Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

15-mavzu. Ma`lumotlar bazalari haqida umumiy tushuncha va

ularning turlari

Reja:

1. Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi haqida tushuncha

2. Ma`lumotlar bazasining qu`llanish sohalari haqida

Mashina «tasiwshisi» mag`liwmatlardi logikaliq payda etiwde, paydalanilip atirg`an

programma qurilmalari ha`m paydalaniwshi ortalig`inda mag`liwmatlardin` orinlaniwina

baylanisli. Mag`liwmatlardi payda etiwdin` logikaliq usili mag`liwmatlar sistemasinin`

paydalanilip atirg`an tu`ri ha`mde programma qurilmalari arqali ta`miynlenetug`in model

ko`rinisinde aniqlanadi.

Mag`liwmatlar modeli – o`z-ara baylanisqan mag`liwmatlar sistemasi ha`m olar

u`stinde orinlanatug`in operatsiyalar toplami. Model ko`rinisi ha`m onda

paydalanilatug`in mag`liwmatlar du`zilisinin` tu`ri MBBS (maıg`liwmatlar bazasin

basqariw sistemasi) ja`rdemshi model yaki mag`liwmatlardi islewdin a`meliy da`stu`ri

qollanilatug`in programmalastiriw sistemasi tilinde qollaniwshi mag`liwmatlardi payda

etiw ha`m islew printsiplerin ko`rsetedi.

Mag`liwmatlar menen a`meliy islerdin` da`slepki sistemalari informatsiyalardi islewdin`

ku`ndelikli usullarina tiykarlanip du`zilgen boladi. Ha`r bir usinday jag`day ushin sirtqi

paydalaniwshinin` o`zine tiyislisi islenip shig`iladi. Ol mag`liwmat du`zilisi, tan`law

operatsiyasi, mag`liwmatti qosiw ha`m joq qiliw tu`rindegi tu`siniklerden ibarat. Mag`liwmatlar

ha`m programma ortasindag`i o`zara baylanis payda boladi: mag`liwmatlardi o`zgertiwde

yamasa programmani almastiriwg`a, yamasa mag`liwmatlardi qaytadan buziwg`a tuwra keledi.

Mag`liwmatlar bazasi – mag`liwmat sistemasinin` en` a`hmiyetli bo`legi bolip

tabiladi. Keyingi paydalaniwshi ha`m mag`liwmatlar bazasi jumisin jen`illestiriw ushin

MBBS jaratilg`an edi. Bul sistemalar mag`liwmatlar bazasin a`meliy programmalardan

ajiratadi. MBBS programma ha`m apparat qurallarinin` en` kerekli kompleksi

bolip,paydalaniwshi usinin` arqasinda tek qana mag`liwmatlar bazasin   uqsas tu`rde

sho`lkemlestiriwdi a`melge asiradi. Mag`lumatlar bazasin uqsas tu`rde sho`lkemlestiriw

oni fizikaliq a`melge asiriwdan sezilerli da`rejede parq etiwi mu`mkin.

---

81

Paydalaniwshilardin` qa`lewinde talaplar tili bolip, olar ja`rdeminde paydalaniwshilar

mag`liwmatlardi tan`laydi ha`m o`zgertiredi.

Zamanago`y MBBS lar to`mendegi talaplardi ta`miyinlewi kerek:

Ø Mag`liwmatlardin` g`a`rezsizligi;

Ø Talaplardin` kushli tili;

Ø Juwap (dawis) beriwdin` qisqa waqti;

Ø Mag`liwmatlar ha`m kataloglardi qayta sho`lkemlestiriwdi qisqartiriw yamasa

olardan paydalanbaw.

Mag`liwmatlardin` bekkemligi – MBBS na tiykarg`i talap, talaplardin` ku`shli tili yamasa

paydalaniwshinin` talablarin qandiriwdin` a`hmiyetli sharti. Bul tiller assotsiativ adreslew ha`m

mag`liwmatlar toplami menen a`meller orinlaw qurilmalarina iye. Bul o`z na`wbetinde EEM lar

jan`a qurilmalarinin` ishinde olardan o`nimli paydalaniwg`a mu`mkinshilik jaratadi..

Mag`liwmatlar bazasin basqariw sistemasi. Bul to`mendegilerge mu`mkinshilik

beruvchi programmaliq qurilmalardin` toplami.

a) paydalaniwshilardi mag`liwmatlardi aniqlaw ha`m a`meller orinlaw tili  qurilmalari

menen ta`miynlew. Bunday qurilmalarg`a mag`liwmatlardi aniqlaw tili (MAT) ha`m

mag`liwmatlar menen a`meller orinlaw (MABT) kiredi. Mag`liwmatlar so`zi mag`liwmatlar tilin

SI++, Paskal` ha`m t.b. uqsag`an tiller tu`rinen parqlanadi. Lekin mag`liwmatlar universal tilge,

ma`selen SI++, Paskalg`a kiritiliwi mu`mkin. Bunday jag`dayda programmalastiriwdin`

universal tili ha`m mag`liwmatlar tili tiyisli tu`rde (kiritiwshi) til ha`m mag`liwmatlardin` tilosti

dep ataladi;

b) paydalaniwshi mag`liwmatlardin` modelin qollap-quwatlawin ta`miynlew.

Mag`liwmatlar modeli – ayrim qosimshalarg`a tiyisli fizik mag`liwmatlardin` logikaliq

ko`rinisin aniqlaw qurilmasi;

v) aniqlaw, jaratiw ha`m logikaliq mag`liwmatlar menen a`meller orinlaw (yag`niy

tan`law, jan`alaw, kiritiw ha`m joq qiliw) g`a mu`mkinshilik beriwshi MAT ha`m MABT

waziypalarin a`melge asiriwshi programmalardi ta`miynlew;

g) mag`liwmatlardi qorg`awdi ta`miynlew. Sistemadan paydalaniw tek sog`an

huqiqi bolg`an paydalaniwshig`a ruxsat etiledi. Paydalaniwshilar mag`liwmatlar u`stinde

operatsiya orinlap atirg`an waqitta saqlanatug`in mag`liwmatlardin` qa`wipsizligi

ta`miynlenedi.

MBBSnin` tiykarg`i qurilmalari to`mendegilerden ibarat (15.1-su`wret):

v

Mag`liwmatlar bazalari sistemalarina tapsirma beriw qurilmalari;

v

Mag`liwmatlardi kiritiw, ko`riw ha`m baylanisiw rejiminde islewge arnalg`an

ekran ko`rinisin planlastiriw qurilmalari;

v

Berilgen jag`dayda mag`liwmatlardi tan`law ushin talaplar jaratiw, sonday-

aq, olardin` islewi boyinsha operatsiyalar orinlaw qurilmalari;

v

Paydalaniwshig`a qolay ko`riniste islew na`tiyjelerin paspag`a shig`ariw

ushin mag`liwmatlar bazasinan esabat jaratiw qurilmalari;

v

Til qurilmalari – makroslar, qurilg`an algoritm tili (Dbase, Visual Basic yaki

basqalar), talaplar tili (QBE – Query Example, SQL) ha`m t.b.. Olar

mag`liwmatlardi islewdin` standart emes algoritmlerin, sonday-aq paydalaniwshi

tapsirmalarindag`i ha`diyselerdi islew ta`rtiplerin orinlaw ushin qollaniladi;

v

Mag`liwmatlar bazalari menen islew tu`rli operatsiyalardi tek g`an bir

texnologiyaliq protsesske birlestiriwge mu`mkinshilik jaratip beriwshi

paydalaniwshinin` qosimshalarin jaratiw qurilmalari.

MB tsikllari basqishlarinda

orinlanatug`in ta`rtipler

Rejelestiriw

Jaratiw

Jaratiw

---

82

Mag`liwmatlar bazasi – MBBS qurilmalari arqali mashina «tasiwshisi»nda payda

bolg`an mag`liwmatlar jiynag`i. Mag`liwmatlar bazasinda saqlanip atirg`an

mag`liwmatlardi minimal ta`kirarlaw arqali logikaliq baylanisqan mag`liwmatlardin`

qosiliwi ta`miynlenedi. MB o`z-ara baylanisqan ob`ektlerdin` geypara logikaliq modelin

ko`rsetedi. Bul ob`ektler aniq predmet tarawin o`zinde ko`rsetedi. Mag`liwmatlar bazasi

MBBSda ta`miynlenetug`in model ha`m mag`liwmatlar sistemalarina baylanisli payda

etildi.

Faylli server tarmag`inda mag`liwmatlar bazasi serverde joylasiwi mu`mkin. Bunda

MBBS iske tu`sedi ha`m paydalaniwshilardin` jumis orinlarindag`i baza mag`liwmatlarin

islew a`melge asiriladi. Lokal tarmaqtag`i faylli server printsipi bir qatar tarmoq

operatsiyaliq sistemalari arqali orinlanadi.

MBBS ha`m mag`liwmatlar bazalarinin` tiykarg`i a`hmiyetleri to`mendegilerden

ibarat:

o Mag`liwmatlardi bir ma`rte kiritiw ha`m olardi muvofiqlashtirishning a`piwayilig`in

ta`miynlewshi modeldin` ha`r qiyli ob`ektlarinde mag`liwmatlardin`

ta`krarlaniwinin` joqlig`i;

o Mag`liwmatlardin` bir-birine baylanisli emesligi;

o Mag`liwmatlar bazasinin` isenimliligi;

o Ko`p ta`repleme kiriwdin` mu`mkinligi;

o Mag`liwmatlardi ha`r qiyli tan`law ha`m olardan paydalaniwshinin` tu`rli

tapsirmalari ha`m qosimshalarinan paydalaniw;

o Avariya jag`dayinda, apparat ha`m programmanin` buziliwi, paydalaniwshinin`

qa`teleri waqtinda mag`liwmatlardi saqlaw ha`m tiklew;

o Tu`rli klientlerdin` ruxsatsiz kiriwlerin sheklew qurilmalari ja`rdeminde saqlaw;

---

83

o Mag`liwmatlardi qayta iske tu`sirmey mag`liwmatlar bazasi sistemalarin

modifikatsiyalaw mu`mkinshiligi;

o Mag`liwmatlar bazasi sistemalarin modifikatsiyalawda programmalardi saqlap

turiwg`a mu`mkinshilik beretug`in, programmalardin` mag`liwmatlarda bekkemligin

ta`miynlew;

o Mashina «tasiwshisi»ndag`i mag`liwmatlar bazasin joylastiriwdi ko`lem-waqit

xarakteristikasin jaqsilaw maqsetinde qayta sho`lkemlestiriw;

o Aqirg`i klientke belgilengen ha`r qanday talap boyinsha informatsiyalardi

mag`liwmatlar bazasinan shig`arip beriwdi ha`m paydalaniwshi ushin qolay esabat

tu`rleri ko`rinisinde ko`rsetiwdi ta`miynlewshi joqari da`rejeli talaplar tilinin` barlig`i.

MBBS klienttin` tu`rli predmet tarawlari ushin a`meliy qosimshalardi jaratiwdin`

tiykari bolip esaplanadi.