O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Sorawlar h’a’m shınıg’ıwlar 
 
1. Radioaktivlik h’a’diysesini tu’sindirin’. Yarım ıdıraw da’wiri degenimiz ne? 
2. Radioaktivlik jıljıw nızamı neden ibarat? 
3. Radioaktivlik jemiriliwdin’ qanday tu’rlerin bilesiz. Mısallar keltirin’. 
4. Yadroda a’melge asatug’ın h’a’diyselerdi qabıq h’a’m tamshı modeli tiykarında tu’sindirin’. 
5. Jasalma radioaktivlik h’a’diysesinin’ ashılıw sebebi h’a’m a’h’miyeti neden ibarat?   
 
Lektsiya 5 
D.İ. Mendeleevtin’ da’wirlik nızamı h’a’m da’wirlik sisteması
. 
Reje: 
1. D.İ. Mendeleevtin’ da’wirlik nızamı 
2. Da’wirlik sistemanın’ ashılıwı h’a’m rawajlanıwı. 
3. Elementlerdin’ da’wirli h’a’m da’wirli bolmag’an qa’siyetleri. 
4. Da’wirlik sistemanın’ a’h’miyeti
 
Ximiyalıq elementlerdi klassifikatsiyalaw h’a’m olardı sistemalastırıw da’wirlik 
nızamdı ashıwdan ko’p aldın baslang’an edi.XVIII a’sirdin’ son’ında  25 element belgili edi. 
Son’ tez arada XIX a’sirdin’ birinshi yarımında tag’ı da 19 element belgili boldı. Biraq, bul 
elementlerdin’ ko’pshiliginin’ qa’siyetleri, atomlıq massaları anıq belgili emes edi. Elementlerdi 
klasslarg’a bo’liwge da’slep A. Lavuaze, Bertselius urınıp ko’rdi. Olar elementlerdi metallar, 
metall emesler dep bo’lip qaradı.  
1829 jılı Debereyner birinshi ma’rte elementlerdin’ ximiyalıq qa’siyetleri menen 
olardın’ atom massaları arasındag’ı baylanıstı anıqladı. Ol qa’siyetleri belgili bolg’an 
elementlerdi 3 gruppag’a ja’mlep, triadalardı payda etti. 
Li          Ca          CI        S 
Na         Sr           Br        Se 
K           Ba           J         Te  
Bul triadalardın’ ortasındag’ı elementtin’ massası qalg’an eki elementtin’ atom 
massalarının’ jıynag’ının’ yarımına shama menen ten’ boladı. Bul jerde magniydin’ kaltsiy 
gruppasında jetispegenligi, kislorodtın’  ku’kirt gruppasında joq ekenligi, sistemanın’ tek u’sh 
element qatarınan sheklenip qalg’anlıg’ın ko’rsetedi. 

 
22
D.Nyulends elementlerdi olardın’ atom massalarının’ artıp barıw ta’rtibin-de 
jaylastırıp, olardın’ qa’siyetleri h’a’r bir segizinshi elementte qaytalanıwı anıqlandı. Nyulends 
bunı oktavalar nızamı dep atadı. Muzıkada h’a’r bir segizinshi nota birinshi notanı ta’kirarlawı 
sıyaqlı, ximiyalıq elementlerde segizinshi element birinshi elementtin’ qa’siyetlerin qaytalaydı. 
Son’ın ala, Odling tablitsası payda boldı. Ol elementlerdin’ ximiyalıq qa’siyetlerindegi 
ulıwmalıqtı taptı.  
Li    Be   B   C   N  O  F 
Na   Mg  Al  Si   P 
K     Ca   Ti   Cr   Mn 
Hg    Tl   Pb   Bi 
Bul qatar Mendeleevtin’ da’wirlik sistemasına uqsas. Biraq, barlıq element-lerdi bul 
ta’rtipte jaylastırıw mu’mkin emes.    
Frantsuz ilimpazı de-Sharkuntua  1863 jılı elementlerdi sistemalaw ushın tsilindr 
ko’sherine 45
0
 boylap spiral sızıqlar sızdı h’a’m h’a’r bir eki spiral arasın 16 bo’lekke bo’ldi. 
Spiral sızıqlarg’a  barlıq elementlerdi atom salmaqlarının’ artıp barıwı menen jaylastırg’anda, 
onda o’z-ara uqsas elementlerdin’ atom awırlıqları arasındag’ı ayırma 16, 32, 48,…ten’ ekenligi 
belgili boldı. Mısalı, natriy menen kaliydin’ atomlıq massaları arasındag’ı ayırma 39-23 = 16, 
uglerod penen kremniydiki 28-12=16, kaltsiy menen strontsiydiki 88-40=48 h’.t. b. 
Nemets ilimpazı Lotar Meyer 1864 jılı  27 elementti valentligine qarap altı gruppag’a 
bo’ldi. Biraq, ol barlıq elementlerdi tolıq sistemag’a sala almadı. Ulıwma Mendeleevke shekem 
alıp barılg’an jumıslardın’ h’esh qaysısında ximiyalıq elementler arasındag’ı uqsaslıq h’a’m 
ayırmashılıqlar tiykarında ximiyanın’ tiykarg’ı  nızamlarının’ turg’anlıg’ı sezilmedi. O’zine 
shekemgi barlıq ilimiy miynetlerdi teren’ u’yrene otırıp, D. İ. Mendeleev 1869 jılı ta’biyattın’ 
tiykarg’ı  nızamı-ximiyalıq elementlerdin’ da’wirlik nızamın do’retti. Bul nızam to’mendegishe 
ta’riyplenedi: 
a’piwayı zatlardın’ qa’siyetleri, sonday-aq, elementlerdin’ birikpelerinin’ qa’siyetleri 
elementlerdin’ ta’rtip nomerine periodlı tu’rde g’a’rezli boladı.  
D.İ.Mendeleev da’wirlik nızamdı du’zgende elementlerdin’ atom awırlıqlarına h’a’m 
olardın’ fizikalıq h’a’m ximiyalıq qa’siyetlerine u’lken itibar berdi. Ol ayırım elementlerdin’ 
atom awırlıqların 1,5-2 ese o’zgertti, ayırım elementlerdin’ jaylasıw ornın o’zgertiw kerekligin 
(kobalt, tellur, argon), 11 elementtin’ (frantsiy, radiy, aktiniy, skandiy, galiy, germaniy, 
protaktiniy, poloniy, texnetsiy, reniy, astat) ashılıwı kerekligin aldın ala aytıp berdi. Olardan u’sh 
elementtin’ (ekabor, ekaalyuminiy, ekasilitsiy) barlıq fizikalıq h’a’m ximiyalıq qa’siyetlerin 
aldın ala anıq aytıp berdi. Son’ 15 jıl ishinde bul elementler ashılıp Mendeleevtin’ boljawı 
tastıyıqlandı h’a’m olarg’a galiy, skandiy, germaniy atamaları berildi.   

 
23
Solay etip, Mendeleev periodlıq sistemanı du’zgen wakıtta 63 element g’ana belgili 
edi h’a’m olar 19 gorizontal 6 vertikal qatarg’a jaylastırılg’an edi.Bul variant uzın da’wirli 
variant esaplanadı. 1871 jılı Mendeleev jaratqan da’wirlik sitemanın’ ekinshi variantı 
dag’azalandı. Ol birinshi varianttın’ 90
0
 g’a burılg’an aynadag’ı ko’rinisi edi. Ekinshi variant 
qısqa da’wirli variant esaplanadı.  Onda 8 vertikal 10 gorizontal qatar bar. Mendeleev periodlıq 
sistemasının’ 400 den artıq du’zilgen variantları bar. Ha’zirgi qollanıp atırg’an da’wirlik sistema 
eski variantlardan keskin parıqlanadı. Bul tablitsada atom massalar uglerod birliginde 
ko’rsetilgen bolıp, da’wirlik sistemanın’ bul variantı atom qurılısı h’aqqındag’ı barlıq 
mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı.   
Ha’zirgi waqıtta 114 ximiyalıq element belgili. Solardan 87 element ta’biyatta  
ushıraydı, qalg’an elementler jasalma jol menen alıng’an. Jer qabatında en’ ko’p tarqalg’an 
elementler D. İ. Mendeleev da’wirlik sistemasının’ 1-4 qatarlarındag’ı elementler bolıp tabıladı. 
Jen’il elementler awır elementlerge salıstırg’anda ko’birek ushıraydı. Da’wirlik sistemada ta’rtip 
nomeri jup sang’a iye bolg’an elementler taq ta’rtip nomerli elementlerge salıstırg’anda ko’p 
tarqalg’an. Jer qabatınının’ 99% in segiz element quraydı. Bularg’a: kislorod, kremniy, 
alyuminiy, temir, kaltsiy, natriy, kaliy, magniy kiredi. Vodorod h’a’m geliy kosmosta ken’ 
tarqalg’an elementler bolıp tabıladı. Proton h’a’m neytronlar sanı jup sang’a iye bolg’an 
elementler en’ turaqlı elementler bolıp tabıladı. Bularg’a geliy, kislorod, kaltsiy, tsirkoniy, 
qalayı, bariy, qorg’asın elementleri kiredi. Olardan 2, 8, 20. 50, 82, 126 sanlar “sıyqırlı sanlar ” 
dep ataladı. Sonlıqtan, son’g’ı elementlerdi sintezlew mashqalalarına, ko’p energiya 
jumsalıwına, turaqsız bolıwına qaramastan sıyqırlı sang’a iye bolg’an elementlerdi alıw 
maqsetinde jasalma jol menen elementlerdi sintezlew dawam etpekte.  
Mendeleev bir vertikal qatarg’a jaylasqan qa’siyetleri boyınsha uqsas elementler 
qatarın gruppa dep atadı. Gruppa ekige bo’linedi. Joqarı okisleniw  da’rejesi bir qıylı bolg’an 
elementlerdin’ vertikal qatarı tiykarg’ı gruppa bolıp, ol metall h’a’m metall emeslerden turadı. 
Qosımsha gruppa elementleri tek metallardan turadı h’a’m olar o’zgermeli valentlikti ko’rsetedi, 
yag’nıy olardın’ en’ joqarı okisleniw da’rejesi gruppa nomerine ten’ emes. Birinshi gruppanın’ 
tiykarg’ı podgruppasında jaylasqan elementler siltilik metallar dep, ekinshi gruppanın’ tiykarg’ı 
podgruppa-sında jaylasqan elementler siltilik jer metalları dep, u’shinshi gruppanın’ tiykarg’ı 
podgruppasındag’ı elementler amfoter elementler dep, besinshi gruppanın’ tiykarg’ı 
podgruppasının’ elementleri pniktogenler dep, altınshı gruppa elementleri xalkogenler dep, 
jetinshi gruppa elementleri galogenler dep h’a’m segizinshi gruppanın’ elementleri inert gazler 
dep ataladı.   
Siltilik metallardan baslanıp inert gazler menen tamamlanatug’ın. ta’rtip nomerinin’ 
artıp barıwı boyınsha jaylasqan elementlerdin’ gorizontal qatarı da’wir dep ataladı. I-da’wirde 2 

 
24
element, II, III da’wirlerdin’ h’a’r birinde segiz element jaylasqan bolıp, bir qatardan ibarat 
bolıp, olardı kishi da’wir dep ataydı. IV, V, VI da’wirlerdin’ h’a’r qaysısı eki qatardan ibarat 
bolıp, olar u’lken da’wirler dep ataladı. IV h’a’m V da’wirlerdin’ h’a’r qaysısında 18 element 
jaylasqan, al VI da’wirde bolsa 32 element jaylasqan. VII da’wir ele toltırılmag’an da’wir bolıp 
tabıladı. Kishi h’a’m u’lken da’wirlerdin’ bir-birinen parqı, kishi da’wirlerde tek s h’a’m r 
elementler jaylasqan, al u’lken da’wirlerde bulardan tısqarı d h’a’m f –elementlerde jaylasqan. 
Da’wirlik sistemada barlıg’ı bolıp 14 s element, 30 r element, 28 f element h’a’m 109 ınshı 
elementke shekem esaplag’anda 37 d-elementler bar. s, f, d-elementler tolıg’ı menen metallardan 
ibarat. d-elementlerdin’ barlıg’ı qosımsha gruppada jaylasqan bolıp, olar kompleks du’ziwge 
uqıplı h’a’m o’zgermeli valentli bolıp tabıladı.Bul elementlerde ximiyalıq baylanıs du’ziwge tek 
sırtqı  elektronları emes, al sırtqı qabattan aldın jaylasqan d-elektronları da qatınasadı, sonlıqtan 
olardın’ valentligi gruppa nomerinen u’lken bolıwı mu’mkin. r-elementler bolsa metallar h’a’m 
metall emeslerden ibarat. f-elementler yag’nıy qa’siyetleri boyınsha lantang’a uqsas bolg’anlıg’ı 
ushın 14 element lantonoidlar dep,  qa’siyetleri boyınsha aktiniyg’a uqsas bolg’an 14 element 
aktinoidlar dep da’wirlik sistemanın’ to’menine jaylastırılg’an. Da’wirlik sistemada 22 metall 
emes (H, He, B, C, Si, Ge, N, P, As, Sb, O, S, Se, F, Cl, Br, J, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn ) elementler 
bar. Solardın’ jetewi (H
2
, N
2
, O
2
, F
2
, Cl
2
, Br
2
, J
2
) a’piwayı zat h’alında molekula tu’rinde 
jazıladı. Da’wir ishinde shepten on’g’a qaray elementlerdin’ metall emeslik qa’siyeti, ionlanıw 
potentsialı, elektr terislilik artadı, al atomlıq radius kemeyedi.Gruppa ishinde joqarıdan to’men 
qaray elementlerdin’ metallıq qa’siyetleri, atomlıq radiusı artadı, ionlanıw potentsialı, elektr 
terislilik kemeyedi. Atomlıq radius kationnın’ radiusınan u’lken h’a’m anionnın’ radiusınan kishi 
boladı. Mısalı,  r
s
2-
>
 r
s
>
r
s
6+
. Elektron qabatlarının’ du’zilisi bir qıylı bolg’an kation, anionlardın’ 
zaryadının’ artıp barıwı menen radiusı kemeyedi. Mısalı, S
2-
, Cl
-
, Ca
2+
 ionlarının’ radiusı usı 
ta’rtipte kemeyip baradı. Bir gruppada jaylasqan d-elementlerde joqarıdan to’men qaray atomlıq 
radiusı da’slep artadı, son’ınan kemeyedi, al bir da’wirde jaylasqan d-elementlerdin’ atom 
radiusı ju’da’ az o’zgeredi. Bul olarda d- h’a’m ayırımlarında f-qısılıwlardın’ bolıwı menen 
tu’sindiriledi
.  
İonlanıw potentsialı yamasa ionlanıw energiyası degenimiz-neytral atomnan 
elektrondı julıp alıw ushın jumsalg’an energiya bolıp tabıladı. Al, neytral atomnın’ o’zine 
elektrondı qosıp alıw ushın jumsalg’an energiya –elektr terislilik dep ataladı. Elementlerdin’ 
elektr terisliligi Poling ta’repinen litiy elementine salıstırıp anıqlang’an. Elementtin’ metall 
emeslik qa’siyeti qansha ku’shli bolsa onın’ elektr terisliligi sonshelli u’lken boladı. Elektr 
terisliligi en’ u’lken bolg’an ftor elementi. İnert gazler elektr terislilikke iye emes, sebebi 
olardın’ elektrondı qosıp alatug’ın bos orınları joq. Bular elementlerdin’ qa’siyetlerinin’ 
gorizontal h’a’m vertikal uqsaslıqları bolıp tabıladı. Bulardan tısqarı elementlerdin’ 

 
25
qa’siyetlerinde dioganallıq uqsaslıqlarda ushırasadı. Mısalı, litiy menen magniy, berilliy menen 
alyuminiy o’z-ara dioganallıq uqsaslıqqa iye. Elementlerdin’ ionlanıw potentsialının’ 
ma’nislerinin’ olardın’ ta’rtip nomerine baylanıslılıg’ın qarag’anda d-elementlerdin’ ionlanıw 
potentsiallarının’ o’zgerisi bir qıysıq sızıqta jaylasatug’ının, al tiykarg’ı podgruppa 
elementlerdin’ ionlanıw potentsialının’ o’zgerisi bir tegis emesligin, bug’an d-qısılıwdın’ sebep 
ekenligin ko’riwge boladı. Elementlerdin’ bul qa’siyetleri ekilemshi ionlanıw potentsialı dep 
ataladı
.  
Periodlıq sistemada vodorod birinshi h’a’m jetinshi gruppada eki orında jaylasqan. 
Siltilik metalları  sıyaqlı +1 okisleniw da’rejesin ko’rsetkeni ushın birinshi gruppada, al 
galogenler sıyaqlı-1 okisleniw da’rejesin ko’rsetkeni ushın jetinshi gruppada jaylastırılg’an. 
Solay etip, Mendeleevtin’ da’wirlik sistemasında elementlerdin’ ximiyalıq h’a’m 
ayırım fizikalıq qa’siyetlerinde to’mendegi da’wirlilik ushırasadı.  
Ximiyalıq qa’siyetlerindegi da’wirlilikke to’mendegiler kiredi. 
1)elementtin’ valentliligi, 2) joqarı oksidi h’a’m gidroksiderinin’ formula-ları, 3) 
olardın’ tiykarlıq h’a’m kislotalıq qa’siyetlerge iye bolıwı, 4) oksidlerdin’ gidratlanıwg’a 
uqıplılıg’ı. 
Fizikalıq qa’siyetlerindegi da’wirlilikke to’mendegiler kiredi: 
1) atom ko’lemleri, 2) atom  h’a’m ionlarının’ radiusları, 3) optik spektri, 4) ionlanıw 
potentsialı, 5) qaynaw h’a’m balqıw temperaturaları, 6) oksid h’a’m xloridleri-nin’ payda bolıw 
ıssılıg’ı, 7) magnitlik qa’siyetleri, 8) ren’li birikpeler payda etiw uqıplılıg’ı, 9) atomlardın’ 
elektron qabatlarının’ du’zilisi. 
Elementlerdin’ da’wirli bolmag’an qa’siyetlerine rentgen nurlarının’ spektr 
sızıqlarının’ tolqın uzınlıg’ı, atom massası, atom ıssılıq sıyımlılıg’ı.  
 
Lektsiya 6 
Valentlik teoriyası. Ximiyalıq baylanıs 
Reje: 
1. Valentlik teoriyası. 
2. Ximiyalıq baylanıstı xarakterlewshi shamalar. 
3. 
σ h’a’m π-baylanıslar. 
4. Kovalentli polyarlı h’a’m polyarlı emes baylanıslar. 
5. Donor-aktseptorlıq baylanıs. 
6. Metallıq baylanıs. 
7. Vodorodlıq baylanıs
 

 
26
Ximiyalıq baylanıs h’aqqında tu’sinikler bunnan ko’p jıllar burın baslang’an edi. 
1800 jılı Bertolle ximiyalıq baylanıs gravitatsion ku’shler ta’sirinde payda boladı dep tu’sindirdi. 
Biraq, ximiyalıq ta’sir energiyası gravitatsion ta’sir energiyasınan u’lken. Mısalı vodorod 
molekulası ushın ximiyalıq baylanıs energiyası gravitatsion ta’sir energiyasınan 10
35
 ma’rte 
u’lken. Bug’an tiykarlanıp, awır atomlar ku’shlirek h’a’m jen’il atomlar ku’shsizirek baylanıs 
payda etiwi kerek edi. Ta’jiriybede bunın’ kerisi boladı. Bul mısallar ximiyalıq baylanıstı 
tu’sindiriw ushın gravitatsion teoriyanı qollanıwg’a bolmaytug’ının ko’rsetedi. Keyin ala 
Bertselius ta’repinen elektroximiyalıq teoriya rawajlandırıldı. Bul teoriyag’a muwapıq, ximiyalıq 
baylanıs on’ h’a’m teris zaryadlang’an ta’replerdin’ o’z-ara ta’siri na’tiyjesinde payda boladı. 
Bul teoriya a’piwayı zatlardın’ eki atomnan ibarat molekulalarının’ payda bolatug’ının 
tu’sindirip bere almadı. Ximiyalıq baylanıs ta’biyatı menen valentlik teoriyası tıg’ız baylanıslı. 
Valentlik teoriyası Franklend ta’repinen rawajlan-dırıldı. Bul teoriyag’a muwapıq valentlik 
elementlerdin’ o’z-ara ta’sirlesiwinin’  ximiyalıq formasın sa’wlelendiredi. 
Ximiyalıq baylanıs degenimiz-elektron bultlarının’ bir-birin qaplawı menen atomlar 
arasında o’z-ara tartılısıw payda bolıwı na’tiyjesinde sistemanın’ ulıwma energiyasının’ 
kemeyiwi. Ximiyalıq baylanıs to’mendegi shamalar menen xarakterlenedi.  
1.Baylanıs energiyası-degenimiz bo’lekshe payda bolıp atırg’an waqıtta h’a’r bir 
baylanıs ta’repinen ajıralıp shıg’ıp atırg’an energiya yamasa payda bolg’an eki atom ortasındag’ı 
baylanıstı u’ziw ushın sarıplang’an energiya.  Ximiyalıq baylanıstı u’ziw ushın sarıplang’an 
energiya qansha u’lken ma’niske iye bolsa, birikpe sonshelli bekkem baylanısqan boladı. 
Ximiyalıq baylanıstı u’ziw ushın jumsalg’an energiya teris ma’niske, al baylanıs energiyası bolsa 
on’ ma’niske iye boladı. A’piwayı zatlar ushın baylanıs energiyası dissotsiatsiyalanıw 
konstantasına ten’. Gruppa ishinde elementlerdin’ vodorodlı birikpelerinde olardın’ ta’rtip 
nomerinin’ artıp barıwı menen baylanıs energiyasının’ ma’nisi kemeyedi. 
2. Baylanıs uzınlıg’ı. Ximiyalıq baylanıs payda etip atırg’an atom yadroları 
arasındag’ı aralıq baylanıs uzınlıg’ı dep ataladı. Ol to’mendegi formula boyınsha tabıladı. 
d
A-V
=
2
B
B
A
A
d
d
−
−
+
 
3. Valentlik mu’yesh. Ximiyalıq baylanıs du’zip atırg’an atom yadroların 
baylanıstırıwshı  sızıq arasındag’ı mu’yesh-valentlik mu’yesh dep ataladı. Valentlik mu’yesh 
birikpelerdin’ ken’islikte jaylasıwın ko’rsetedi. Mısalı, metan ushın valentlik mu’yesh 109,5
0
, 
demek ol tetraedr strukturag’a iye. 
4.Baylanıs polyarlıg’ı. Ximiyalıq baylanıstın’ polyarlılıg’ı onın’ dipol momenti 
menen belgilenedi.  

 
27
Dipol momenti degenimiz-ma’nisi boyınsha birdey, zaryadlarının’ belgileri boyınsha 
qarama-qarsı bolg’an bir-birinen l aralıqqa ajıralıp turatug’ın sistema.   
µ=q•l 
q-zaryad. l-yadrolar arasındag’ı aralıq. 
Polyarlı emes molekulalar ushın 
µ=0. Mısalı, SO
2
, SN
4
 t. b. İonlıq baylanısqa iye 
birikpeler ushın dipol momenti 10-12 Debayg’a ten’. Al, polyarlı molekulalar ushın dipol 
momentinin’ ma’nisi 0,5-1 Debay. Mısalı, CO
2
 molekulası ushın dipol momenti nolge ten’, 
sonlıktan o’zi polyarlı bolsa da polyarlı emes molekula esaplanadı. Al, SO
2
 molekulası ushın 
µ=1,67, polyarlı. 
Ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwında atom orbitallarının’ bir-birin qaplawı 
na’tiyjesinde gibridlengen orbitallar payda boladı.  
Mısalı, 
 
 
 
 
                            s-s                                                                                      p-p 
 
 
 
 
 
                               s-p                                                                                    d-d 
Eger,orbitallardın’ bir-birin qaplawı atom yadroların biriktiriwshi  ko’sherdin’ eki 
ta’repinen bolsa 
π-baylanıs payda boladı. 
       
                                                                  
 
                   p-p                                     d-p                                    d-d   
 
 
Ximiyalıq baylanıstın’ joqarıda keltirilgen 
σ- h’a’m π-baylanıstan basqa  to’mendegi 
tu’rleri bar: kovalentli (polyarlı, polyarlı emes, donor-aktseptorlı), ionlıq, metallıq, vodorodlıq 
baylanıs. 

 
28
Elektron jupları ja’rdeminde payda bolatug’ın baylanıs kovalentli baylanıs dep 
ataladı.  
H
+
H
H H
 
H
+
CI 
H CI
 
Bir qıylı atomlar arasında payda bolatug’ın h’a’m elektron jupları eki atom ushın da 
bir qıylı aralıqta jaylasqan bolsa, polyarlı emes kovalentli baylanıs payda boladı. Mısalı, H
2
, CI
2
, 
O
2
, F
2
, J
2
, O
3
, N
2
, NCI
3
 h’.t.b. 
Polyarlı emes baylanıs elektr terisligi birdey bolg’an  atomlar arasında payda boladı. 
CI  
+
CI 
CI
CI
 
Eger, ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwında elektron jubı bir atomnan ekinshi 
atomg’a qaray jıljıg’an bolsa polyarlı kovalentli baylanıs payda boladı. Polyarlı baylanıs elektr 
terisligi bir-birinen biraz parıq qılatug’ın atomlar arasında payda boladı. Mısalı, H
2
O, NH
3
, HF 
h’.t.b. 
H
+
O
+
H
H
O
H
 
 
Kovalentli baylanıstın’ xarakterli o’zgesheliklerinin’ biri onın’ toyınıwshan’lıg’ı 
h’a’m bag’ıtqa iye bolıwı. 
Kovalentli baylanıstın’ toyınıwshan’lıg’ı ximiyalıq o’z-ara ta’sirlesiwde tek g’ana 
sırtqı energetik bag’analarda elektronlardın’ qatınasıwına tiykarlang’an. 
Mısalı,  
 
 
C 
+6
2
4
C*
1
s
22
s
1
2
p
3
p
2
s
2
2
s
1
2
2
 
 
Atomlardın’ elektron bultları fazada ma’lim bir bag’ıtqa iye boladı. Elektron 
bultlarının’ bir-birin qaplaw zonası ta’sirlesiwshi atomlarg’a salıstırg’anda ma’lim bir bag’ıtqa 
iye boladı. Sol sebepli kovalentli baylanıs bag’ıtqa iye boladı.  
Kovalentli baylanısqa iye molekulalar ushıwshan’, to’men temperaturada 
qaynaytug’ın h’a’m ku’shli baylanıs energiyalarına iye boladı.  

 
29
Kovalentli baylanıstın’ ja’ne bir tu’ri- bul donor-aktseptorlıq baylanıs bolıp tabıladı.  
Bir atomnın’ bos(vakantlıq) orbitalı menen ekinshi atomnın’ bo’linbegen elektron 
jubı arasında payda bolatug’ın baylanıs donor-aktseptorlıq baylanıs dep ataladı.  Mısalı, NH
4
CI 
 
NH
3
  +   HCI  
→ NH
4
CI 
 
H N
+
H
CI
H N
H
H
H
+
CI
-
 
 
N-donor, N-aktseptor. 
Qarama-qarsı zaryadlang’an ionlardın’ elektrostatik tartılısıwı na’tiyjesinde payda 
bolatug’ın baylanıs ionlıq baylanıs dep ataladı. 
İonlıq baylanıs I, II  h’a’m VII,   I, II h’a’m VI  gruppa elementlerinin’ birikpelerinde 
payda boladı.  
Mısalı, NaCI
→ Na
+
  +   CI
-
 
NaCI,   KNO
3
, CsF, AI
2
(SO
4
)
3
 h’.t.b. 
Metallıq baylanıs- baylanıstın’ metallar h’a’m metalloidlarg’a ta’n bolg’an belgili bir 
tu’ri. Metallardın’ atomları valent elektronların berip, on’ zaryadlang’an ionlar payda etedi, bul 
elektronlar metall reshetkasında bir qansha erkin h’a’reket  etedi (elektron gaz) h’a’m on’ 
ionlardı elektrostatik baylaydı. Baylanıs ku’shleri lokalizatsiyalanbag’an h’a’m bag’ıtlanbag’an. 
Sol sebepli ko’pshilik jag’daylarda koordinatsion sanlar u’lken ma’niske (mısalı 12 h’a’m 8) iye 
boladı. Erkin h’a’reketlenip atırg’an elektronlar metalldın’ elektr h’a’m ıssılıq o’tkiziwshiliginin’ 
joqarı bolıwına sebep boladı.  
Ha’zirgi waqıtları ximiyalıq baylanıs ta’biyatın  kvant teoriyası tiykarında tu’sindiriw 
ushın eki usıl qollanıladı:  
1) atom orbitallar yamasa valentlik baylanıslar usılı: 
2) molekulyar orbitallar usılı 
Atom orbitallar usılı menen ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwın tu’sindiriw teoriyası 
Geytler h’a’m London ta’repinen jaratıldı. Bul teoriyag’a muwapıq molekulada elektronlar atom 
orbitallarda jaylasqan boladı. Bul usılda tiykarıan to’mendegi to’rt sha’rt na’zerde tutıladı: 
1) o’z-ara birigiwshi atomlarda elektronlardın’ spinleri qarama-qarsı bag’ıtqa iye 
bolıwı kerek. 

 
30
2) bir-birine ta’sir etiwshi atomlardın’ elektron bultları bir-birin qaplawı kerek. 
Ximiyalıq baylanıstın’ payda bolıwında elektronlar bultı bir-birin qaplawı na’tiyjesinde olardın’ 
tıg’ızlıg’ı artadı, atomlar-ara aralıq bolsa kemeyedi. 
3) eger, birigiwshi atomlardag’ı elektronlardın’ bultları o’z-ara mu’yeshlerge iye 
bolsa, birigiw na’tiyjesinde payda bolg’an molekulada atomlar bag’ıtlang’an valentlikler 
ko’rsetedi. 
4) valent baylanıslar payda bolıwında  sol atomnın’ tu’rli orbitalları gibridlene aladı.  
Valent baylanıslar usılının’ kemshiligi: 
1) valent baylanıslar usılı boyınsha esaplawlar alıp barıw quramalı 
2) bul usıl ximiyalıq baylanıs du’ziwge juplaspag’an elektronlardın’ u’lesin esapqa 
almaydı. 
3) magnitlik qa’siyetlerdi tu’sindirip bere almaydı.  
Bul h’a’diyselerdi tu’sindiriw maqsetinde, molekula payda bolıwında taq elektronlar 
rolin ko’rsetetug’ın molekulyar orbitallar teoriyası jaratıldı. Bul teoriyada h’a’r bir elektron 
molekuladag’ı barlıq yadrolar ta’sirinde bolg’an h’a’m ko’p oraylı molekulyar orbitallardı 
iyelegen boladı dep esaplanadı.  
Molekulyar orbitallar usılı R. Malliken ta’repinen islep shıg’ıldı. Valent baylanıslar 
usılında molekuladag’ı eki elektronnın’ h’a’reketin ko’rsetiwshi tolqın funktsiyası qaralsa, 
molekulyar orbitallar usılında h’a’r bir elektronnın’ tolqın funktsiyası qaraladı. 
Ψ
1
, 
Ψ
2
,
Ψ
3
 …
Ψ
n
  
molekuladag’ı 1,2,3,…,n-shi elektronlardın’ tolqın funktsiyası bolıp tabıladı. Solay etip, 
molekuladag’ı h’a’r bir elektron o’zine sa’ykes keliwshi tolqın funktsiyası bar belgili bir 
molekulyar orbitallarda jaylasadı. Ha’r bir orbitalg’a ma’lim bir energiya sa’ykes keledi. Bir 
orbitalda spinleri qarama-qarsı bolg’an eki elektron bolıwı mu’mkin. A’dette, molekulyar 
orbitallardı keltirip shıg’arıwda atom orbitallardın’ sızıqlı kombinatsiyası usılı ko’p qollanıladı. 
Bul usılda molekuladag’ı elektronnın’ tolqın funktsiyası to’mendegishe jazıladı:  
Ψ
MO
= S
1
ϕ
AO
(1) + S
2
ϕ
AO
(2)  +… + S
n
ϕ
AO
 (n) 
bul jerde, 
ϕ
AO
(1), 
ϕ
AO
(2), S
n
ϕ
AO
 (n) – molekulanı payda etken atomlardın’ 
elektronlarının’ tolqın funktsiyaları,  S
1
, S
2
…-koeffitsientler. 
Molekulyar orbital eki birdey atom orbitallardın’ sızıqlı kombinatsiyası bolıp 
tabılatug’ın jag’daydı qarap o’teyik 
ϕ
1
 = S
1
(
ϕ
A
 + 
ϕ
V
) 
ϕ
2
 = S
2
(
ϕ
A
 + 
ϕ
V
) 
Bunda, 
ϕ
1
-simmetrik funktsiya, 
ϕ
2
-antisimmetrik funktsiya, 
ϕ
A
 h’a’m 
ϕ
V
 sol 
elektronnın’ yadrog’a ta’n funktsiyaları. 

 
31
Eger, elektronnın’ h’a’reketi antisimmetrik funktsiya menen belgilense, ol jag’dayda 
elektron bult yadrolar arasında jaylasa almaydı, na’tiyjede yadrolar bir-birinen uzaqlasadı, eki 
yadro h’a’m bir elektron o’z-ara birigip molekula payda etpeydi, sistema energiyası artadı, 
na’tiyjede baylanıs payda bolmaydı h’a’m kerisinshe sistema turaqsız bolıp qaladı. Bunday 
orbital bosastırıwshı orbital dep ataladı.  
Eger, elektron h’a’reketi simmetrik funktsiya menen belgilense, elektron bultı 
yadrolar arasındag’ı orında tıg’ız jag’daydı iyeleydi, na’tiyjede yadrolar bir-birine tartıladı h’a’m 
olar o’z-ara birigiwi sebepli sistema energiyası kemeyedi h’a’m  sistema turaqlı jag’dayg’a 
o’tedi. Bunday orbital baylanıstırıwshı orbital dep ataladı. Molekulanın’  turaqlı yamasa 
turaqsızlıg’ı onın’ quramındag’ı baylanıstırıwshı h’a’m bosastırıwshı elektron orbitallarının’ 
salıstırmalı mug’darına baylanıslı boladı. 
Molekulyar orbitallar usılı menen molekulalardın’ payda bolıwın qarap o’teyik.  
H
2
(
σ 1s)
2
        B.T.=
1
2
0
2
=
−
 
H
2
+
 (
σ 1s)        B.T.=
5
,
0
2
0
1
=
−
 
H
2
-
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*
        B.T.=
5
,
0
2
1
2
=
−
 
He
2
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*2
        B.T.=
0
2
2
2
=
−
 
He
2
+
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*
        B.T.=
5
,
0
2
1
2
=
−
 
Li
2
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
2
(
σ 2s)
2
       B.T.=
1
2
2
4
=
−
 
Be
2
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*2
 (
σ 2s)
2
(
σ 2s)
*2
      B.T.=
0
2
4
4
=
−
 
B
2
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*2
 (
σ 2s)
2
(
σ 2s)
*2
 (
π2p
x
)
1
=(
π2p
u
)
1
     B.T.=
1
2
4
6
=
−
 
N
2
 (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*2
 (
σ 2s)
2
(
σ 2s)
*2
 (
π2p
x
)
2
=(
π2p
z
)
2
     B.T.=
3
2
4
10
=
−
 
O
2
  (
σ 1s)
2
(
σ 1s)
*2
  (
σ 2s)
2
(
σ 2s)
*2
  (
σ2p
z
)
2
(
π2p
x
= 
π2p
u
)
4
(
π
*
2p
x
)
1
=(
π
*
2p
u
)
1
    
B.T.=
2
2
6
10
=
−
 
Energiyasının’ artıp barıwı boyınsha orbitallardın’ jaylasıw izbe-izligi to’mendegishe: 
(
σ 1s)< (σ 1s)
*
< (σ 2s)< (σ 2s)
*
<(σ2p
z
) 
< (π2p
x
=
π2p
u
)
<π
*
2p
x
=
π
*
2p
u
 
<σ*2p
z