириншиден, клиентлерди4 на3 пул2а талабы 5седи,
екиншиден, коммерциялы3 банкти4 бос резервлери к5бейеди.
Расчетлы3-кассалы3 Орайлар Коммерциялы3 банклерге оларды4 бос резервлери шегарасында т5лемсиз на3 пул бери7ге миннетли. Сонлы3танда к5пшилик коммерциялы3 банклерде(Расчетлы3-кассалы3 орайды4 хызмет ети7ши) на3 пул2а талабы 5ссе, ал оларды4 кассалы3 операциялары 5спейди, онда РКЦ айланыс3а на3 пул шы2ары72а м1жб6р болады. Буны4 ушын ол Орайлы3 банк бас3армасы рухсаты тийкарында резерв фондтан РКЦ ны4 касса оборотына 5ткерди. Сол РКЦ ушын бул эмиссиялы3 операция болып табылады, ал м1млекет бойынша на3 пуллар эмиссиясы болма7ы м6мкин. Бир РКЦ да эмиссия 1мелге асырыл2аны менен бас3а РКЦ да на3 пуллар резервке алыны7ы м6мкин. Сонлы3танда айланыста2ы улы7ма пул массасы 5згерме7и м6мкин. *1р к6ни эмиссия бол2аны менен Орайлы3 банк Бас3армасы билип отырады я2ный 81р к6ни эмиссион баланс д6зиледи. РКЦ т1репинен айланыс3а шы2арыл2ан пуллар коммерциялы3 банклерди4 операциялы3 кассаларына т6сип, олардан усы банк клиентлерине яки к1рханалар кассаларына яки тиккелей халы33а бериледи.
На3 пуллар на3 емес пуллардан я2ный счетында2ы пуллардан келип шы2ады. Банк мультипликаторы механизми 81рекети н1тийжесинде коммерциялы3 банклердий пул массасыны4 бир б5леги на3 пуллар болып табыладыы. %збекстанда на3 пуллар2а барлы3 пул массасыны4 et% и ту7ры келеди.

Тема-o` ИНФЛЯЦИЯ (y саат лекция, w саат 1мелий)

1. 
   Инфляция мазмуны, келип шы2ы7 себеплери.
   
2. 
   Инфляция т6рлери.
   
3. 
   Инфляцияны 5лше7 методикалары.
   
4. 
   Инфляция а3ыбетлери
   
5. 
   %збекстанда инфляция2а 3арсы сиясат.
   

1. Инфляция мазмуны, келип шы2ы7 себеплери.
Инфляция с5зи латын тилинен келип шы33ан болып, inflаtio-(вздутия) исини7 дегенди а4латады.
“Инфляция - бул улы7ма ба8а д1режесини4 5си7и”. Демек, бул барлы3 товарлар2а бол2ан ба8аны4 5си7и емес. *1тте инфляция 5сими ж6д1 жо3ары бол2ан 7а3ытта да айырым товарлар ба8асы ж6д1 жо3ары 5симде 5си7и м6мкин. Мысалы, А№Ш та 1970-1980 жыллары ж6д1 жо3ары инфляция 7а3тында да компьютер 81м видеомагнитофонлар2а ба8а сол турысында са3ланып 3ал2ан. Солай етип, айырым товарлар2а ба8а тез 5си7и м6мкин, айырымларына 1сте. Инфляцияны4 е4 3урамалы 81м е4 3ызы3 жери оны4 аны3сызлы2ы болып табылады.
Демек инфляция д17иринде товарлар2а улы7ма ба8а 5сип кетер екен, халы3 хожалы2ында пул2а деген талап та 5сип кетеди.
Н1тийжеде м1млекет 3осымша пул шы2ары72а м1жб6р болады 81м айланыста пул массасыны4 к5бейип кети7ине я2ный пул массасыны4 (вздутия) исип кети7ине алып келеди. Инфляция к5плеген санааты ра7ажлан2ан м1млекетлерди4 басынан 5ткерген 3убылысы болып табылады (Япония 81м Германиядан бас3а). Мысалы, А№Ш, Италия, Австралия, Франция, Швеция, Уллыбритания 8. т. б. 81тте Израиль qoi0-жылларда суперинфляция 3убылысын басынан кеширген.
Инфляция 1сиресе базар экономикасына 5ти7 д17ирин басынан кеширип атыр2ан м1млекетлерде 3ыйын2а т6седи. Себеби, оларда ба8аны шекле7шилик я2ный ба8а2а м1млекет т1репинен тексери7ди то3таты7 базар экономикасына 5ти7ди4 баслан2ыш 31демлери болып табылады. Ал, бул болса 5з гезегинде инфляция2а алып келеди. %ти7 д17иринде товарлар2а бол2ан ба8а 5си7и тол3ыны 81м товарларды4 3ытшылы2ы инфляция2а алып кели7ши т1бий2ый 3убылыс. Себеби, талап усыныстан б1р3улла бул 7а3ытларда жо3ары болады, ал бундай 7а3ытта ба8а жо3арылай береди.
Усындай д17ирде Орайлы3 банкти4 монетар сиясаты инфляция2а 3арсы 81рекет ба2дары болып табылады. %збекстанда бундай 3ыйыншылы3лар2а 3арамастан талап 81м усыныс механизми 5з 7азыйпасын ат3арды 81м базар товарларды4 3ытшылы2ынан 3утылды, талап3а 3арап 5ндирисимиз ра7ажланып барма3та.
Товарлар2а улы7ма ба8аны4 5си7и 81м айланыста2ы пул 3аржыларыны4 к5бейи7и булар 5з-ара байланыслы болып, бир-биринен келип шы2ады. Мысалы ба8а д1режесини4 5си7инен хожалы3 субъектлерини4 пул2а бол2ан талабыны4 5си7и келип шы2ып, бул т1бий2ый т6рде инфляция2а алып келеди. Ямаса айланыста2ы пул массасыны4 5си7и егер ол товарларды4 к5лемини4 5си7и менен беккемленбесе, онда пулды4 сатып алы7 у3ыплылы2ыны4 т5менлени7ине алып кели7и с5зсиз.
Демек, биз инфляция 3убылысын 81р т1реплеме изертлей отырып, (к5плеген м1млекетлер мысалында) пулды4 сатып алы7 у3ыплылы2ыны4 т5менле7и - бул инфляция н1тийжеси, я2ный айланыста2ы товарлар менен беккемленбеген пул массасыны4 к5бейи7и.
Солай етип, А№Ш ты4 илимпаз экономистлерини4 инфляция2а берген 3а2ыйдасына толы3 3осыла отырып, биз инфляция2а т5мендегише аны3лама бермекшимиз.
“Инфляция - бул товарлар2а бол2ан улы7ма ба8аны4 м1млекет бойынша 5сими”.
“Инфляция - бул айланыста2ы товар 5ндириси менен бекемленбеген пул массасыны4 к5бейи7и”.
Инфляция мазмунын пул массасыны4 к5плеп басылып шы2арылы7ына 2ана емес, ал 3айта 5ндирис процессиндеги байланысты4 бузылы7ынан, 5ндирис пенен финанс секторлары арасында2ы пропорционаллы3ты4 бузылы7ында деп 3араймыз. Бул диспропорционаллы3, цикллик, структуралы3 81м системалы3 болы7ы м6мкин. 1980 жылларда бурын2ы СССР экономикасында системалы3 кризис белгилери к5ринип, 5ндиристе де, сондай-а3 финанс секторында да бир 7а3ытты4 5зинде 6лкен масштабта2ы 3айта 3уры7лар талап етилди. Егер 5ндирис секторы ра7ажланбай артта 3алып 3ойса, экономика товарларды4 хроникалы3 3ытшылы2ын басынан кеширсе, онда айланыста а7ысы3 пул 3аржыларыны4 к5бейип кети7 317ипи ж6д1 к6шли болады. Финанс секторы 3ытшылы3 86ким с6рген экономикада товарлар усынысына 3ара2анда олар2а бол2ан талапты ке4ейтири7ге жа2дай ту7дырады. Н1тийжеде талап 81м усыныс арасында2ы диспропорция к5бейип, инфляция 3убылысын келтирип шы2ары7шы ш1р-ш1раятларды жаратады, айланыста пул белгилерини4 жетиспе7шилиги болады.
Инфляция мазмунын толы3 т6сини7 ушын инфляция салы2ы 3убылысына то3тап 5ти7имиз керек. Инфляция салы2ыны4 мазмуны - бир тарма3 хызметкерлерин бас3а тарма3 хызметкерлерине салыстыр2анда бюджетте 3аралма2ан субсидия берили7ине айтылады. Олар н1тийжеде 3осымша пул 3аржыларына ийе болады. Бу2ан аны3 мысалды Россияда2ы к5мир 3азып шы2ары7шылар2а берилген субсидияда к5ремиз. Бюджетте бундай 3аржылар 3аралма2анлы2ы себепли, 81кимият Орайлы3 банкке кредит алы7 ушын хабарласады. Н1тийжеде шахтерлар ири суммада2ы пулды алады, я2ный оларды4 доходлары 5седи.
Ба8алар оларды4 5скен пул доходларына салыстыр2анда бир 3анша м6мкин болып 3алады, ал бас3а тарма3 жумысшыларыны4 доходлары бу2ан м6мкиншилик бермейди.
Шахтерлар 3осымша пул 3аржыларына ийе бол2анлы3тан товарлар2а, хызметлерге ба8алар 5седи. №ал2ан халы33а ба8а 5си7ине к5нлиги7ге ту7ра келеди. Демек, к5мир 5ндири7ши санаатында исле7шилерден бас3аларды4 барлы2ы ушын инфляция 3осымша салы33а айланады.
Экономистлер инфляцияны4 еки типин б5лип к5рсетеди.

17.