Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Тема-y` Пул обороты, оны4 мазмуны 81м структурасы.
(w саат лекция, w саат 1мелий)

q. Пул обороты т6синиги, оны4 мазмуны 81м структурасы

w. Экономиканы4 81р 3ыйлы моделлеринде пул обороты 5згешеликлери
e. Пул оборотыны4 базар 3атнасы2ы системасы менен 5з-ара байланысы.
q
Пул обороты дегенде на3 81м на3лай емес формада2ы пул белгилерини4 6зликсиз 81рекети процессин т6синемиз. Пул обороты т5мендеги пул 81рекети каналлары арасында болады`

• 
  Орайлы3 банк 81м Коммерциялы3 банклер арасында
  
• 
  Коммерциялы3 банклер арасында
  
• 
  К1рханалар арасында
  
• 
  Банклер 81м к1рханалар арасында
  
• 
  к11рханалар 81м халы3 арасында
  
• 
  банклер арасында
  
• 
  банклер 81м 81р 3ыйлы финанс институтлар арасында
  
• 
  81р 3ыйлы финанс институтлары 81м халы3 арасында
  

Бул 81р бир канал ьойынша 81м керисине пул 81рекети болады.
Пул обороты структурасы 81р 3ыйлы белгилери бойынша аны3лана72а болады. Формасы бойынша екиге б5линеди`
q. На3 емес пуллар обороты
w. на3 пуллы оборот
Пул оборотыны4 3атнасы2ы характери бойынша 6щке б5линеди`
q. Пул-есаплы оборот
w. Пул-кредит обороты, хожалы3ларда2ы кредит 3атнасы3ларында к5ринеди
e. Пул-финанс обороты 81р 3ыйлы финанс 3атнасы3ларында к5ринеди
Пул оборотын пул 81рекеттеги субъектлер бойынша t ке б5линеди`

q. Банклер арасында2ы оборот

w. Банклер 811м юридикалы3 , физикалы3 т1реплер арасында2ы оборот
e. Юридикалы3 т1реплер арасында2ы
r.Юридикалы3 81м физикалы3 т1реплер арасында2ы оборот t.Физикалы3 т1реплер арасында2ы пул обороты
-w-
Экономиканы4 административлик моделинде пул оборотында т5мендеги айырмашылы3лар характерли.
А) на3 пул 81м на3 емес оборотта хожалы3та б5листири7 3атнасы2ына хызмет етти. Ж1мийетлик 5нимни4 барлы2ы 5ндирис 3ураллары т6ринде 81м 5ним т6ринде де б5листирилген. %ндирис 3ураллары - материаллы3 техникалы3 т1мийнле7, ал 5ним м1млекетлик са7да точкалары ар3алы б5листирилген.
Б) м1млекет т1репинен 3айсы 3атнасы3ларна3 пуллай, кайсысы на3лай емес пул хызмет ети7и кереклиги белгиленген. На3 емес оборот 5ндирис 3уралларын б5листири7де, на3 оборот тутыны7 товарларын б5листири7де хызмет еткен.
В) пул обороты м1млекетти4 директив планластыры7 объекти бол2ан
Г) тек 2ана м1млекетлик м6лк формасында 81рекет еткен.
Д) Орайластырыл2ан я22ный пул оборотыны4 баслан2ыш81м жу7ма3ла7шы этаплары м1млекетлик банкте бол2ан.
Е) На3 81м на3лай емес пул оборотлары бир-биринен 21резсиз 1мелге асырыл2ан.
Ж) М1млекетлик банк на3 пул 81м на3лай емес пул эмиссиясына монополиялы3 еткен
З) Банк мультипликаторы механизми болма2ан
Базар экономикасында пул оборотыны4 т5мендеги айырмашылы3ларын атап 5темиз`

А) Пул оборотыны4 к5пшилик б5леги баазар 3атнасы2ына хызмет етеди, тек 2ана аз 2ана му2дары б5листири7ге хызмет етеди.

Б) Н3 81м на3ла1 емес пул обороты арасында нызамлы аны3 б5лини77 жо3.
В) М1млекетти4, коммерциялы3 банклерди4, Юридикалы3 81м физикалы3 т1реплерди4 прогнозла7шы объекти болып табылады.
Г) М6лкти4 81р 3ыйлы формаларында 81рекет етеди.
Д) Орайластырылма2ан я2ный баслан2ыш 81м жу7ма3ла7шы этаплары коммерциялы3 банклерде 81м м1млекетлик банклерде болы7ы м6мкин.
Е) На3 81м на3лай емес пул оборотлары бир-бири менен ты2ыз байланыста. На3 емес пуллар обороты базасына на3 пуллар обороты 1мелге асырылады.
Ж) На3 емес пуллар эмиссиясын коммерциялы3 системасы 1мелге асырады.
З) Банк мультипликаторы механизми 81рекет етеди.
Базар экономикасында пул оборотыны4 т5мендеги айырмашылы3ларын атап 5темиз.
а) Пул оборотыны4 к5пшилик б5леги базар 3атасы2ына хызмет етеди, тек 2ана аз 2ана му2дары б5листири7ге хызмет етеди.
б) На3 81м на3лай емес пул обороты арасында нызамлы аны3 б5лини7 жо3.
в) М1млекетти4, коммерциялы3 банклерди4, юридикалы3 81м физикалы3 т1реплерди4 прогнозла7шы объекти болып табылады.
г) М6лкти4 81р 3ыйлы формаларында 81рекет етеди.
д) Орайластырылма2ан я2ный баслан2ыш 81м жу7ма3ла7шы этаплары коммерциялы3 банклерде 81м м1млекетлик банклерде болы7ы м6мкин.
е) На3 81м на3 емес пул оборотлары бир-бири менен ты2ыз байланыста на3 емес пуллар обороты базасына на3 пуллар обороты 1мелге асырылады.
ж) На3 емес пуллар эмиссиясын коммерциялы3 банклер системасы 1мелге асырады, на3 пуллар эмиссиясын м1млекетлик банк 1мелге асырады.
з) Банк мультипликатор механизми 81рекет етеди.
Схемадан к5ринип тур2андай а3 базар 3атнасы3ларын еки сфера2а б5лемиз.
q) пул-товар 3атнасы3лары
w) пул-товарсыз 3атнасы3лар
Пул-товар 3атнасы2ына пул 81рекети товар 81рекети менен байланысады.
Пул-товарсыз 3атнассы3ларда пулды4 ийелери 2ана 5згереди.
Бул еки сферадан пуллар бир-бирине тос3ынлы3ларсыз 5те алады 81м 81р бири 5з сферасына хызмет етеди. Валюта базарында пул оборотлы3 конкрет бул обороты б5лимине хызмет етпейди, олар тек к5бейи7и яки азайы7ы м6мкин.

Базар 3атнасы3лары системасы
 
Пул-товар 3атнасы3лар			Пул-товарсыз 3атнасы3лар
					
%ндирис 3уралы базары	Тутыны7 81м хызмет к5рсети7 предмети базары	Мийнет к6ши базары	Кредит ресурслары базары	№ымбат ба8алы 3а2азлар базары	Валюта базары
Улы7ма а3ша айланысы
Пуллы-есапласы7 обороты		Пуллы-кредитли оборот		Пуллы-финанслы3 оборот

Хожалы3та базар 3атнасы3лары системасы менен а3ша оборотыны4 базы бир б5лимлерини4 5з-ара байланысы
Пул обороты т5мендеги еки 7азыйпаны ат3арады.
q) Пул обороты пулларды 5з б5лимлеринде 3айта б5листирип, оларды4 бир-бирине еркин 5ти7ин т1мийинлейди 81м соны4 менен оларды4 5з-ара байланысын 1мелге асырады.
w) Пул оборотында таза пуллар ж6зеге келеди 81м олар базар 3атнасы3ларыны4 талапларын 3анаатландыры7ды т1мийинлейди.
Солай етип, пул обороты базар 3атнасы2ында б5листири7 3атнасы3ларына да хызмет етеди. Булар финанс 81м кредит 3атнасы3лары болып табылады.

Тема-u` На3 пулсыз оборот 81м оны4 ш5лкемлестирили7и

(y саат лекция, w саат 1мелий)

q. Пул оборотыны4 ш5лкемлестири7 тийкарлары

w. На3 пулсыз есапласы7ларды ш5лкемлестири7 принциплери
e. На3 пулсыз есапласы7лар формалары
-q-
Пул обороты на3 81м на3лай емес оборот болып екиге б5линеди. Пул оборотыны4 тийкар2ы б5леги т5ле7 обороты 3урайды. Ол на3 81м на3лай емес формада болады. Барлы3 на3лай емес оборот-т5ле7 обороты болып, бунда пул т5ле7 3уралы функциясын ат3арады. На3 емес т5ле7 обороты запис т6ринде т5ле7шини4 счетынан банклердеги алы7шы счетына 5ткериледи яки 5з-ара талаплар т6ринде 5ткериледи.
Банклердеги счет-клиентлер менен 5з-ара 3атнасы3ты4 тийкары болып оны4 суммасы баслы к5рсеткиши болып табылады. Счетлар типлери 81р т6рли болып счет до востребования тийкар2ы орынды ийелейди. Бул счет 81р м1млекетте 81р 3ыйлы аталып к6нделикли есапласы7ларды алып барады. Мысалы, Францияда-текущие, А№Шта-чековые, Германияда-жиросчета, Россияда-расчетные.
Есапласы7 счетына 5нимди саты7дан келип т6скен т6симлер, сондай а3 экспорттан келип т6скен т6симлер т6седи.
Есапласы7 счетынан мийнет 8а3ы т5лемлери, салы3лар, 3амсызландыры7 т5лемлери, шийки зат 81м материаллар2а, жаныл2ы, энергия2а т5лемлер, ссудалы т5лемлер 8.т.б. т5лемлер т5ленеди.
Улы7ма ал2анда, банк системасы на3 пул 81м на3 емес т5ле7лер кругооборотыны4 келип шы2ы7шы пункти болып табылады. Банклердеги есапласы7 счетында пул 3аржыларыны4 3алды3лары жазба т6ринде к5рсетиледи. Бул 3аржыларды4 тийккар2ы дереги, банклерди4 ссудалары болып, ссудалар вкладларды д6зеди. Банк клииентке кредит бергенде о2ан до востребования счетын сол кредит суммасында сол к1рхана баланысыны4 пассивинде ашады. Сол 7а3ытта банкти4 активи сол му2дарда к5бейеди. Клииент чеклер ж1рдеминде перечисление порученииеси менен 5зини4 ал2ан кредитин 81рекетке т6сиреди. Солай етип, пул массасы еки потокты4 5з-ара 81рекети н1тийжесин к5рсетеди. Бириши поток-пул шы2ары7 я2ныый банклер ар3алы т5ле7 3уралын б5листиреди. Екинши поток-3арыз2а ал2ан пулын 3айтары7 я2ный банклерди4 активин азайтады. Биринши поток актив 5теди. Бундай пул потоклары сделка т6ри бойынша, экономика тарма3лары, регионлар, к1рханалар бойынша б5линеди.
-w-
На3 емес есапласы7лар белгиленген формада2ы расчетлы3 документлер тийкарында 5ткериледи 81м документооборотта са3ланады. Документ расчетларыны4 т6рине т5ле7 усылы 81м банктеги документооборотты4 ш5лкемлеси7ине байланыслы т5мендегилерге б5линеди.
q) Т5ле7 поручениеси менен есапласы7лар
w) Есапласы7ларды4 аккредитив формалары
e) Чеклер менен есапласы7лар
r) Т5ле7 талаплары-поручениелер менен есапласы7.
Есапласы7 формалары т5ле7ши 81м алы7шы арасында2ы ш1ртнамаларда к5рсетиледи. На3 емес есапласы7лар формаларыны4 тарифи т5мендеги таблицада к5рсетилген. (таблица)

qowq-qoe0 жж.	qoe0-qoew жж.	...	qoiu-qoow жж.	qoow-qooy жж.
q. Чеклер менен есапласы7	q. Есапласы7ды4 акцептлик формасы		q. Есапласы7ды4 инкассалы3 формасы	q. Т5ле7 поручениелери менен есапласы7
w. Банк ар3алы 5ткери7 т1ртибиндеги есапласы7лар	w. Есапласы7ды4 аккредитив формасы		w. Есапласы7ды4 аккредитив формасы	w. Планлы т5лем ар3алы есапласы7
e. Векселлер менен есапласы7	e. Айры3ша счетлар бойынша есапласы7		e. Т5ле7 поручениелери менен есапласы7	e. Есапласы7ды4 аккредитив формасы
	r. Чеклер менен есапласы7		r. Планлы т5лем ар3алы есапласы7	r. Чеклер менен есапласы7
	t. Банк ар3алы 5ткери7лер		t. Чеклер менен есапласы7	t. Т5ле7 талаплары- поручениелери менен есапласы7
			y. %з-ара талап зачет т1ртибинде есапласы7лар	y. %з-ара талап зачет т1ртибинде есапласы7лар

Товар-пул 3атнасы3ларыны4 социализм д17иринде 3ысылы7ына 3арамастан на3 пулсыз 3атнасы3лар векселлер, чеклер, банк ар3алы 5ткери7лер ж1рдеминде 5ткерилген.

qoe0-ew жылларда2ы кредит реформасы коммерциялы3 кредитти 3ыс3артып ту7ры банклик кредитке 5ткерген 81м бул планлы экономика2а тийкарлан2ан.
*1зирги 7а3ытта бизи4 республикамызда бу2ан кери процесс ж6ргизилмекте.
qoio-жылдан баслап 3айтадан расчетлы3 операцияларда вексельлер 3олланыла басла2ан. Базар 3атнасы2ына 5ти7 д17иринде на3 пулсыз есапласы7ларды4 3ыйыншылы3ларына да алып келди.
Ш1ртнама д6зген 7а3ытта2ы есапласы7лар формаларын та4ла7 м1млекетти4 конкрет экономикалы3 жа2дайлардан 81м нызамлардан байланыслы болады.
Есапласы7 формасын та4ла7 т55мендегилерде аны3ланады`
а) Контрагентлер арасында2ы хожалы3 байланысы характерине
б) Шы2арыл2ан 5ним 5згешеликлеринен 81м 3абылла7 ш1раятларынан
в) Сделка т1реплерини4 жайлас3ан орынларынан
г) ж6кти транспортировкала7 усылынан
д) юридикалы3 т1реплерди4 финанслы3 жа2дайына
Есапласы7ларды 5ткери7ди4 бекитилген 3а2ыйдаларына с1йкес есапласы7 формасын та4ла7 банклер т1репинен тексериледи. Т5ле7 поручениелери менен есапласы7лар - бул, е4 ке4 тар3ал2ан на3 пулсыз есапласы7 формасы. Т5ле7 поручение - к1рхана 5зини4 банкине аны3лан2ан сумманы 5зини4 счетынан 5ткери7.

Жеткерип бери7ши	q	№арыйдар
r		w
Жеткерип бери7ши банки	e	№арыйдарды4 банки
Товарларды4 пулын кейин т5леген 7а3тында т5ле7 поручениеси менен есапласы7

Есапласы7ды4 бул формасы базар экономикасында ке4 орынды ийелеген. Т5ле7 поручениеси менен есапласы7да ке4 3олланылып, жеткерип бери7шилер менен алдынан т5ле7 7а3тында, пенсия 81м 3амсызландыры7 фондларына, салы3лар, банклерге комиссионныйлар т5ле7де, ис 8а3ыны 5ткери7де 3олланылады. Т5ле7 поручениеси q0 к6н арлы2ында 81рекет етип жазыл2ан к6н кирмейди. Т5ле7 поручениеси егер сччетында 3аржы бар болса 2ана 3абылланады. Т5ле7 поручениеси q) срочный w) досрочный e) отсроченный болады. Срочный т5лем товарлар жиберилместен алдын 5ткериледи 81м т5мендеги схемада т6синикли к5рсетилген.

Жеткерип бери7ши	q t	№арыйдар
r		w
Жеткерип бери7ши банки	e	№арыйдарды4 банки
Товарларды4 пулын алдын т5леген 7а3ытта т5ле7 поручениеси менен есапласы7