Өзбекстан Республикасы

3. Akustika hám til bilimi 
1. Fizikanıń akustika bólimi menen til biliminiń fonetika bólimi óz ara 
baylanıslı. 
2. Akustika ilimi fizikanıń quramlıq bólimi bolıp, sestiń esitiliw qásiyetlerin 
úyrenedi. Ultrafiolet hám infraqızıl sesler oylap tabılǵanǵa shekem hár qanday 
sesti qabıl etiw quralı insannıń esitiw aǵzası qulaq dep esaplanǵan, sonıń ushın 
fizikanıń seslerdi úyreniwshi tarawı akustika (grekshe esitiw sózinen alınǵan) dep 
júritiledi.
Ses tolqınlarınıń júzege keliwi hám tarqalıwı menen baylanıslı qubılıslardı 
akustikalıq qubılıslar dep ataydı. 
Seslerdiń tarqalıw tezligi eksperimental (tájiriybelik) metod tiykarında 
úyreniw jolǵa qoyılıwı menen akustika tarawı rawajlanıwında úlken ózgeris júz 
berdi. XVII ásirge kelip fizik alımlar hawada ses tolqınlarınıń tezligin ólshew 
menen baylanıslı dáslepki tájiriybelerdi ótkizdi (máselen: toptan oq atılǵanda 
jaqtılıq payda bolǵan payıt penen sol ses jetip kelgen payıt arasındaǵı waqıttı 
anıqlawǵa háreket qılınǵan). 

---

Házirgi payıtta sestiń hawadaǵı tezligi normal sharayatta 331 m/sekundqa teń 
ekenligi belgili. Sonday-aq, alımlar suwda ses tezligi 1500 m/s, polatta bolsa 6000 
m/s ekenligin ólshew ásbapları járdeminde anıqlaǵan.
3. Tiykarǵı akustikalıq túsinikler qatarına sestiń bálentigi, ses basımı, ses 
kúshi, ses tembri, akustikalıq rezonans sıyaqlılar kiredi.
Insan óziniń esitiwine qarap hár qanday sestiń bálentlik dárejesin anıqlaydı. 
Adamnıń qulaǵındaǵı perdege ses tolqınınıń tásir kúshi ses basımı dep ataladı. Gaz 
yamasa suyıqlıqtan ses tolqını ótkende júzege keletuǵın qosımsha basım ses basımı 
esaplanadı. Adam qulaǵınıń sesti seziw menen baylanıslı eń pás shegara 10-6 PA 
ses basımına sáykes keledi, yaǵnıy normal atmosfera basımınıń 10-10 bólimin 
quraydı. Eger ses basımı joqarı shegaraǵa jetse (qulaqta awırıw payda boladı), 
shama menen 100 PA ǵa teń keledi.
4. Ses terbelisleri garmoniyalıq ses boyınsha júz beredi, bunı adam qulaǵı 
muzıkalıq ton sıpatında qabıl etedi. Sonı da esapqa alıw lazım, joqarı jiyiliktegi 
terbelsiler joqarı tondaǵı terbelisler sıpatında, pás jiyiliktegi terbelisler bolsa pás 
tondaǵı sesler sıpatında qulaqqa jetip baradı. Joqarı hám pás terbelistegi ses 
terbelisleri arasındaǵı aralıq oktava dep ataladı. Máselen, birinshi oktavanıń «lya» 
tonı 440 gerc jiyilikke iye bolsa, ekinshi oktavanıń «lya» tonı 880 gercli jiyilikke 
sáykes keledi.
5. Garmoniyalıq nızamǵa boysınbaytuǵın ses terbelisleri de bar. Olardı insan 
tembrge iye bolǵan quramalı ses sıpatında qabıl etedi. Sonıń ushın da tonnıń 
bálentligi birdey bolsa da, girjek hám pianino ásbaplarınan shıǵatuǵın sesler tembri 
boyınsha parıq qıladı.
Adam qulaǵı esitiwi múmkin bolǵan ses terbelisleriniń jiyiligi 20 dan 20 000 
gercke shekemgi aralıqta ekenligi anıqlanǵan. 20 gercten tómen jiyiliktegi 
terbelisler infraqızıl seslerdi, 20 000 nan zıyat jiyilikli terbelisler bolsa ultrafiolet 
seslerdi payda etedi.
6. Eger deneniń jeke erkin terbelisleri jiyiligi ses tolqınınıń jiyiligi menen 
kelse akustikalıq rezonans qubılısı júzege keledi. Máselen, úplep shertiletuǵın saz 
ásbaplarınıń, sonıń ishinde, organnıń trubaları akustikalıq rezonator wazıypasın 
atqaradı. Fizikanıń akustika tarawına tiyisli maǵlıwmatlar fonetikada, ásirese, til 
sesleri sistemasın oqıtıwda úlken áhmiyetke iye.