O’zbekstan respublikasi oliy ta’lim,fan va innovaciyalar vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti umumiy biologiya va fiziologiya kafedrası Ro’yxatga olindi: “tasdiqlandi”

14-Amaliy mashg’ulot
Ligand-retseptor ta'sirlanishini oldinnan aytish
Signal uzatmoqlik molekulalari turlari va ularni nishon hujayra bilan ulovchi retseptorlar. Hujayra ichi retseptorlari, ligand-sardarali ion kanallar, G oqsil bog'langan retseptorlar va tirozin kinaza retseptorlari. Minglab kilometrli sayohat dastlabki birgina qadamnen boshlangani kabi hujayra ichidagi murakkab signal o'tkazgich yo'llar ham birgina zarurli hodisa - signal molekulasi yoki ligandning qabul etishchi molekula yoki retseptorga bog'lanishi bilan boshlanadi. Retseptor va ligandlar turli tashqi ko'rinishlarda bo'lishi mumkin, biroq ularda birgina umumiylik mavjud : retseptor bitta (yoki bitta nechta ) muayyan ligandlarni tanib hamda ligand bitta (yoki bitta nechta ) nishon retseptorlarga bog'lanib, juftlar paydo qiladi. Ligandning retseptorga bog'lanishi sababdan retseptording shakli yoki harakat tarzi o'zgaradi, bu esa o'zlar navbatida signalni
uzatmoqlikga yoki to'g'ridan to'g'ri hujayra ichida o'zgarishlar yuz berishine yo'l ochadi. Signal uzatilishi bosqichlari : ligand-retseptor bog'lanish, signal uzatmoqlik,
4. 1-rasm. Liganttıń hujayra martaseptorı bilan ta'siri
javob. Bu maqolada birinchi bosqich (signalniń qabul qililishi ) to'g'risida to'xtalib o'tamiz. Bu bo'limda biz ligand va retseptorlarning har xil turlari va hujayra sirtdagi ma'lumot hisobina qanday etib hujayra ichida o'zgarish barpoliki bilan tanishib chiqamiz. Retseptor turlari
Retseptorlar turli tashqi ko'rinishlarda bo'lishi mumkin, lekin ular asosiy ikkita turga ajratiladi : hujayra ichkarisida (sitoplazmada yoki yadroda ) uchrovchi hujayra ichi retseptorlari va plazmatik membranada uchrovchi hujayra maydoni retseptorlari. Hujayra ichi retseptorlari Hujayra ichi retseptorlari retseptor oqsillar bo'lib, ular hujayra ichida asosan sitoplazma va yadroda joylashadi.
Ligandlar hujayra ichida joylashgan retseptoriga yetib borish uchun plazmatik membranadan o'tishiga to'g'ri kelgani sababli ko'pincha hujayra ichi retseptorlarining ligandlari kichik, gidrofob (suvni salbiy ) molekulalardan iborat bo'ladi. Bularga gidrofob steroid gormonlarning retseptorlarini, xususan, hujayra ichida joylashgan eshtradiol (eshtrogen) va testosteron jinslik gormonlarining retseptorlarini misol tariqasida keltirsak bo'ladi. Gormon hujayra ichiga kirganinda o'zlar retseptori bilan bog'lanadi, bu esa retseptor shaklining o'zgarishine sabab bo'ladi va retseptor -gormon kompleksining yadro ichiga kirishin (agar bu jamlanma allaqachondan u yerda bo'lmasa ) ta'minlaydi hamda gen faolligin boshqaradi. Gormon bog'lanish DNKga bog'lanish faolligi bo'lgan retseptorlarning hududlarini ochib beradi, ya'ni retseptor DNKning muayyan izchilliginie bog'lanishi mumkin bo'ladi.
Bu kabi muayyan izma-izliklar hujayra DNKsining ma'lumki bitta genlari yonma-yon joylashgan bo'ladi va retseptording o'sha genlar yaqinina bog'lanishi gending transkripsiya darajisini o'zgartiradi. Hujayra ichi retseptoridan iborat signal yo'liniń chizmasi. Ligand plazmatik membrananı kesib o'tadi va sitoplazmada joylashgan retseptor bilan bog'lanadi. Retseptor yadro tomon harakatlanadi va DNK bilan bog'lanib, transkripsiya jarayoni borishini boshqaradi. Signal o'tkazgich yo'llarding ko'pchiligi, ushbuning jo'rligida, hujayra ichi va hujayra maydoni retseptorlari genlar transkripsiyasi jarayoni borishinida o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Hujayra ichi retseptorlari o'ziga xos bo'lib, bu jarayonni to'g'ridan to'g'ri ro'yobga oshirani, ya'ni DNKga bog'lanadi va transkripsiyani bu retseptorlar o'zgartiradi. Hujayra maydoni retseptorlari Hujayra maydoni retseptorlari membranaga birikkan oqsillar bo'lib, hujayraning sirtqi maydonida ligandlar bilan bog'lanadi. Signal uzatmoqlikding bu turida ligand plazmatik membrananı kesib o'tmaydi. O'sha sababli har xil dagi (yirik, gidrofil, ya'ni “suvni yoqtiruvchi”) molekulalar ligand vazifasini bajarishi mumkin.
Tipik hujayra maydoni retseptorinda uchtalar har xil dagi domenlar yoki oqsil hududlari bor. Bular : hujayra “sirtda” joylashgan ligand-bog'lash domen, membrana bo'ylab joylashgan gidrofob domen va hujayra “ichida” joylashgan signal uzatuvchi domen. Retseptor turiga aloqador holda bu oqsil hududlari o'lchami va tuzilishi farq etadi, retseptording gidrofob hududi bo'lsa aminokislotalarning membrananı kesib o'tuvchi ko'plab bo'laklaridan iborat bo'ladi. Hujayra maydoni retseptorlarining ko'plab turlari mavjud, biz quyida ushbulardan keng tarqalgan uchtalar turi bilan tanishib chiqamiz : ligand-boshqarishli (ligandga aloqador ) ion kanallari, G oqsilga bog'langan retseptorlar va tirozin kinaza retseptorlari. Fiziologik javobtı qo'zg'atuvchi retseptor bilan bog'lanishi va funkciyasın o'zgartira oladigan ligand retseptor agonisti deyiladi. Retseptor bilan bog'langan, lekin fiziologik javobtı aktivlashtira olmaydigan ligandlar retseptor qasamagonistlari hisoblanadi.
Boshqa turdagi retseptorlarni tot nervi misolida ko'rishlik mumkin. Nerv bo'limlari og'izding shilliq qavatiga chiqadi. Qumlarsheker, tuz yoki boshqa molekulalar istemol etilganda, ular tupurikda eriydi va shilliq qavat bo'ylab tarqaladi.
Retseptorlarning turlari :
− Yadro retseptorlari.
− Ferment bilan bog'langan retseptorlari.
− G-oqsil bilan bog'langan retseptorlari.
− Ligand -eshikli ion kanallari.

Bioximiyada ligand qabul etishchi oqsil molekulasi bilan qaytarib bo'lmaydigan tarzda bog'langan har qanday molekula yoki otom sifatida belgilanadi, aks holda retseptor deyiladi. Ligand o'zining tegishli retseptorlari bilan bog'langanda, ligandning shakli va yoki faolligi bitta nechta turdagi hujayrali javoblarni boshlash uchun o'zgaradi.

Retseptorlar hujayra qad ko'tarishi, bo'linishi va o'limiga olib kelishi mumkin ; membrana kanallarini nazorat qilish yoki hujayra ulanishin tartibga solish. Retseptorlar signal uzatmoqlikda, immunoterapiyada va immun reaktsiyalarida zarurli rollar tebranadi. Hujayra ichidagi yoki sitoplazmatik retseptorlari deb ham atadilik ichki retseptorlar hujayra sitoplazmasinda joylashgan va plazma membranası bo'ylab harakatlanishga loyiq bo'lgan hidrofobik ligand molekulalariga javob beradi. Ligandlar NP sintezi jarayonida aktiv komponentlarning eruvchanligi va mavjudligin tartibga solishdan tortib NP larning sirt energiyasin postsintetik minimallashtirishgacha (ularning kolloid barqarorligi uchun zarur ), shuning jo'rligida NP funksionallıǵın kodlashgacha bo'lgan ko'plab rollarni tebranadi. Ligand plazma membranasınan o'tib, sitoplazmadagi retseptor bilan bog'lanadi. So'ng retseptor yadroga o'tadi va u erda transkripsiyani tartibga solish uchun DNKni bog'laydi. Bu signal uzatmoqlikda yordam beradi. U membrana kanallarini boshqaradi. Shuning jo'rligida, u immunitet reaktsiyalari va immunoterapiyada qatnashadi. U hujayra metabolizmini, xususan hujayra o'sishini, hujayra bo'linishin va hujayra o'limini keltirib chiqaradi.
Retseptorlar ma'lumki bitta ligand molekulasini bo'lash qirg'oqlari ishlaydigan oqsillarding maxsus sinfi dir. Ligand o'zlar retseptoriga bog'langanda, retseptor hujayra ichiga signal uzatib, konformatsiyani o'zgartirishi mumkin. Ba'zi hollarda retseptorlar hujayra maydonida qoladi va ligand oxir-oqibat tarqaladi.
Hujayra retseptorlari - bu gormonlar, dorilar va qasamijenler kabi unsurlar bog'lanishi mumkin bo'lgan oqsil molekulasi. Bu ularga hujayra faoliyatin o'zgartirish imkonini beradi. Yuzlab turdagi retseptorlar mavjud bo'lib, ularning barchasi kimyoviy unsurlar, bosim yoki yorug'lik kabi har xil zotlarga javob beradi.
Ligandlarni uchlar turga bo'lmoq mumkin : oddiy, murakkab va koordinativ tóyinmaganlik. Oddiy ligand metall ionı bilan bevosita bog'langan otom yoki molekula dir. Eng keng tarqalgan, oddiy ligandlar kislorod azot, galogenlar, uglerod oksidi va suv dir. Odatda, dorilar retseptorlari bilan bog'lanadi va retseptorlarga bog'langan har qanday kimyoviy unsurlar odatda ligandlar deyiladi (masalan, dorilar ). Ligand odatda retseptordan kichikroq deb hisoblanadi ; biroq, o'ziga xoslik bilan bog'langan har qanday narsatı ligand deb hisoblash mumkin. Yuzlab turli retseptorlar ma'lumki ha'mda ko'plari hali o'rganilmagan. Transmembran retseptorlari odatda uchunchi (uchlar tortiladigan ) tuzilishiga qaray tasniflanadi. Agar uchlar tortiladigan tuzilma noma'lum bo'lsa, ularni membrana xududiologiyasi asosida tasnifroq mumkin.