Өзбекстан Республикасы

Тил билими ҳәм география


1. Лингвистикалық география

Тил билими география менен де тығыз байланыста. Себеби дәўирлер өтиўи менен белгили бир тилде сөйлесиўши этник топарлар түрли орынларға тарқалып, отырықшыға айланады. Демек, тиллердиң де тарқалыў орынлары бар. Олардың тарқалыў орынларын картаға түсириў имканияты бар. Солай екен, тил билими менен география ортасында қандай да бир байланыс болыўы тәбийғый. Бундай байланыс, әсиресе, анық лингвистикалық қубылыслардың тарқалыў зоналарын белгилеўде, лингвистикалық ҳәм диалектикалық атласлар дүзиўде айқын көзге тасланады.

Тил билими менен географияның әне усындай қатнасына итибар қаратылыўы нәтийжесинде лингвистикалық география ямаса лингвогеография ҳәм ареал лингвистика майданға келди.
Лингвистикалық география лингвистикалық қубылыслардың тарқалыў зоналарын үйрениўши тил билиминиң айрықша бўлими сыпатында XIX әсир ақырларында диалектологиядан бөлинип шықты.
Түрли тиллерде диалектлик парықланыўлар ҳаққындағы материаллардың жыналыўы бул парықланыўлардың белгили бир тил аймағында сәйкес келиў ямаса сәйкес келмеў шегараларын анықлаў машқаласын жүзеге шығарады.
Демек, лингвистикалық география диалектология материалларына сүйенеди.
Лингвогеография менен диалектология орын ҳәм ўақыт факторларына ҳәр түрли мүнәсибетте болса да, орын факторы лингвогеографияда да, диалектологияда да бирдей әҳмийетке ийе. Әсиресе, территория факторы лингвогеографияның тийкарын қурайды.
Себеби лингвогеография кең территорияға ийе болыўы ҳәм бир ўақытта көплеген фактларды қамтып алыўы, улыўмаластырыў көлеминиң беқиёслиги теңсизлиги менен тасвирий түсиндириў ҳәм анализлеў қәсийетине ийе болған диалектологиядан ажыралып турады.
Диалектологияда белгили бир тилдиң диалектлик қәсийетлерин анықлаў, бул қәсийетлерди сәўлелендиретуғын диалектлик атласлар дүзиў сыяқлы машқалалар үйрениледи. Диалектлик атласлар дүзилиўи диалектологиядан лингвистикалық географияға өтиў дәўири есапланады. Демек, лингвистикалық атлас дүзиў диалектология материалларына тийкарланады.
Буны тилдиң барлық яруслары бойынша бақлаў мүмкин. Мәселен, «ж» ҳәм «й» ласыў қәсийетлери бойынша говорлардың парықланыўы ҳәм олардың тарқалыў географиясын картада белгилеў; ҳүрмет мәнисин аңлатыўда -лардың қолланылыў шеңберин анықлаў ҳәм оны картаға түсириў; I бет көплик қосымтасы -вуз дың тарқалыў орынларын анықлаў ҳәм оларды картада көрсетиў; дўппи, такя, каллапўш лексемаларының қолланылыў аймақларын анықлаў, оларды картада белгилеў ҳәм т.б.
Жоқарыдағылардан көринип турғанындай, диалектлик қәсийетлерди карталастырыў мәселеси географияның топография бөлими менен тығыз байланысады ҳәм оның жетискенликлерине тийкарланады. Лингвистикалық географияда изоглосса ҳәм тил ландшафты түсиниклери орайлық орын ийелейди.
Сәйкес қубылыслардың аныў яки мынаў ағзасы тарқалған ең шетки ноқатларды тутастырыўшы атлас картасындағы сызық изоглосса деп аталады. Белгили бир тил ушын мәлим болған изоглоссалар жыйындысы ҳәм олардың усы тил аймағында жайласыў характери тил ландшафты саналады.
Белгили бир тилдиң анық аймағында тарқалған изоглоссалар жыйындысы ямаса «тил ландшафты» лингвогеографияның үйрениў объекти есапланады.
Лингвистикалық географияның пайда болыўы ҳәм раўажланыўы тилдеги диалектлик өзгешеликлерди карталачтырыў ҳәм диалектологиялық атласлар жаратыў менен байланыслы. Бундай атласлар ҳәр түрли болыўы мүмкин; айырым аймақты сәўлелендириўши атласлар, түрли системаға тийисли тиллердиң тарқалыўын сәўлелендириўши атласлар ҳәм т.б.
Лингвистикалық география XIX әсирдиң 70 – 80-жылларында дүньяға келди. Айырым тиллик қубылыслардың аймақлық бир-бирине сәйкес келмеў ҳалатларының бақланыўы лингвистикалық географияның майданға келиўине тийкар болды. Буның менен байланыслы рәўиште диалектлик шегаралардың жоқ екенлиги ҳаққындағы тасаввур жүзеге келди. Әне соның нәтийжесинде П.Мейер, Г.Парис сыяқлы алымлар улыўма диалектлер жоқ, деген жуўмақ шыгарды. Бул жуўмақ болса қәнигелерде қарсы пикир туўдырды. Мунозара тек лингвистикалық қубылысларды системаластырыў ҳәм карталастырыў арқалы ғана шешилиўи лазым болып қалды. 1876-жылы Германияда Г.Венкер немис тилиниң лингвистикалық атласын дүзиў ушын материаллар топлай баслады.
Оның жумысын Ф.Вреде даўам еттирди. 1926-жылы картаның бир бөлими баспадан шығарылды. 1902 – 1910-жыллары Францияда Ж.Жильерон ҳәм Э.Эдмон тәрепинен «Франция лингвистикалық картасы» жаратылды. Бул карта роман ҳәм герман тиллери лингвистикалық географиясының раўажланыўы ушын үлкен тәсир етти. Арадан көп өтпей Швейцария, Испания, Италия сыяқлы мәмлекетлерде лингвистикалық атласлар пайда болды. Кейин ала жеке мәмлекетлердиң ўәлаятлары, қалалары, лингвистикалық атласлары жүзеге келди. Мәселен, Арқа Италия қалалары лингвистикалық атласы.
Кеңес ҳүкимети дәўиринде де лингвистикалық географияға белгили дәрежеде итибар қаратылды. Р.И.Аванесов, В.М.Жирмунский, Б.А.Ларин, Ф.П.Филин, М.А.Бородина, Н.3.Гаджиева сыяқлы алымлар лингвистикалық географияның қәлиплесиўи ҳәм раўажланыўы ушын үлкен хызмет етти.
60-жыллардан баслап тюркологлар да лингвистикалық географияға, лингвистикалық атлас дүзиў машқалаларына дыққат аўдарды. Бул машқалаға бағышланған В.М.Жирмунский, М.Ш.Ширалиев, Н.Б.Бурганов ҳәм Л.3.Заляй, Г.Б.Бакинова, Н.А.Баскаков, Л.А.Покровская, Э.В.Севертян, В.Решетов, Ш.Шоабдураҳмонов, А.Шерматов сыяқлы алымлардың бир қатар мийнетлери жүзеге келди.
Тилекке қарсы, өзбек тил билиминде бул машқала елеге шекем ақырына жеткен жоқ.