Өзбекстан Республикасы

Автоматикалық аўдарма

Ҳәзирги дәўирде текстти автомат ислеў ҳәм машина жәрдеминде аўдармалаў күн сайын раўажланып бармақта. Бул болса тил билиминиң кибернетика менен беккем байланысы себепли әмелга аспақта.

Автоматикалық аўдарма (машина аўдармасы) анық бир тилдеги текстти ЭЕМ (электрон есаплаў машинасы) арқалы басқа тилдеги мазмуны бирдей болған текстке айландырыў жолы менен әмелге асырылады. Автоматикалық аўдарманы әмелга асырыў ушын ЭЕМна программа (алгоритм), аўдармаланып атырған ҳәр еки тилдиң ҳәр қыйлы информацияларды билдириўши сөзлиги киритиледи. Программа машина ядына сондай киритиледи, оның ҳәр бир яд уясында сөздиң барлық мәни ҳәм формалары ҳәм де ҳәр түрли аўдарма усыллары орын алады. Аўдарма қағыйдасы қысқа формулалар түринде жүдә анық ҳәм қысқа дүзилиўи лазым.
Программа киритилгеннен кейин машина аўдарма ушын текст қабыл етиўге таяр ҳалға келеди. Машина тек санлар арқалы жумыс алып барғаны себепли текст санларға кодластырылады. Ҳәр бир ҳәрип белгили бир сан арқалы аңлатылады. Ҳәр еки тилде бирдей фонеманы аңлатыўшы ҳәриплер бирдей сан менен аңлатылады. Мәселен, инглис ҳәм өзбек тиллеринде а=16; ингл. в, өзб. б=06; ингл. m, өзб. м=11; ингл. n, өзб. н=15 ҳәм т.б. Солай етип, инглисше method сөзиниң ҳәриплери 11 08 26 28 30 санларына тең. Демек, бул санлардың избе-излиги жоқарыдағы сөз ҳәриплериниң избе-излигин аңлатады. Санлар избе-излигиниң бузылыўы басқа сөздиң аңлатылыўына алып келеди.
Санлар, өз гезегинде, электр импульслар арқалы сондай кодластырылады, ҳәр бир ҳәрип бес импульс комбинациясы арқалы бериледи. Шығыў ақырындағы ҳәрип басыўшы қурылма (телетайп) санлы кодты сөзлерге айландырады.
Машина берилген текстти алғаннан кейин аўдармаға кириседи. Аўдарма ушын машина текстти, ең әўели, анализден баслайды, соң синтезлестиреди: текст қурамындағы сөз қайсы мәниде қолланылып атыр? Оны қандай сөз бенен аўдармалаў мүмкин? Сөз қайсы грамматикалық формада турыпты ҳәм ол аўдармаланып атырған тилдиң қайсы сөз формасына сәйкес келеди? Бул сораўларға жуўап излеп, сәйкес сөз формасын тапқаннан соң, машина сөзди басқа тилдиң әмел қылатуғын сөз тәртиби нызамлығы тийкарында жайластырады. Машинаның ҳәр бир ҳәрекети «аўа» – «яқ» жуўапларынан бирин таңлаў жолы менен әмелге асады.
Мәселен, инглисше many сөзи анализи программасын көрип шығайық. Бул сөз көп мәнили. Оның қайсы мәниде қолланылып атырғанын басқа сөзлер менен дизбеклесиўи арқалы анықлаў мүмкин. Машина ҳәрекет программасы (алгоритми) төмендегише болады:
Тексериў: many сөзинен алдын how сөзи турмай ма?
Егер «Аўа» болса, how many дизбеги «қанша» сөзи арқалы аўдармаланады.
Егер «Яқ» болса, бул сөздиң алдында as сөзи келмай ме?
Егер «Аўа» болса, аs many «сонша» деп аўдармаланады.
Алынған нәтийже редакторлаўға мүтәж. Айырым ўақытларда машина сөз формаларын, сөздиң фонетикалық вариантын, гәпте сөзлер тәртибин надурыс таңлап қойыўы мүмкин.
Машина айырым орынларда сөздиң оптимал варианты менен қаўыс ишинде имканият дәрежесиндеги вариантты да келтириўи мүмкин. Соның менен бирге, машина ядында керекли сөз болмаса, бул сөзди аўдармастан оригинал тилдеги формада бере береди.
Көринип турғанындай, автоматикалық аўдарма кибернетика менен тил билиминиң өз ара беккем байланысы себепли әмелге асады. Бул процессте программа дүзиўши әлбетте аўдармаға берилип атырған ҳәм аўдармаланып атырған тиллердиң өзине тән фонетикалық, грамматикалық қәсийетлерин, лексикалық имканиятларын, лексемалардың семик дүзилислерин жақсы ийелеген болыўы керек.
Автоматикалық аўдарма биринши мәрте 1954-жылы АҚШтың Нью-Йорк қаласында сынап көрилди. Онда айырым фразалар рус тилинен инглис тилине аўдармаланды. Соннан кейин бул машқала менен Франция, Канада, Россия сыяқлы бир неше мәмлекетлер шуғыллана баслады. Автоматикалық аўдарманың бар қатар системалары жүзеге келди: СИСТРАН (АҚШ, Канада, Европа), ЛОГОС (АҚШ), КУЛЬТ (Гонконг) ҳәм т.б.
Бурынғы Кеңес Аўқамы дәўиринде автоматикалық аўдарма дәслепки мәрте И.К.Бельский ҳәм Д.Ю.Панов тәрепинен 1954-жылы Анық механикалық ҳәм есаплаў техникасы институтында сынап көрилди. И.К.Бельский алгоритмниң лингвистикалық тийкарларын, Д.Ю.Панов әмелге асырыў программасын ислеп шықты.
Ҳәзирге шекем машина ядына киритилген сөзлердиң көлеми 1000 нан аспайды. Бул имканият пенен тек илимий-техникалық ҳәм шәртли түрде рәсмий текстлерди аўдарыў мүмкин.
Көп мәнилиликке, образлылыққа тийкарланған көркем текстлерди аўдармалаў автоматикалық аўдарма алдында турған ең актуаль машқалалардан болып табылады.
Айырым қәнигелер көркем шығарманы машина жолы менен аўдармалаў мүмкинлигине гүман менен қарайды. Себеби көркем шығарма тилинде он мыңлап сөзлер пайдаланылады. Соның менен бирге, бул сөзлер бир неше аўыспалы мәнилерде қолланылған, көркемлик, экспрессив-эмоционаллық мәнилерге бай болады.
Машина менен аўдармада текст мазмунынан тысқары, шығарма авторының өзине тән индивидуал услубы, көркем-эстетикалық қуўаты, қулласы, шығарманың барлық көркем қәсийетлерин тәмийинлеп турыўшы көркем-суўретлеў қуралларын, ҳәр қыйлы лексика-грамматикалық қураллар жәрдеминде дөретилген шығарманың пүтин гөззаллығын бериў керек. Буларды формалластырыў, алгоритмге салыў жүдә қыйын кешеди. Соның ушын буны әмелге асырыў әмелде мүмкин емес деп ойлайды.