Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

6-tema. Programmaliq ta`miynat. Programmaliq ta`miynattin`

tu`rleniwi.

Reje:

1. Programmaliq ta`miynat tu`sinigi

2. Programmaliq basqariw printsipi

3. Programmaliq ta`miynat tu`rleri

EEM informatsiyani qayta islewi ushin og`an ne islew kerekligin “tu`sindiriw” kerek.

Bunday “tu`sindiriw” programmalar arqali iske asiriladi. Programmada, informatsiyani

qayta islewdin` berilgen protsessin iske asiriw yamasa bul protsessti basqariw ushin,

orinlaniwi kerek bolg`an barliq a`meller jetkilikli toliqliq penen, bir ma`nisli ha`m aniq

tu`rde ko`rsetilip jaziladi. Esaplaw protsessin jobalastiriw ha`m sho`lkemlestiriw,

programmalastiriwdi avtomatlastiriw ha`m qollanba ma`selelerin sheshiwdin`

programmalarin tekseriw ushin xizmet etetug`in basqariwshi ha`m qayta islewshi

programmalardin` toplami EEMnin` programmaliq ta`miyinleniwi (PT) dep ataladi. PT

nin` sistemasi - ha`r bir EEMnin` ajiralmas bir bo`legi boladi. PT nin` quwatlilig`i

EEMdi paydalaniwdin` na`tiyjeli boliwina kepillik beredi. EEMnin` PT sinin`

a`hmiyetliligin mina misaldanda ko`riwge boladi. Esaplaw texnikasinin` rawajlaniwinda

1970-jil este qalarliq ayiriqsha jil boldi: EEMnin` PT sinin` bahasi onin` apparaturasinin`

bahasi menen ten`lesti. Sol waqitlari, EEMnin` PT sin islep shigiw olarga jumsalatugin

qarjilardin` tiykargi u`lesin quraydi degenge, ele iseniw qiyin edi. Biraqta, aradan on jil

o`tkennen son`, bagdarlamalar EEMge jumsalgan uliwma qarjinin` 80%tin quradi ha`m

80-jillarda olardin` u`lesi bargan sayin barqulla o`sip bardi.

Ha`zirgi zaman EEMlerinin` PT si ogada ken` ha`m ha`r qiyli. Ol, ken` taralgan

komp`yuterlik oyinlardan ha`m tekstlerdi qayta islew bagdarlamalarinan baslap, arnawli

xizmetlerdi atqaratugin bagdarlamalarga (ma`selen, kosmosliq izertlewlerge, atom

energetikasina, sesten tez aviatsiyaga h. t. b. ) shekemgi onlagan ha`m ju`zlegen min`

bagdarlamalardi o`z ishine aladi. Sonliqtan mashinanin` qimbat bahali tez (operativlik)

yadinda onin` PT sinin` tiykargi kishi u`lesin jaylastiriw ekonomikaliq jaqtan maqsetke

muwapiq keledi. Al PT ni du`ziwshi ko`pshilik programmalar EEMnin` bahasi a`dewir

arzanlaw sirtqi yadinda (videodisklerde, magnit diskle-rinde h. t. b.) saqlanadi.

EEMnin` PT  to`mendegi tiykarg`i u`sh bo`limnen turadi:

-operatsiyaliq sistema (OS);

-sistemali programmalar (SP);

-a`meliy programmalar (A`P).

Programmaliq ta`miynat - bul, komp`yuterdegi esapti sheshiwdi ta`miyinleytug`in

programmalar toplami bolip tabiladi.

  

Programmaliq  ta`miynat  ha`m  matematikaliq  ta`miynattin`  ayirmashilig`i

to`mendegishe:

   - programmaliq ta`miynat bul programmalar toplami;

  - matematikaliq ta`miynat bul matematikaliq metodlar ha`m algoritmler, solardin`

ja`rdemi menen, qoyilg`an esapti sheshiw mu`mkinshiligi tuwadi.

  Programmaliq ta`miynat bul komp`yuterdin` bir negizgi qurami bolip tabiladi.

Olardin` birazi texnikaliq apparaturalari menen birge keledi.

  Ha`zirgi EEM lari - programmali basqariw printsipinde qurilg`an. Bul printsip

algoritmdi operator sxemalari tu`rinde belgilew usilinda islengen.

  Operator  sxemasi - esaplaw qag`iydasin belgilewshi, mag`liwmat u`stinde

islenetug`in eki tu`rli operatorlar kompozitsiyasi. Birinshi tu`r operatorlar mag`liwmatti

---

35

o`zgertedi, ekinshi tu`ri operatordin` isleniw ta`rtibin aniqliw maqsetinde mag`liwmatti

payda etedi.

  Programmali basqariw printsipi EEM larda bir neshe usil menen a`melge asiriliwi

mu`mkin. Bul usildin` birewin 1945 j. J.Fon Neyman using`an. Ha`zirshe usi usil negizgi

usil esaplanadi (Neyman usili). Olar to`mendegilerden ibarat:

1. Mag`liwmat ekilik tu`rinde kodlanadi ha`m so`zler dep atalatug`in elementlerge

ajiratiladi. EEM larinda ekilik kodtin` isletiliwi mag`liwmatti beriwde, saqlawda ha`m

o`zgertiriwde qollanatug`in elektron sxemalarinin` o`zine tiykarlang`an a`hmiyetlerden

kelip shig`adi.

  Jekke san, komanda ha`m sog`an uqsag`anlardi belgilewde isletiletug`in birler

ha`m  noller  (mag`liwmat  bitleri)  jiyindisi mag`liwmat ob`ekti boladi ha`m so`zler dep

ju`rgiziledi. So`z EEM da mag`liwmattin` mashina elementi bolip isletiledi.

  2. Mag`liwmattin` ha`r tu`rli tiptegi so`zleri kodlaw usillari boyinsha emes, isletiw

usili boyinsha parqlanadi, yag`niy san, komanda ha`m tag`i basqalardi belgilewshi barliq

so`zler EEM da bir tu`r ko`riniste boladi ha`m so`zlerdin` programmada isletiliw ta`rtibi

g`ana olardin` bir-birinen parqlaniwina sebep boladi. So`zlerdin` bunday “bir tu`rliligi”

sanlardi ha`m komandalardi islewde bir tu`rdegi a`melden paydalaniw mu`mkinshiligin

beredi.

  

3.  Mag`liwmat so`zleri  mashina  yadinin`  yacheykalarina  ornalastirilip  so`z

adresleri   dep ataliwshi yacheyka no`merleri arqali identifikatsiyalanadi (belgilenedi).

Mashina yadi - ha`r bir mag`liwmat so`zin saqlawshi jay xizmetin atqaratug`in

yacheykalar jiyindisi. San yaki komandalardi saqlaw ushin yad yacheykasi ajiratiladi.

Yadqa so`zdi jaziw ushin, usi so`z saqlaniwg`a ajratilg`an yacheyka adresi ko`rsetiliwi

kerek. Yadtan so`zdi tan`lap aliw ushin (oqiw ushin) ja`ne tan`lang`an so`z saqlanatug`in

yacheyka adresin ko`rsetiw kerek. Solay etip, san yag`niy komanda saqlanatug`in

yacheyka adresi san yag`niy komandanin` mashinanin` identifikatori (ati) bolip qaladi,

yag`niy EEM da sanlar ha`m komandalar olardin` adresleri arqali belgilenedi.

4. Algoritmdi basqariwshi so`zler izbe-izligi tu`rinde belgilenip bul izbe-izlikler

usillar tu`rin ha`m usillarda islenetug`in mag`liwmat so`zlerin (operandlardi) belgileydi

ha`m komandalar dep ataladi. Mashina komandalari terminlerinde belgilengen algoritm

programma dep ataladi.

 

5. Algoritmnin`  ko`rsetiwi boyinsha esaplaw  komandalardi  programmada

ko`rsetilgenindey etip izbe-iz islewden ibarat.

  Qanday da bir ma`seleni sheshiw ushin EEM da, adam og`an algoritm du`ziwi

kerek, bul degenimiz, ma`selenin` sheshimin aliw ushin islenetug`in jumislardin` izbe-

izligin ko`rsetiw degenimiz.

  Algoritm ko`megi menen qanday da bir esapti sheshiw ushin onin` mag`anasina

tu`sinbey-aq, algoritm komandalarin duris islew arqali sheshiwge boladi. Biraqta bul

algoritmdi mashina islewi ushin, oni programma tu`rinde islep mashinag`a kirgiziw

kerek. Sonnan keyin adam qanday da bir tilde matematikaliq simvollar menen belgilep

komp`yuterge tapsirma beredi, al komp`yuter bolsa tek g`ana mashinanin` komandalarin

tu`sinedi, bul degenimiz kodlang`an til. Sonin` ushin programmani mashinanin` tiline

o`zgertiw kerek boladi. Olar arnawli programmalar ja`rdeminde ju`zege asadi.

  Zamanago`y informatsiyaliq texnologiyalardin` tez rawajlaniwi ha`m oni qollaniw

tarawlarinin` ken`eyiwi programmaliq ta`miynattin` rawajlaniwin jedelletti.

  

Informatsiyaliq  sistemanin`  programmaliq  ta`miynati  degenimizde  esaplaw

texnikasi qurallari menen mag`liwmatlardi qayta islew sistemasin jaratiw ha`m olardan

paydalaniw ushin programmaliq, hu`jjetli qurallardi ja`mlew degendi tu`sinemiz.

---

36

 Programmaliq ta`miynat jag`inan orinlanatug`in funktsiyalarg`a qaray, oni eki

toparg`a: sistemali programmaliq ta`miynat ha`m a`meliy programmaliq ta`miynat etip

bo`liwge boladi.

  

Sistemali  programmalaq  ta`miynat  komp`yuterde  mag`liwmatti  qayta  islew

protsessin sho`lkemlestiredi ha`m a`meliy  programmalardi jumis penen ta`miyinleydi.

Sistemali PT apparat qurallari menen tig`iz jumis islegenligi sebepli olardi

komp`yuterdin` bir bo`legi dep te ataydi.

  A`meliy programmalaq ta`miynat paydalaniwshinin` onin` waziypasin orinlaw

ushin ha`m uliwma informatsiyaliq sistemanin` esaplaw protsessin sho`lkemlestiriw

ushin arnalg`an.

   Sistemali PT quramina to`mendegiler kiredi:

  - operatsion sistemalar;

  - servis programmalar;

  - programma tillerinin` translyatorlari;

  - texnikaliq xizmet programmalari.

  Operatsion sistemalar (OS)  mag`liwmatti qayta islew protsessin basqariw ha`m apparat

qurallari menen paydalaniwshilar ortasindag`i o`z-ara baylanisti ta`miyinleydi. OS nin`

tiykarg`i waziypalarinin` biri mag`liwmatlardin` kiriw-shig`iw protsesslerin avtomat-

lastiriw, paydalaniwshinin` isleytug`in a`meliy waziy-palardi orinlawdi basqariw bolip

tabiladi. OS kerekli mag`liwmatti  komp`yuter  yad  qurilisina kirgizedi ha`m onin`

orinlaniwin ta`miyinleydi; esaplawlarg`a tosiq boliwshi sha`riyatlardi analizleydi,

qiyinshiliq payda bolg`an jag`dayda ne islew kerek ekenligi haqqinda ko`rsetpe beredi.

Programmaliq ta`miynat

Sistemali

programma

Programmala

stiriw

A`meliy

paket

programma

Tekstli

protsessor

Servis

programma

Translyator

A`meliy

paket

programma

tablitsali

protsessor

Programmaliq

til translyatori

Algoritm

tiller

Kitapxana

Grafikaliq

redaktor

Texnikaliq

xizmet

programmasi

MBT

sistema

h.t.b.

            3-su`wret. Programmaliq ta`miynat.

 Orinlaytug`in waziypalarina qaray OS ni u`sh gruppag`a bo`liwge boladi:

   - bir waziypali (bir paydalaniwshig`a arnalg`an);

   - ko`p waziypali (ko`plegen paydalaniwshilarg`a arnalg`an);

   - tarmaqli.

---

37

Birinshi gruppadag`i OS bir paydalaniwshinin` ha`r bir aniq jag`dayda aniq bir

waziypani orinlawg`a arnalg`an. Bunday OS na MS DOS  ti kirgizsek boladi.

Ekinshi gruppadag`i OS waqitti mul`tiprogramma rejiminde islegende EEM nan

ko`pshilik bolip paydalaniwdi ta`miyinleydi. Bunday klass OS g`a UNIX, OS2,

Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT ha`m t.b.

U`shinshi, tarmaqli operatsion sistemalar lokal ha`m global tarmaqlardin` payda

boliwi menen baylanisli ha`m paydalaniwshinin`  esaplaw  tarmaqlari   barliq

resurslarina   kiriwdi ta`miyinlew ushin arnalg`an. Tarmaqli OS larg`a Novell, NetWare,

Microsoft Windows NT, Banyan Vines, IBM Lan, UNIX, Sun firmasinin` Soliaris kiredi.

To`mende OS rawajlaniwinin` tiykarg`i bag`darlari keltirilgen:

- operatsion sistemalardin` narqinin` kemeyiwi;

- programma ko`rinisinde a`melge asirilg`an OS ko`plegen funktsiyalarin`

mikroprogramma ko`rinisinde ju`zege asiriwi;

- ko`p protsessorli komp`yuterler jumisinin` ta`miynati;

- komp`yuterlerdin` ha`r tu`rli a`wladlari ushin programmalardin` sa`ykesligin

ta`miyinlewi;

- programmalardin` parallel` orinlaniwin ta`miyinlew.

Servis programma ta`miynati - paydalaniwshig`a komp`yuter menen isleskende

qosimsha xizmetler ko`rsetiwshi ha`m operatsion sistemalar mu`mkinshiligin asiriwshi

programmalardin` jiynag`i.

Biraq funktsional mu`mkinshiligine qaray, servis du`zilislerin to`mendegishe bo`lip

ko`rsetiwge boladi:

- paydalaniwshi interfeysin jaqsilawshi;

- mag`liwmatlardi buziliwdan ha`m t.b. kesent beriwlerden saqlawshilar;

- mag`liwmatlardi qayta islewshiler;

- disk ha`m operativ yad du`zilisi ortasinda mag`liwmat almasiwin tezlestiriwshiler;

  - virusqa qarsi programmalar.

Virusqa qarsi programma qurilmalar viruslardi tawip ha`m olardi  emlewdi

ta`miyinleydi.

Programma tili translyatori dep programmalastiriw tilinen programma tekstin

mashina kodina awdarip beriwshi programmani aytamiz.

Texnikaliq xizmet ko`rsetiw programmalari degende komp`yuterdin` jumis

protsessinde yaki uliwma esaplaw sistemasinda diagnostika ha`m qa`telerdi tabiw ushin

programmaliq apparat qurilmalarinin` toplamina aytamiz.

A`meliy programmalar ta`miynati paydalaniwshinin` aniq bir waziypalarin islep

shig`iw ha`m orinlawg`a arnalg`an.

A`meliy  PT sistemali PT bular operatsion sistemalardin` basqariwi astinda isleydi.

A`meliy PT quramina to`mendegiler kiredi:

- waziypalari ha`r qiyli a`meliy programmalar paketleri;

         - paydalaniwshi ha`m informatsion sistemalardin` is programmalari.

---

38