Өзбекстан Республикасы

Салыстырмалылық теориясы ҳәм тил билими

Ҳәзирги барлық илимлер математиканың салыстырмалылық теориясынан пайдаланғанындай, тил билиминде де бул теория көп ҳалларда қолланылмақта. Әсиресе, тил бирликлериниң жийилик дәрежеси анықланғаннан соң олардың басқа бирликлерге биригиў итималлылығы итималлықлар теориясының усылларын қоллаған ҳалда алдын ала айтыў мүмкин. Мәселен, жылаў сөзин еситиўимиз бенен оның адам лексемасы менен басланыўын алдына ала болжай аламыз. Ямаса нан сөзинен кейин жеў, жабыў, услаў, сындырыў сыяқлы ўтимли фейиллер келиўин шамалаймыз.

Фонетикалық яруста да белгили бир сестиң басқасы менен бириге алыў ямаса бириге алмаў нызамлықлары бар. Әне усы нызамлықларға тийкарланып қайсы сестен соң қандай сестиң келиўи ямаса келе алмаўын шамалап билиў имканияты болады.
Әне усы имканият итималлықлар теориясынан пайдаланған ҳалда әмелге асырылады. Мәселен, өзбек тилинде терең тил арты даўыссызларынан кейин тил арты ямаса тил орта даўыссызлары келе алмайды. Ямаса терең тил арты қ, ғ даўыссызлары менен тамамланған сөздиң тийкарғы бөлимине к ҳәм г даўыссызлары менен басланған аффикслер қосыла алмайды. Сингармонизмди өзинде толық сақлап қалған түркий тиллерде, ерин үнлеслигиниң талабына муўапық, қурамында еринлик даўыслы болған сөздиң тийкарғы бөлимине тек еринлик даўыслы қатнасқан аффикслер қосылады. Таңлай үнлеслиги талабына муўапық, қурамында қаттиқ даўыссызлар қатнасқан сөз тийкарларына тап сондай даўыссызлы аффикслер қосылады. Керисинше болыўы мүмкин емес. Буны математикалық атамалар жәрдеминде төмендегише аңлатыў мүмкин:
Егер х бирлиги болса, оннан кейин келиўи мүмкин болған у ёки z тиң итималлығы қандай?
Ямаса: еки бирликтиң биригиўи берилген болсын – ху, ондай ўақытта бул бирикпеден кейин келетуғынн z ямаса w ниң итималлығы қандай?
Итималлықлар теориясының бир ҳалатын рус математиги А.А.Марков (1856 – 1922) түсиндирип берди. Соның ушын ол «Марков процеси» ямаса «Марков шынжыры» аты менен аталады.
А.А.Марков өз ара бағыныңқылы бирликлер избе-излигин үйренди. Егер Wi системасының белгили бир ўақыттағы ҳалаты еки ўақыт аралығында t системасы Wi ҳалатында болыўы итималлығын белгилесе ҳәм бул итималлық кейинги дәўир процеси ағымына байланыслы болса, бундай процесс Марков процеси саналады.
Солай етип, Марков процеси сондай тексериў избе-излиги, онда белгили ўақыяны n менен тексериў итималлығы алдыңғы (n – 1)диң тексериў нәтийжелери арқалы анықланады.
Әне усы тийкарда тил билиминде текст қурамынан түсип қалған айырым бирликлердиң не екенин шамалаў мүмкин болады. Бунда текст мазмуны текст структурасынан неден кейин не түсип қалғанын байқаў ҳәм зәрүр ҳалларда оны толықтырыў имканияты туўылады. Мәселен, Мен шемби күни кешқурын саат сегизде Ташкенттен ушаман гәпин мазмунды толық сақлап қалған ҳалда түрли қысқарған формаларда баянлаў мүмкин.
Сондай-ақ, информацияны қысқа формаларда баянлаў имканияты «артықшалық» итималы менен де тығыз қатнаслы. Мәселен, Ахмет келди гәпинде үшинши бет түсиниги еки мәрте тәкирарланады. Соның ушын «артықшалық» итималлығы тийкарында, егер ким келгенине айрықша сөйлеўшиниң дыққаты тартылмаса, гәп мазмунына зыян жеткизбеген ҳалда Ахмет сөзин түсирип қалдырыў имканияты бар. Сондай-ақ, Мен хатты жаздым гәпинде де биринши бет формасындағы жазыў фейили ҳәм хат түсиниклери еки мәрте тәкирарланады. Себеби жазыў лексемасының өзинде хат семасы бар. Соның ушын бул гәпти де жоқарыдағы сыяқлы қысқартыў итималы бар.
Бул операциялар, әсиресе, ҳәзирги күнде информация узатыўшы машиналар ушын программалар дүзиўде үлкен әҳмийетке ийе.