O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

8-tema: İslom dininin’ payda bolıwı h’a’m ma’nawiy o’mirdin’ jan’alanıwı Jobası:
1. "Joxiliya" dawri arablardın’ diniy da’stu’rleri, qa’driyatları h’a’m ko’pqudaylıq.
2. İslam dininin’ payda bolıwı.
3. Muxammed Payg’ambar o’miri. Makkanin’ diniy oray sıpatındag’ı roli.
4. İslamdag’ı bawrıken’lik printsipleri. İslam h’a’m h’a’zirgi zaman.


Tayansh so’zler: İslam, musılman, payg’ambar, Quran, Xalif, sunnizm. Shiyzi. Quran, suren’ ayat, xa’diys, musxaf, sunnat, muxaddiys, saxiyx, g’ayri saxiyx, axbor, shariat, ijmo, qiyas, parz, mandub, xaram, maqru, muxab.Mistika, sufiylıq, murid, pir, fikx, fakix, ijtixod, mujoxid, da’wrish
İslam dini dunyada ken’’ tarqalg’an dunya dinlerinın’’ biri bolıp, ol Arabstan yarım atawı, Yordaniya, Suriya, Palestin’a, Turkiya, İran, Pakistan, Afrikada, Marakash, Aljir. Tunis, Liviya, Misr Arab respublikası, Sudan Somali ma’mleketlerinden’ Orta Aziya. A’fiopiya, Bruney, Malayziya, İndoneziya, Livan, Xindstan. Qıtay ha’m Filippinnin’ bir bo’limin’ Evropada Balqan yarım atawı, Kavkaz artı. Arqa Kavkaz, Volga. Batıs Sibirdin’ xalıqlardın’’ bir bo’liminde taralg’an. Jer juzinde İslam dinine iseniwshiler, yag’nıy musılmanlar 1,5 mlrdqa jetedi ha’m sanı jag’ınan xristianlardan son’ ekinshi orında turadı.
İslam so’zi arabsha “Allag’a o’zin tapsırıw”, “iseniw”, “boysınıw” ma’nislerin beredi. İslamnın’’ tiyqarg’ı ideyalıq deregi Qurani Ka’rim VII a’sirde qa’liplesken’. Muxammed aldın’g’ı payg’ambardın’ isin dawam ettiriwshin’ olardın’’ dinın’ qayta tiklewshi, qıyanet kuni aldınan jiberilgen son’g’ı payg’ambar dep ta’n alınadı.
VI a’sirdin’ aqırı VII a’sir baslarında yag’nıy islam dinın’in’ payda bolıwı aldında somiy qa’wimine tiyisli arab urıwları ortasında sotsiallıq ekonomikalıq, siyasiy rawajlanıw da’rejesi bir qıylı emes edi. Yemende rawajlang’an qulshılıq xukmranlıq qılg’an bolsa, yarım araldın’ arqa bo’liminde jaylasqan qalalarda endi g’ana qulshılıq qatnasları payda bolıp atırg’an edi. Saxradag’ı ko’shpeli sharwashılıq penen turmıs keshirip atırg’an arab qa’wimleri xa’tte patriarxal urıwshılıq duzimnin’ krizisi basqıshında edi. Yag’nıy Arabstan yarım atawında jasag’an qa’wimlerdin’ tiyqarg’ı ko’pshiligi olarg’a qon’sı jasag’an Egipet, Vizantiya, İran, Mesopotomiya sıyaqlı a’yyemgi ma’deniyat oraylarına qarag’anda tariyxıy rawajlanıw bir qansha to’men basqıshında bolıp, arqada qalg’an edi.
Arabstan yarım atawının’’ batıs bo’liminde Qızıl ten’iz boylarında geografiyalıq qolay bir territoriyalarda jaylasqan ha’m Xijoz dep at alg’an jer bul da’wirde ekonomikalıq rawajlanıwda bir qansha alg’a ketken’ edi. Ka’rwan sawda jolları bul territoriyanı qubladan Yaman (Yemen) arqalı Xabashiston (A’fiopiya) ha’m Xindstan, arqadan Siriya arqalı Egipet. Vizantiya ha’m Sasoniylar İranı menen baylanısqan edi. O’z da’wirinde ulken’ ekonomikalıq a’xmiyetke iye bolg’an bul territoriyanın’’ orayı Mekka qalası bolıp, bul jerde jaz ha’m qısta ulken’ ka’rwanlar o’tken’. Bul ka’rwanlar haqqında Qurani Ka’rimnin’ 106- “Kuraysh” suresinde aytılg’an. Sawda ka’rwanı jolında jaylasqan Mekkadan basqa Yasrib (Madina), Toif, Xaybar sıyaqlı qalalar xa’s rawajlanıp, ken’’ eyip a’xmiyeti asıp bardın’ VI a’sirge kelip sawda orayının’’ birine aylandı. Arab qa’wimleri ortasında Mekqanın’’ diniy oray sıpatında da ornı joqarı edi. İslamshunos alım A.Xasanov o’z miynetin’de “Mekkadag’ı zam-zam qudıg’ı” a’yyemgi zamanlardan berli a’tiraptag’ı ko’shpeli qa’wimler ha’m sawdagerler itibarın tartqan. Rawayatlarg’a qrag’anda, Mekkada birinshi qurılg’an birinshi bina – Kaaba bara bara arablardın’’ muqaddes ornın’a aylang’anın’ esapqa alsaq, Mekqanın’’ abıroyının’’ ko’teriliwine jeterli sebeplerdi ko’remiz. (Xasanov A. Mekke va Madina tarixi. T. Mexnat, 1992 j, 9 bet).
Qurannın’’ 101 – “Aikavsar” (chashma buloq) suresinde arablardın’’ Kaabag’a ziyaratqa kelip, qurbanlıq soyıw a’detleri o’z suwretleniwin tapqan. Mekka arab qa’wimlerin birlestiriwde oraylıq orındı tuttı. Sebebi V-VI a’sirlerde arab qa’wimlerinin’ awqamı bekkem emes edi. Olar ga’ birigip, ga’ tarqalıp keter edi. Negedur ha’r bir urıw qa’wim turli dinlerge xristianlıq, otqa sıyınıw bar edi. Ko’p qudaylıq ha’m ko’p payg’ambarlıq negizinde tez tez payda bolıp turatug’ın urıslar xalıqtin’’ narazılıg’ın kusheytip, arab qa’wimleri ortasında barg’an sayın birlesiwge umtılıwshılıg’ı kusheydi. Kushli urıwlardın’’ ibadatxanası ha’m olar sıyınatug’ın orınlarının’’ a’xmiyeti artıp bardı.
Arabstan yarım atawının’’ ayrım oblastlarında qudaylar, xristianlar jasag’anlıg’ı tarixtan ma’lim. İudeylik Oraylıq ha’m Batıs Arabstanda, xristian dini atawdın’ arqasında Siriya. Palestin’a, Mesopotamiyada tarqalg’an. Muxammed alayxissalomnın’’ ideyalıq taliymatin’ın’’ tiyqarın duzgen bir qudaylıq ideya islam dinın’e shekem bolg’an, Muxammed da’wirinde de bul ideyanı bayraq qılıp ko’tergenlerde bar edi. İslam dininde payg’ambar esaplang’an Muxammed alayxissalom 570 j 20 aprelde Mekka qalasında Quraysh qa’wiminin’ Xashimiylar urıwında dunyag’a kelgen. Xashimitler semyası Kureysh qa’wiminin’ en’ abıraylı semyalarının’’ biri edi. Muxammedtin’’ atası Abdulmuttalib Mekkadag’ı Kaaba ibadatxanası giltin’in’ saqlawshısı bolg’an. Ata-anasınan erte jetim qalg’an Muxammed da’slep babası, son’ a’mekisi Abu Talib qolında ta’rbiya aladı. Onın’’ ma’slaxatı boyınsha sawdager Xadicha binti Xuvaylidti sawda islerine basshılıq qılıp, 25 jasta og’an (ol 40 jasta) uylenedi.
Muxammed bir neshe jıllar dawamında diniy pikirler (tafakkur) ha’m ibadat penen shug’ıllang’an. Ol Mekqanın’’ qasındag’ı Xiro taw jırasına barıp ibadat qılıp, azıq awqat penen bir neshe kunler ibadat qılg’an. Diniy derekler boyınsha Muxammed payg’ambarlıq xızmetin’ 610 jılda baslag’an. Rawayatlarg’a qarag’anda Muxammed Xiroda tunep qalg’an tunlerdin’ birinde aspannan dawıs kelip, perishte Jabrail “oqı” dep buyırg’an. “Men oqıwdı bilmeymen” dep juwap bergen Muxammed. Bul 3 ma’rte ta’kirarlang’an. Jabrail “Alaq” suresi aldındag’ı bir neshe ayatlardı oqıp esittiredi ha’m bul ayatlar Muxammedtin’’ qa’lbine ornalasıp, yad bolıp qaladı. Bul jag’daydan shorshınıp Muxammed Xadicha aldına kelip, waqıyanı aytıp beredi. Ol “Alla sizdi hesh qashan xor etpeydin’ sebebi siz tuwısqanlarg’a mexriban, kambag’allarg’a ja’rdem beriwshin’ adamlar mashaqatin’ jen’illestiriwshi adamsız” deydi. Ol Muxammedti İnjildi jaqsı bilgen xristian dinindegi dayısının’’ balası g’arrı Varaqa ibn Navfal aldına aparıp, bolg’an waqıyanı aytıp beredi. Sonda Varaqa shad bolıp, bul perishte eken’ligin aytadı. Muxammedtin’’ turmısında juz bergen bul waqıya waqtı haqqında barlıq islam dereklerinde mag’lıwmatlar Qurannın’’ 97 “Qadir suresi”ndegi mag’lıwmatqa tiyqarlanadı. Ol “Laylatulkadr” keshesi dep ataladı. Tariyxta bul xijriydan 12 jıl burın ramazan ayının’’ 26 sınan 27sine o’ter tunine (melodiy 610 j 15-16 avgust) tuwra keledi. Muxammed bir qudaylıqqa tiyqarlang’an İslam dini ideyasın xalıq ortasında taratıp baslag’anda juda’ ulken’ qarsılıqlarg’a dus kelgen. Og’an isenip İslamdı birinshiler qatarında qabıl etken’ler Xadicha. Abu Baqr, Alin’ Zayd ibn Xorisa x.t.b. Payg’ambar taliymatına qurayshlardın’’ ummaviyler dinastiyasına tiyisli ha’m Mekkada siyasiy xa’kimiyat basında turg’an aristokratlar qattı qarsılıq ko’rsetti. Qarsılıq kusheyip, Muxammed dinın’e sadıq bolg’an ha’m onın’’ menen so’ylesiwler jurgizip otırg’an Yasribta Avs ha’m Xazraj qa’wimleri bolg’an. Muxammed ol jerge ko’ship barıp. Bul 622 j 24 sentyabrde bolg’an. Bul Xijrat waqıyası dep ataladı. Mekkadan Yasribqa ko’ship barg’anlar İslam tariyxında “Muxojirlar” (ko’ship kelgenler) islamdı qabıl etken’ yasriblıqler “Ansorlar” (ja’rdemshiler) dep ataq aldı. Musılman jıl sanawı bul sa’neden baslanıp keyin islam a’debiyatında Mekka ha’m Madina islamnın’’ muqaddes orayı retin’de “Maqqay Muqarrama” ha’m “Madinai Munavvara” dep ataladı. 623-630 jj Muxamed Mekka qalası ushın bir neshe ma’rte urıs aparıp, 630 j 10 mın’ adamlıq a’sker menen qalanı basıp alıp, Mekka sardarı Abu Sufen bag’ınıp, islam dinin qabıl etti. Onın’’ balası Muoviya Payg’ambardın’ naib (ja’rdemshisi)nin’ biri boldı. 631 j Muxammed Arabstannın’’ ayrım territoriyasında payda bolg’an, o’tirik payg’ambarlarg’a qarsı jurisler qılıp, Arabstan yarım atawın iyelegen kushli ma’mleketke tiyqar saldı. 632 j 25 yanvarda Mekkadan son’g’ı xajg’a sapar qılg’an Muxammed awırıp, Kaaba meshitin’degi imamlıqtı Abu Baqrge tapsıradı. (622 j Xadicha o’lgen son’ Abu Baqrdın’ qızı Ayshag’a uylengen edi). Muxammed 632 j 8 iyunda o’z uyinde dunyadan o’tedi. Onnan son’ onın’’ isenimli xalifaları (orınbasarları) basqaradı.
İslam musılmanlarında to’rt xalif ayrıqsha a’xmiyetke iye. Abu Baqr (632-634), Omar(634-644), Osman(644-656), Xazrat Ali(656-661).
Xalifler da’wirinde İslam taliymatı ko’pshilıq ma’mleket ha’m territoriyalarg’a taraldı. VI-VIII a’cir Arqa Afrika, Siriya, Palestin’a. İrak, İran, Oraylıq Aziya territoriyalarına taraldı. IX-XV a’a’ İslam Xitoy shegaralarınan qublag’a, Xindstannan Qızıl Ordag’a shekemgi territoriyalarg’a jayıldı. Vhh a’sirdin’ ekinshi yarımında İslamda juz bergen da’slepki ko’z qaraslar na’tiyjesinde sunniylar ha’m shialar bag’darı payda boldı. Sunniyler en’ tiyqarg’ı bag’dar bolıp dunyadag’ı barlıq musılmanlardın’’ 90% birlestirdi. Sunniylar Quran menen birge Sunnag’a (Qurannan son’ g’ı onı tolıqtırıwshı xadisler deregin’ islam taliymatı ha’m shariat tiyqarları0 da isenedi. Onda Muxammed penen birge Abu Baqr, Omar, Osman, Xazrat Ali ga’p etiledi.
Shialar tiyqarınan İran ha’m İrakta taralg’an bag’dar, munniylikke qarsı 10% jaqın musılmanlardı ja’mlegen shialar Muxammedten son’ g’ı payg’ambar sıpatin’da tek Xazrat Ali ha’m onın’’ a’wladlarınan bolg’an 12 imamdı ta’n aladı.
Quran (arab tilinen oqıw ma’nisin bildiredi). İslam dininın’’ muqaddes kitabı ha’m kitapta bul dinnin’ taliymatı bayan etilgen. Musılmanshılıqta bul kitabtin’’ mazmunı –Allanın’’ aspannan vaqia’ qılıng’an so’zi deb tusiniledi. Vaqiy so’zi- quday ta’repinen jiberilgen ha’m onın’’ tileklerin sawlelendiretug’ın xaqıyqatlardı adamlarg’a sıyqırlıq jolı menen bildiriwdi an’latadı.
Qurannın’’ payda bolıwı haqqında ha’zirgi waqıtta eki bag’dar bolıp birinshisi diniy ko’z qaras ekinshisi ilimiy ko’z qaras. Birinshi ko’z qarastan islam ulamaları Qurannın’’ payda bolıwı haqqında to’mendegi pikirlerdi bildiredi. Alla ta’repinen o’z payg’ambarı Muxamedke bergen ko’rsetpeleri vakiyları xam aspanan kitablardın’ en’ aqırg’ısı (İnjil,Tavrotlardan keyin). Ulamalardın’’ ko’rsetiwinshe Kuran 23 jıl dawamında qa’liplesip kelgen. Bunın’’ sebebi sonnan ibarat bolg’an. Alla-tala Muxamedke vakiyler ja’rdeminde jibergen ayatları (arabshadan “İlaxiy belgi” ma’nisin an’latadı) a’ste sekin toplana bergen.Bunın’’ sebebi ayatlar adamlarg’a jawsı sin’ iwi ha’m kewillerinde orın alıwı na’zerde tutılg’an. Sonday-aq a’tiraptag’ı waqıyalardın’’ shart sharayatlar esapqa alıng’an. Eger Kuran ayatları izbe izlıq penen emes, al ha’mmesi birden tusip kelgenden’ adamlarda Biz bunday ko’rsetpelerdi bejere almaymız degen sıltaw tuwlıwı mumkin edi. Kurannın’’ birden emes, al bo’leklenip tu’siwinın’’ ja’ne bir sebebi ulamalardın’’ pikirinshen’ ha’r qanday xalıq ushın ata babalarınan miyras bolıp kiyatırg’an urp a’detlerden, turmıs ta’rizinen birden bas tartıwı qıyın boladı. Bul izbe-izlıq penen a’ste sekin a’melge asatug’ın protsess. Ayatlardın’’ pa’rshelenip tusiwinin’ ja’ne bir sebebin’ onı aldawshılarg’a qıyınshılıq tuwdırmaw ushın.
Ulamalardın’’ pikirinshe jer juzindegi hesh bir xalıq o’zlerinin’ kimtablarında yamasa awızeki do’retpelerinde Qurannın’’ surelerine uqsas bolg’an sureler keltire almag’an. Bul fakt Quran xaqıyqattan ha’m Alla talanın’’ qa’leminen shıqqan ja’ne bir da’lili dep esaplaydılar. Qurannın’’ do’retiliwinin’ ilimiy kontseptsiyası to’mendegilerden ibarat Muxammed payg’ambar oqıw jazıwdı bilmegen. Sol sebepten islamtanıw ilminde Quran awız eki do’retpe na’tiyjesinde payda bolg’an degen pikirler orın alg’an. Muxammed payg’ambar jasag’an waqtin’da Quran surelerin hesh toplap jasap barmag’an, tek g’ana onın’’ sha’kirtleri olarda eslerine saqlap kelgen. Olardın’’ arasında en’ mag’lıwmatlıları bolıp to’rt ullı charyalar (xalifalar) Abu Baqr Siddiq, Omar ibn Xattab, Osman ibn Affan va Ali ibn Abu Tolib, en’ jaqın sha’kirtleri Zayd ibn Sabit, Ubay ibn Kab,Maoz ibn Jabal, Abu Sufen ibn Muoviya ha’m basqalar esaplanatug’ın edi.
Muxammed payg’ambar dunyadan o’tken’nen keyin xalifa Abu Baqr da’wirinde surelerdey yaddan biletug’ın adamlar jasap turg’an waqtin’da bul surelerdi toplaw za’ru’rligi payda boldı ha’m bul is payg’ambar o’mirinın’’ keyingi bes jılı dawamında onın’’ en’ jaqın ja’rdemshisi bolg’an ha’m ko’plegen surelerdi yaddan biletug’ın Zayd ibn Sabitke tapsırıldı. Ol barlıq dereklerden toplang’an sureler toplamın duzdi. Surelerdin’ bul toplamı Suxuf dep ataldı. Bul toplam ja’ne Qurannın’’ Abu Baqr nusqası dep ha’m ataladı. Bul nusqa Abu Baqr o’limine shekem saqlandı. Biraq xalifa Osman da’wirinde Qurannın’’ jan’anusqasın du’zip shıg’ıw za’ru’rligi payda boldı. Sebebi bul da’wirde arab xalifalıg’ı ju’da’ ken’’ territoriyalardı iyelegen edi. Bunın’’ na’tiyjesinde adamlar arasında qatnas jasaw qıyınlastı ha’m islam ta’liymatın basqalar jetkeriwshi adamlar saxabalardın’’ is ha’reketleri qıyınlastı. Bul jag’day Quran surelerin ha’r jerde tu’rli-tu’rlishe oqılıwına alıp keldi ha’m awızbirshilıqti joq etetug’ın qa’wpi payda boldı. İslam ja’miyetin’in’ ıdırap ketiwinin’ aldın alıw ushın xalifa Osman ibn Affon qısqa muddet ishinde Quranı ka’ritmnın’’ birden bir ideal nusqasın duziw haqqında buyrıq berdi. Bul is jeke Zayd ibn Sabitke tapsırıldı. Bul wazıypa 651 jılı bejerildi. Qurannın’’ bul nusqası musqaf ko’binshe bolsa “Osman toplamı” dep atala basladı. Osman Qurandı kiyik terisine jazdırdı. Keleshekte bul tarawda barlıq kelispewshilıqlerdin’ aldın alıw maqsetin’de qalg’an ba’rshe toplamlar sonın’’ ishinde “Suxuf” ha’m joq etildi. Jan’atoplamnın’’ a’sil nusqası Madina qalasında qaldırıldın’ ush nusqası ko’shirtirilip Kufa, Basra ha’m Damsk qalalarına jiberildi. Qurannın’’ “Osman toplamı” muqaddes kitab sıpatin’da ta’n alındı. Osman Quran ulken’ ja’ma’a’t meshitlerinde saqlanıp kelindi. Og’an bir awız so’z qosıw xa’tte qag’azda yamasa japıraqtan xatchup (zakladka) salıw qadag’an etildi. Bunday jag’day 50 jıl dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malıq ibn Marvan da’wirinde jag’day o’zgerdi. Bul da’wirde Qurannın’’ “Osman toplamı”nan nusqalar ko’shiriw za’ru’rligi payda boldın’ sebebi Arab xalifalıg’ı basqınshılıq urıslar na’tiyjesinde ken’’ eyip bardı. Bul waqıtta İslamda Arqa Afrika, İran ha’m Oraylıq Aziyag’a tarqalg’an edi. Tabiyiy ra’wishte bul jerlerge islam menen birge arab tili xam kirip barg’an edi. Bul tildegi Quran ayatlarına o’zgerisler kirmey qalmas edi. Na’tiyjede Qurannan nusqa ko’shiriwdin’ onı oqıwda tusinbewshilıqler bolmaslıg’ı ushın, og’an arab jazıwına tiyisli bolg’an belgiler qoyıp shıg’ıldı ha’mde ha’r bir su’renin’ atı jazıp shıg’ıldı. Quran 114 sureden ibarat boldı. Ayatlar sanın’’ Quran tekstin’in’ toplanıwının’’ tu’rli jollarına qarap 6204, 6232 xa’tte 6666g’a deyin belgilengen. Bul na’rsek Quran nusqalarının’’ bir birinen ajıralıp turatug’ınlıg’ı emes, al ondag’ı ayatları tu’rlishebo’lingenligin bildiredi. Sureler Quranda o’z mazmunın’a yamasa oqılg’an waqtin’a yag’nıy xronologik ta’rtipte emes, al ko’lemine qarap da’slep ulken’ sureler, onnan keyin kishi sureler Muxammed payg’ambar ko’rsetpelerine ılayıq jaylasqan. Surelerdin’ ko’lemi ha’r tu’rli ma’selen, en’ ulken’ ekinshi surede 286 ayat bar, al kishken’tay surede ush ayattan ibarat.
İslam dunyasında Qurannın’’ asl nusqası dep ta’n alıng’an “Osman topalmı”nın’’ to’rt nusqası saqlanıp qalg’an. Olardın’’ biri ha’zirde Tashken’tte saqlanbaqta. Bul nusqanın’’ Oraylıq Aziyag’a qanday kelip qalg’anlıg’ı haqqında tu’rli pikirler bar. Ayırım dereklerden’ Egipet patshası Zaxir Beybars mong’ollardan en’ birinshi bolıp islam dinin qabıl etken’. Keyin ala doslıq ornatqan Samarqand xukimdarı Barakatxannan sawg’a sıpatında jibergen deyilgen. Basqa dereklerde a’mir Temur İraktı basıp alg’annan keyin Qurannın’’ qol jazbasın o’z paytaxtı Samarqandqa alıp kelgen deyiledi. Qurandı teren’ izertlegen Sankt-Peterburglıq ilimpaz Shebunin pikirinshe bul Quran Temur ta’repinen Basradan keltirilgen degen pikirdi aytqan. Ol Parij, Berlin ha’m Mekkedegi basqa nusqaların salıstırıp, bizleode Quran Basra nusqası eken’ligin da’liyllep bergen.
Xalıq arasında bul xa’diyse haqqında bir neshe ra’wayatlar bar. Olardın’’ birewinde muqaddes kitaptı Abu Baqr al-Qaffon ash-Shaiy Bag’dadtan alıp kelgen dep aytıladı. Bir neshe awqattan keyin onın’’ miyrasxorlarının’’ biri Xoja Axrar qolına o’tken’ ha’m ol bul kitaptı o’zi qurdırg’an medresede saqlap kelgen. Ekinshi rivoyatda Xoja Axrar sha’kirtlerinın’’ biri xaj saparınan kiyatırıp İstambulda bolıp Sultantı awır xa’stelikten emlegen ha’m Sultan minnetdarshılıq sıpatin’da bul kitaptı sawg’a qılg’an. Ne bolg’andada ha’m bul 400 jıl Samarqandda saqlang’an. 1869 jıl Samarqand rus armiya ta’repinen jawlap alıng’annan keyin, Turkiston general gubernatorı K.N.Kawfman Qurandı Sankt Peterburge imperator kitapxanasına jiberedi. Rus isbilermenleri qolay jag’daydan paydalanıp Quran arqalı baylıq arttırıw jolına tu’sti. Ma’selen, 1895 jılı 2000 nusqada Qurannın’’ bir beti baspadan shıqtı. 1905 jılı İlyas ibn Axmad shax “Esin” suresinın’’ fotonusqasın shıg’ardı. Usı jılı S.Pisarev Kurannın’’ faksmilde 50 nusqada baspada shıg’ardın’ 25 satıwg’a qoydı (ha’r biri 500 sum). Ol Qurandı asl nusqasına uqsatıw ushın ko’lemin ha’m o’zgertken’ joq.
Ha’zirgi waqıtta respublıqamızda faksmil nusqası ekew bolıp birew O’zbekstan musılmanlar diniy idarasının’’ kitapxanasında ekinshisi Temuriyler tariyxıy muzeyinde saqlanbaqta.
1917 jılg’ı Oktyabr awdarıspag’ınan keyin ulıwma Rossiya musılmanlar ja’miyeti atınan Osman tukumbay Xalq Komissarlar Soveti Qurandı o’z iyelerine yag’nıy musılmanlarg’a tapsırılıwın talap qıldı ha’m bul talap orınlanıp 1917 j 29 dekabr Peterburgtegi Ufa qalasına jiberildi. Quran 1923 jılg’a deyin Ufada saqlandı. 1923 jılı 23 iyulda Ulıwmaawqam Oraylıq Komiteti “Osman Quranın’” Turkistang’a qaytarıw haqqında qarar qıladı ha’m Ufadan Tashken’tke arnawlı komissiya ta’repinen alıp kelindi. 11 avgust kuni Sırdarya diniy idarasına tiyisli Xuja Axrar jamaat meshitin’e tapsırıldı. Biraq keyin ol Tashken’tke ja’ne qaytarıldı ha’m birinshi O’zbek muzeyinde saqlandı. Bul muzey 1926 jıldın’ 1 yanvar kuni ashılg’an edi.
İslamtanıw ha’m Qurantanıw ilimlerinde Quran surelerinin’ xronologik ta’rtibin to’mendegi formada ko’riwge boladı.
1. Mekke da’wiri (610-615 jj) Evropa ilimpazları bul da’wirde payda bolg’an surelerdi “Nazmiy sureler” dep atag’an.
2. Mekke da’wiri (616-619 jj) , Muxammed payg’ambar ha’m onın’’ ta’repdarlarının’’ quwdalaw astin’da jasag’an da’wirde payda bolg’an sureler. Bul surelerdle Alla-taala “Raxman” atı menen ko’l atalg’an ha’m sol sebepten Evropa alımları olardı “Raxman sureleri” dep atagan.
3. Mekke da’wiri (610-622 sentyabrge deyin). Bul da’wirde Muxammed ha’m onın’’ ta’repdarlı ja’nede qattı quwdalawlarg’a ushırag’an ha’m ko’binshe qala sırtin’da ibadatqa toplang’anlar ulıwma Mekke da’wirine 90 sure tiyisli. Ekinshi da’wir Madina da’wiri dep ataladı ha’m bul da’wirge 24 sure tiyisli bolıp olardı 5 da’wirge ajıratıwg’a boladın’
1. Madina da’wiri ( 622 oktyabrden –624 jılg’a deyin) 4 sure.
2. Madina da’wiri ( 624 martin’an-625 martına shekem) 3 sure.
3. Madina da’wiri ( 625 j mart-627 j martı) 5 sure.
4. Madina da’wiri ( 627 j aprel-630 j yanvar) h sure.
5. Madina da’wiri ( 630 j fevral –632 j may) 4 sure.
Qurang’a dunyanın’’ ko’plegen ilimpazları turli tusinikler bergen. Quran XIIa’sirden baslap Evropa xalıqları tillerine awdarılg’an. XVIII a’sirdin’ baslarında bul tillerden, XIX a’sir ortalarında arabsha asl nusqası rus tiline awdarılg’an. G.S.Sablukovtın’ arabshadan qılıng’an da’slepki awdarması Kazan qalasında 3ret (1878,1894,1907) baspadan shıqqan. Akademik İ.Yu.Krachkovskiy ta’repinen a’melge asırılg’an Qurannın’’ ilimiy kommentariyaları menen rus tilindegi adekvat (so’zbe-so’z) awdarması onın’’ o’liminen keyin 1962 ha’m 1986 jıllar baspadan shıqtı.
G’a’rezsizlik alg’annan keyin Respublikamızda Qurani Ka’rimde o’zbek tiline awdarıwg’a kirisedi. 1992 jılı Quron o’zbek tiline Alowoddin Mansur ta’repinen awdarıldı ha’m baspadan shıqtı.
İslam dinın’de Qurannan keyingi ekinshi derek bolıp Xa’diysler esaplanadı ha’m ko’plegen ilaxiy ma’selelerdi sheshiwde olarg’a tiyqarlanadı. Xa’diysler ne a’m olar qanday tarizde dunyag’a kelgen degen soraw payda bolıwı mumkin. Xa’diys (arabshadan xinaya, xabar ma’nisin bildiredi) Muxammed Payg’ambar aytqan so’zlerin’ qılg’an isleri ol adamg’a berilgen baxalardı o’zinde sawlelendiretug’ın rivoyatlar, saxobalardın’’ aytqan so’zlerin’ qılg’an isleri ha’m ko’rsetpelerinin’ toplamı bolıp esaplanadı. Xa’diyslerdin’ Muxammed payg’ambar aytqan so’zlerin’ qılg’an islerin’ ko’rsetpelerinen ibarat bo’legin Sunnat (jol) dep ataladı. Sunnat islam shariatin’ın’’ ekinshi tiyqarı.
Xa’diysler islamda Qurannan keyingi muqaddes derek bolıp esaplanadı. Belgili Quran qanshelli ideal muqaddes kitap bolmasın, ol musılmanlar jamaatin’in’ ba’rshe xuqıqıy ha’m a’dep ma’selelerge da’wir ko’z-qarasınan barlıq waqıtta ha’m juwap bere almag’an. Xalifalıq ken’’ eyip barg’an sayın bul jag’day anıq sezile basladı. Urıw-qa’wimshilik sharayatında payda bolg’an. Quran sotsial –ekonomikalıq, siyasiy, xuqıqıy ha’m ma’deniy turmısı a’nshe qıyınlasıp barg’an a’jmiyettin’’ ko’plegen talaplarına juwap bere almag’an, tabiyig’ xal bolıp qaldı.
Sol sebepli jan’ajag’day- ku’n ta’rtibine o’zgerip turatug’ın da’wirde maslasa alatug’ın biraq nızamlastırılmag’an jan’aderekke ixtiyajdı payda etti. Na’tiyjede VII-VIII a’sirlerde xa’diysler jazıla basladı. Endi xadiystanıw sawap is bolıp esaplang’an, xa’diyslerdi toplaw g’a’rezsiz pa’nge aylanadın’ bul iske qa’niygelesken’ ilaxiy ilimpazlar bolsa muxaddisler dep ataladı.
Xa’diyslerdin’ ayrımları xuqıqıy ha’m a’dep normalardın’’ meresimler ha’m urp a’detlerge ta’n ko’rsetpelerdi sawlelendirgen. Sonın’’ menen birge qatarda Muxammed pag’ambar o’mirbayanın’ xalifalar, saxabalar is ha’reketlerin bayan etetug’ın xa’diysler ha’m bolg’an. İslam dinin da’slepki tariyxı, Muxammed ha’m basqa ilaxiy adamlar o’mir bayanlarının’’ tiyqarında do’retilgen. Xa’diyslerde arab xalifalıg’ındag’ı klasslıq kelispewshilıqler islam ilimin’ shariat qag’ıydaları sawlelenip turli qatlamlar ha’m sotsiallıq toparlar ma’pleri sawlelengenligi sebebinen, onda bir-birine qarama-qarsı pikirler juzege kelip qalg’an. Endi da’wirler o’tiwi menen xa’diysler tan’lanıp, ta’rtipke salınıp basladı. Bunın’’ na’tiyjesinde islam dinın’de Saxiyx yag’nıy isenimli toplam ha’m g’ayrisaxiyx yag’nıy İsenersiz toplam xa’diysleri payda boldı.
İslam dininde ataqlı ha’m abıroylı esaplang’an adamlar ta’repinen jetkizilgen xa’diysler isenimli dep belgilengen. Xa’diyslerdi jetkergen adamlar arasında qandaydir uzilis bolg’an bolsa, bul xa’diysler guzal, eger xa’diysti jetkizgenler arasında hurmetke ha’m isenimge ılayıq adamlar kirip qalg’an bolsa, bunday xa’diysler isenimsiz dep seaplang’an. Sol sebepten ha’m ha’r bir xa’diys eki bo’limnen ibarat. Onın’’ birinshi bo’liminde usı xa’diysti jetkizgen adamlardın’’ atları, bunda Muxammed Payg’ambardın’ xikmetli so’zlerin o’zi qulag’ı menen esitken’ adamlardın’’ atları sanap ko’rsetilgen. Ekinshi bo’liminde bolsa xa’diystin’’ mazmunı keltirilgen. Xa’diyslerdin’ altı toplamı do’retilgen. Olardın’’ arasında ekewi –Saxiyx al-Buxoriy ha’m Saxiyx al-Muslim ko’birek qa’dirlenedi. Bul altı toplam Saxiyx as-sitta (Altı isenimli toplam) dep ataladı. Olardı toplag’anlar
1. İmam Abu Allox Muxammad ibn İsmoil ibn İbroxim ibn Mug’ira ibn Bardazbex al-Buxoriy 810 jılda Buxarada tuwılg’an, 870 jılı Samarqandtin’’ Xartang awılında dunyadan o’tken’). Ol o’miri dawamında 600000nan zıyat xa’diys toplag’an ha’m olardın’’ 7250 isenimli dep tapqan ha’m Saxiyx al-Buxoriy yamasa Al-Jomi as-Saxiyx dep atalg’an kitabına kirgizgen.
2. İmom Abu-l-Xusayn Muslim ibn Xajjoj Kushayriy Nishopuriy (202/817-261/875j). Ol 300000 xa’diys toplag’an ha’m olardın’’ 12000 “isenimli” dep tapqan ha’m “Saxiyx al-Muslim” kitabına kirgizgen.
3. İmom Abu Dovud Sulaymon ibn Jorud ibn Ashas Sijistoniy (202/817- 275/889)ol “Sunani Abi Dovud” kitabının’’ avtorı.
4. İmom Abu ar-Raxman ibn Ali ibn Shabiy Nasoiy (215-825/ - 273/887 jj) ol “Sunnani Nasoiy” kitabının’’ avtorı.
5. İmom Abu Abd Allox Muxammad ibn Yusuf ibn Mojja (209/882- 273/887 jj), ol “Sunain ibn Mojja” kitabının’’ avtorı.
6. İmom Abu İso at-Termiziy (279/893 jılı o’lgen). Ol “Sunnan at-Termiziy” shıg’armasının’’ avtorı. Bul muxaddislar qatarına Abdullox ibn Aburraxmon ad-Dorimiy as-Samarqndiyda (181/798- 255/269) ha’m qossaq boladı. Ol “Sunnan ad-Dorimiy” shıg’armasın do’retken’ ha’m xa’diys ilimin Samarqandta rawajlandırıwg’a ulken’ ules qosqan.
İslam dinın’in’ shia mazxabında xa’diyslerdi toplaw o’zine ta’n o’zgeshelıqleri menen ajıralıp turadı. Olardın’’ toplamları “Axbor” (xabarlar) dep ataladı. Olar o’zlerinin’ imamların ha’m en’ da’slep Alidı ha’mde onın’’ urug’ların qollap-quwatlaytug’ın ulamalardı abıraylı dep esaplaydı. Alige ha’m onın’’ urıg’larına qarsı gu’resken’ adamlardan esitken’ xa’diyslerdi ta’n almaydılar.
Muxammad al-Qummiy ha’m Muxammed al-Qulayniy ta’repinen du’zilgen xa’diysler topalmı shialar ushın en’ abıraylı toplamlar. Shariat (arabshadan “tuwrı jol”, “ilaxiy jol”, “nızamshılıq” ma’nislerin an’latadı)- islam diniy xuqıqı, yag’nıy ba’rshe musılmanlar ushın bejeriliwin’ majburiy bolg’an nızamlar, xuqıqıy a’dep ko’rsetpeler jıyındısı. Basqa dinlerde shariatqa uqsas bolg’an na’rse joq. Shariat ha’m dunyalıq ha’m diniy talaplardı o’z ishine aladı. Onın’’ ko’rsetpeleri xuqıqıy, a’dep ha’m diniy qatnasıqlarg’a birdey qaraslı. Shariat ja’miyettin’’ xuqıqıy, a’dep ha’m diniy turmısın ta’rtipke salıw derek sıpatında islam dininde dinge g’a’rezsiz taraw bolıp esaplanadı. Bug’an –islamnın’’ ilaxiyat du’ziminde belgili bolg’an ko’plegen ma’selelerdi ja’miyet turmısında a’meliy sin’ diriw ko’z qarasınan analiz etiw sebebinen boladı.
Musılman xuqıqtanıwında Quran,Xa’diys, İjmo ha’m Qiyas shariat derekleri bolıp esaplanadı. Bul jerde qısqasha tusinik beretug’ın bolsaq İjmo, Quran ha’m xa’diyslerde anıq ko’rsetpe berilmegen xuqıqıy ma’selelerdi sheshiwdi usı isler menen shug’ıllanatug’ın arnawlı kisiler toplanıp birden-bir pikiri kelgen turde xu’kim shıg’arıw (fatva beriw), Qiyas-Quran, Xa’diys, İjmoda belgili bir xuqıqıy ma’selege anıq juwap tabılmag’anda, onı usıg’an uqsas ma’selege salıstırıw jolı menen xukim shıg’arıw. Shariattı jaratıw protsessinde tiyqarg’ı kategoriyalar belgilep qoyılg’an ha’m anaw yamasa mınaw a’meller usı kategoriyalarg’a tuwrı keldi. Bunday kategoriyalar besew. Olardın’’ eki musılmanlar ta’repinen bejeriliwi sha’rt. Bular parız ha’m mandub. Parız xa’dden joqarı ma’jburiy esaplang’an a’meller, Mandub- ma’jburiy emes, biraq maqul, lazım dep esaplanatug’ın a’meller. Ja’ne eki kategoriya bolıp, olar qadag’alang’an tarawlardı o’z ishine aladı. Bular xaram, yag’nıy xa’dden ra’wishte qadag’alang’an a’meller ha’m ma’kru, yag’nıy qadag’alanbag’an, biraq maqul ko’rilmeytug’ın a’meller.
Son’ g’ı besinshi kategoriya “Muxab” dep ataladı. Muxab –qadag’alanbag’an ha’m maqul dep belgilenbegen ha’m a’meller.
Shariatta turmıstın’ ba’rshe ma’selelerin’ atap o’tken’de mulk, mulkshilıq, miyrasxorlıq, miyras, qarız, jarima, gerew, sha, araq ha’m neke ma’selelerin’ jamiyet ag’zalarının’’ ju’ris turıs qag’ıydaları, jınayat ushın belgilengen jaza ha’m basqalar sawlelengen.

Sufıylıq ha’m fikx taliymatı.

Muqaddes islam dinimizde basqa dinlerdegidey adamdı ilaxiy kushler menen baylanıstıratug’ın mistikalıq a’lementler bar. Sebebi turmıstin’’ barlıq tarawlarında orta a’sirlerde diniy isenimler, iyman ha’m isenimler ulken’ rol oynag’an edi. Mistika, mistitsizm so’zleri sırlı, jasırın ma’nisinde qollanıladı. Mistiqanın’’ ken’’ ma’nisinde ta’biyat ha’m ja’miyet xa’diyselerinin’ ilaxiyligin ta’n alıw mısalı, insanlardın’’ basına is tusse onı ta’g’dirdin’ “man’layı, a jazılg’anı”, “qudaytaalanın’’ ha’miri” belgisi dep tusiniwi. Sıyqır (magiya) turmıstag’ı ko’rinisleri (pal ashıwg’a iseniw, astrologiya, ruxlarg’a x.t.b. isenimler b.e.) orta a’sirler da’wirinde mistitsizmnin’ eki bag’darı bolıp, birinshi –ortodoksal shirkew mistitsizm ha’m ertek mistitsizm edi. Birinshisi boyınsha adam putkilley qudaydın’ xukimine boysınıp, onın’’ qa’lewine qarap og’an jetise aladın’ ekinshiden-insan o’z ha’reketi menen de qudayg’a jetisedi. İslam dinindegi sufiylıq bul mistikalıq –asketik ag’ım. Batıs Evropa izertlewshileri XX a’sirge deyin bul ag’ımnın’’ kelip shıg’ıwın sofia xikmet so’zinen dep keldi. Negizinde SFV (saq bolıw) so’zindey tubirden alıng’an bolıp, “axl as-suffa”g’a tiyisli. Geypara orta a’sir musılman alımları bul so’zdin’ tubiri “suf” (jun) so’zinen, sebebi sufiyler ustilerine junli dag’al junnen tigilgen kiyim kiygen degen pikir bar.
Ulıwma sufiylıq filosofiyası Maverennaxr, Xurasan ha’m İranda x.t.b. arap musılman oy pikirinın’’ en’ a’xmiyetli bo’legi bolıp esaplanadı. Tasawfqa ta’n bolg’an bul dunyanın’’ barlıq ra’xa’tlerinen waz keshiw, onnan bas tartıw keypiyatları islam menen bir da’wirde juzege shıqqan. Sufiylıqtin’’ da’slepki ko’rinislerinin’ de payg’ambar a.s.nın’’ Abu-d-Dardo. Abu Zarr, Xuzayfa (VII a’sirdin’ hh yarımında o’lgen) qusag’an saxabaları esaplanadı. Biraq bul ag’ımnın’’ qa’liplesiwi VII a’sirdin’ ortaları IX a’sir baslarına tiyisli. Bul da’wirlerde sufiyler qatarına muxaddisler, qorilar, qussoslar, Vizantiya menen shegarada urısqan a’skerler, ka’sipler, islamg’a kirgen xristianlar x.t.b. kirgizgen. Olardı zoxid, obidler, zuxd (bul dunyanı tark etken’) dep atag’an.
Cufiylardın’ en’ da’slepki da’wirdegi o’zgesheligi quraniy ka’rim ayatlarına teren’ ma’ni beriw, Quran, payg’ambarımız sunnetlerine ayrıqsha a’mel qılıw, tunlerdi sıyınıw menen kundizleri oraza uslap menen o’tkeriw, turmıstin’’ barlıq xa’zlıqlerinen bas tartıw, guna’ka’r bolıp qalıwdan saqlanıw, xa’kim ha’m a’skeriylerden o’zin uzaqta uslaw, xadal menen xaram arasında o’zin tutıwda uzaqlasıw, Allataalag’a o’zin tapsırıw x.t.b. Tasawf dereklerinde ko’rsetiliwinshe ayrıqsha musılmanlar kalam ha’m mantiq ilimlerindegi turli ko’rinistegi tartısıwlardan, qurılay tartısıwdan o’x qa’lbin saqlag’an, Allataala muxabbat jolında Zuxd ha’m taqwanı o’zlerinin’ ka’sibine aylantırg’an edi. Onday adamlardı sufiylar dep atap ketken’. Birinshi sufiy bolg’an atqa Abu Xoshim Shojiy tasavvuf usılına sholıw islegenden biri İmom Malıqtin’’ sha’kirti Zunnuniy Misriy (256 o’lgen, 169-70 jj) tasawuf usılına, minberge minip tasawfqa shaqırg’an adam Shibliy (334j) onı ken’’ eytip ta’rtipke tusirgen Djurayd Bag’dadiy (398j ) xayal qızlardan birinshi bolıp Rabiyg’a(135) bolıp esaplanadı.
Movarounnaxrda ju’da’ ko’p taralg’an sufiylıq ag’ımlarınan ulama Shayx Abu, Yaqub Yyusuf al Xamodaniy (535 j o’lgen). Bul jerdegi mektep eki tarmaqqa ajıralg’an Xurosan medresesi qala ha’m onın’’ sha’kirti Xoja Abd alxalıq al “ijduvaniy (1079 j o’lgen) murshid boldı. Keyin Xoja Muxammad Boxouddin Nakshbandiy (1311-1319) basshılıq etedi. Ekinshisin’ Shayx Axmad Yassaviy (1105-1166) ha’m onın’’ sha’kirtlerinın’’ atları menen baylanıslı rawajlang’an edi.
Cufiylıqta ruxıy jetiklıqke erisiwdin’ tiyqarg’ı jolların 4 basqısh arqalı boladı. Birinshi shariatta olar barlıq talaplardı orınlawı, keyin ekinshi basqısh tariqatqa ko’terile alıwı, yag’nıy murid o’z jerlerine sıyınıp, jeke talaplarınan waz keshiwi kerek bolg’an. Ushinshi basqısh -marifatta sufiylar a’lemnin’ birligin qudayda toplanıwın (a’lem quday a’manatsiyası) eken’ligin’ jaqsılıq ha’m jamanlıqtin’’ nisbiyligi aqıl menen emes, qa’lbi menen an’lawı kerek dep tusindirgen. To’rtin’shi basqıshta –xaqıyqat bolıp, og’an erisken’ sufiydın’ shaxs sıpatin’da ayaqlanıp, qudayg’a jetisiwin’ og’an sin’ ip ketiwi ha’m na’tiyjede o’mirbadlıqqa erisetug’ını atap o’tiledi. Bug’an suiylar arnawlı ruxıy ha’m denelıq (xiofizikalıq) ha’reketler sıyınıw ha’m ibadat islew menen umtıladı. Sufiylar materiallıq baylıqtan bul dunya la’zzetlerinen bas tartıp, ma’nawiy baylıqtı abzal ko’rgen. X-XI a’sirlerde ayırım ulama pirlerdin’ atı menen atalatug’ı tasawf jolı (sulux, tarikat)lar, o’zine ta’n derwishxanalar payd bolg’an. a’debiyat turmısta mine Ajiniyaz, Navoin’ Nizamiy, Xofiz, Jomiy x.t.b. shayırlardı sufizm taliymatı ta’sirinde rawajlandı qosıqlar jazıldı. Mısalı olardın’’ ayırımlarına Xollaj. Ayn-ul Xuzot, Nasimiy, Badriddin, Siojoviy, Mashrablar islamnan uzaqlastı degen ayp tag’ılıp o’ltirildin’ Rumiy, istomiy, Bedil, M.İqbollar qudaysız dep ayıplandı.
Sog’an qarmastan sufiylıq taliymatı o’zinin’ ma’nawiy kamalatqa, bilimlendiriwge erisiw insanıylıq xalıqtın’ ma’pin adamlardın’’ quday aldında ten’ ligin’ qorg’awg’a shaqırıw, adalatsızlıqtı ha’m kambag’al pakır puqaralarg’a g’amqorlıq islew, zulımdı qaralaw usag’an ideyaları menen ulken’ a’xmiyetke iye bolg’an.
İslam xuqıqtanıwında fikx ilimi shariyat nızam-qag’ıydaların islep shıg’ıw menen shug’ıllanıwshı diniy tusiniklerdi ja’mlestiredi. Onda eki tarawdag’ı usıllar shariat dereklerin islep shıg’ıw (usıl al-fikx) ha’m ekinshi shariatı konkret tarawlarg’a engiziw (firu al-fikx)ten ibarat. İslamdag’ı Quran, sunna, ijmo, qiyaslar shariattın’ derekleri dep atalg’an. Ja’nede islamnın’’ sunniylıq bag’darında xuqıqtanıwda 4 mazxabı xanafiya, malıqiya, shofiya ha’m xanbaliya bar. Fikxtı uyreniwshiler fakix-qonunshunoslıq dep atalg’an. So’zlıqlerde al-fikx so’zi “an’lamaq”, “tusinbek” degen ma’nide beriledi. Fikx Batısta (Islamic Law’Muslim Law) x.t.b. Fikxtin’’ anıqlaması a’yyemnen bar bolg’an xuqıqıy normalardı ibadat ma’seleleri menen birlıqte ma’lim ta’rtipke salıng’an xuqıqıy sistemag’a aytıladı.
Bul pa’nge arnap ko’plegen fikx shıg’armalarda jazılg’an. Solardın’’ ishinde İmom Malıq ibn Anastin’’ “Al-muvatto”, İmam Axmad ibn Xanbaldın’ “Al-Musnad”, Zayd ibn al-Xasannın’’ “Majmu al-fikx”, Muxammlar ibn Usmon shofiydin’ “Kitobul –ul (negizgi kitap) 7 tomlıq” a’sirese Watanlasımız Burxoniddin Ali ibn Abu Baqr ibn Abduljalil al-Farg’oniy al Marg’inoniy ar-Rimtoniy (1197 j o’lgen) ta’repinen jazılg’an “al-Xidaya” kitabın atap o’tsek bolmaydı. Keyin ala fikx iliminın’’ tariyxıy rawajlanıw da’wirin birneshege bo’lip uyreniw urdis bolg’an edi. Mısalı
I. Payg’ambar s.a.v. da’wirinde (610-632jj) onın’’ o’zi tiri waqtin’da vaqıylıq dawam etip, ol o’zi jeke ha’r qanday mashqalanı sheship otırdı. Muxammed payg’ambarımız o’z sud, xuqıqıy ma’seleler, ma’mleket basshılıg’ın o’zleri alıp bardı.
II. Saxobalar da’wiri bul Payg’ambarımızdan keyingi da’wir islamnın’’ xalifalıq jerleri ken’’ eyip musılmanshılıqtin’’ tez pa’tler menen rawajlanıp, (İran, İraq, Suriya, Movarounnaxr, Egipet, Arqa Afrikag’a) shekem taralıw da’wiri saxabalar da’wirinde Madina, Maqken’’ Kufa, Egipet Sham xuqıqıy mektepleri qa’liplesken’ edi. Bul qalalarda, elatlarda ma’deniyat, ilim, urp a’detlerge baylanıslı fikxtın’ qag’ıydalarıda o’zlerine ta’n belgilerge mas bolsada ayırmashılıqlarına iye boldı.
III. Tobiynler da’wirinde fakixler arasınan ko’plegen sha’kirtler shıg’ıp olar belgili bir xuqıqıy ma’seleni tusindire otırıp miynetler jazıp qaldırdı. Soglardın’’ birinshilerinen Urva ibn Zubayr (94/712j) o’lgens bolıp esaplanadın’ biraq onın’’ kitabı bizge deyin jetip kelmegen.
IV. Ullı mujtaxidler da’wirinde Abu Xanifa (699-767) atası Xurosannan bolıp, onı “axli ray İmami”, Xanafiy maxzabi soxibi dep atag’an edi. Onnan basqada İmom Malik, İmom Shofiy, Axmad ibn Xanbal x.t.b. atap o’tsek boladı.
V. Taqlid da’wirinde X-XII a’sirlerde ja’nede rawajlandın’ onda taqlid kushli edi. VIII-X a’sirlerde Movorounnaxrdın’ ayırım qalalarında taraldı. O’zlerinin’ fikx mekteplerine negiz salındı. Mısalı, Buxara mektebinde Abu Xafs.. al-Buxoriy (132 j), Samarqandta Abu Sulayman al-Juzjoniy, İbn Samoa ha’m Shaddod ibn xuqaymlardın’’ a’meliy ilimiy xızmetleri ulken’ boldı.
XI-XIII a’sirde Movorounnaxrde fikxtin’’ xanafiya mazxabı fkixlerinen Abd Zayd, al-Saraxsiy, an-Nasafiy, Qozixan, al- Marg’inaniylerdi atap o’tsek orınlı. Ulıwma biz joqarıda atap o’tken’ da’wirlerdegi sufiylıq ha’m fikx iliminin’ rawajlanıwı islam dini tariyxında ulken’ a’xmiyetke iye.
Ha’r bir fikx mektebin’ sufiylıq ag’ımı ha’m mazxabının’ o’z usılı, xuqıqtı ha’m usıldı paydalanıw jolı bolg’an. Mısalı, Usulul-fikx boyınsha Shofiiy usılında Quranı Ka’rim, Sunna, ijmo, osor (saxabalardın’’ rawayat etilgen so’zler ha’m isler ha’m oalrg’a qıyaslaw, fatwa beriw ha’m xukim shıg’arıw ushın negiz bolıp seaplanadı. Qıyas (salıstırıw) tek g’ana Qurandı teren’ an’law, payg’ambar ja’ne saxabalar so’zlerin’ jol jorıqları, musılman ijmosı(kelisimi) ha’m solardın’’ o’z-ara kelisimi esapqa alıng’an. Shofiy taliymatin’da –Shariiy istidlol (shariat qag’ıydalarına negizlenip da’liylew) kuta’ basım, joqarı da’rejede bolıwı menen ayırılıp turadı. Sonın’’ menen birge sufiylıqtag’ı xaqıyqatqa jetiw usıllarıda bolg’an edi. İslamiy qadriyatlarımızg’a qoyıp atırg’an g’a’rezsiz O’zbekstanımızda milliy xuqıqıy dinimizdi qa’liplestiriw da’wirinde shariat, fikx tarawları derekleri ha’m ideyaların uyreniw bizin’ ushın za’ru’r.

Ta’kirarlaw ushın sorawlar.

1. İslam dini qanday tariyxıy jag’dayda payda boldı.
2. Muxammed Payg’ambar qaysı da’wirde ha’m qashan dunyag’a kelgen.
3. İslam dininın’’ tiyqarg’ı ideyası nelerden ibarat.
4. 622 jılg’ı Xijrat waqıyası tuwralı ne bilesiz.
5. Xalifler da’wiri degenimiz ne.
6. Quroni Qarim qashan payda boldı.
7. Quran qashan ha’m kim ta’repinen bir kitab bolıp toplandı.
8. Qurannın’’ “Osman toplamı” Oraylıq Aziyag’a qalay kelip qalg’an.
9. “Osman toplamı” kim ta’repinen ha’m qashan Turkiston aymag’ınan alıp ketilgen.
10.Xa’diys degende neni tusinesiz.
11. Xa’diysler qashan ha’m ne sebepten jazıla baslandı.
12. Shia mazxabının’’ xa’diys boyınsha o’zgesheligi nelerden ibarat.
13.Shariat degenimiz ne.