O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Qadimgi Rim tarixi manbalari 
Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik 
chegarasi Rim shahrini barpo qilinishi 754 – 753 
yillardan boshlanib, G’arbiy Rim imperiyasining 
qulashi 476 yil bilan tugallanadi. Rim tarixini 
o’rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon 
tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy 
adabiyot, huquqiy yodgorliklar, arxeologiya, 
epigrafika, numizmatika va papirologiya 
ma’lumotlaridan foydalaniladi.
Qadimgi Rim tarixi bo’yicha moddiy manbalar 
xilma-xil bo’lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan 
dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, 
qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o’rta 
Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo’lgan

---

692 
sog’onalar, uy-joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. 
Rim shahrining o’zida palatin, eskvilin va boshqa 
tepaliklarda hamda forumda ko’p sonli qabrlar, 
ibodatxona poydevorlari, ona bo’rining jez haykali, 
Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib 
ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko’p sonli
arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan 
eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul 
ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum 
shaharlari arxeologlar tomonidan to’la qazib ochilgan. 
Bu shaharlardagi ko’chalar, uylar, ibodatxonalar 
to’laligicha saqlanib qolgan va eramizdan avvalgi 
birinchi ming yillikdan eramizning II asrigacha 
mavjud bo’lgan shahar me’morchiligi to’g’risida boy 
ma’lumotlar beradi. 
Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida
yozuvlar ko’p bo’lgan. Qazib ochilgan inshootlardan 
etrusk, latin, yunon yozuvlari topilgan. Bu yozuvlar 
bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan.
Rim tarixi bo’yicha eng qimmatli manbalardan biri bu 
yozma adabiyotdir. Er. avv. III asrdan boshlanib Rim 
xalqaro siyosatda yetakchi rol o’ynashi bilan uning 
tarixi to’g’risida boy ma’lumotlar to’plana boshlandi.
Er. avv. II asrda Polibiy kabi yunon 
yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o’rganishda
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Rimdagi fuqarolar urushi 
davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy 
monografiyalarida aks etdi. Rim respublikasini so’ngi 

---

693 
davridagi yirik siyosiy arboblar Tsitseron va 
Tsezarning asarlari, ilk imperiya davrida Tit Liviyning 
Rim tarixi, eramizning I asrida Velley Patirkulning 
ham shu nomdagi asarlari yaratildi. Liviy tarixida 
Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti 
to’g’risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley 
Patirkulning ikki jildli asarida Rim butun dunyo tarixi 
markazi sifatida tasvirlangan.
Er. avv. I asr so’ngida Rimda yashagan yunon 
galikarnaslik Dionisiyning “Rim qadimiyatlari ” 
nomli 20 kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, 
madaniy tarixi batafsil tasvirlanadi. Bu kitoblardan 9 
tasi to’la saqlanib qolgan bo’lib, er. avv. 442-yilgacha 
bo’lgan voqealar bayon qilinadi.
Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit 
(eramizning I asrining 2-yarmi, I asrning boshlari) 
asarlarida eramizning I asridagi voqealar va Rim 
tarixiga oid german qabilalari to’g’risida qimmatli 
ma’lumotlar berilgan. 
II-III asrlar tarixiga oid asarlar to’la saqlanmagan. 
Ularni ichida IV asrda tuzilgan “Avgustlar tarixi 
yozuvchilari”, “imperatorlar tarjimai hollari” kabi 
to’plamlarni ko’rsatish mumkin. So’nggi 
imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Martsellin 
asarlarida tarixiy voqealar eramizning 378 yiligacha 
bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha muhim 
ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx, Appian(II 
asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud.

---

694 
Bundan tashqari tarixiy voqealarni borishini tiklash 
uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy 
Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya 
davri yozuvchilarining yirik asarlari, har xil 
kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, 
xronografiyalar va obzorlarni ko’rsatish mumkin.
Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida 
ahamiyatga ega. Bu yerdan topilgan qabrlar, uy – 
joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim 
forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo’lib 
xizmat qildi. Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha 
bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan to’la 
tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy 
jihatdan qimmatli bo’lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni 
e’lon qildilar. 
Rimning etrusklar davri, respublika imperiya 
davrlari, diniy hayoti bo’yicha qimmatli ma’lumotlar 
qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh 
yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy 
tarixchilarning asarlari orqali bilish olish mumkin.
Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari, va 
sud hujjatlari Rim kalendari kabi tarixiy hujjatlar 
mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot, 
komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda 
katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga Rim 
imperiyasi qaramog’ida bo’lgan Italiyadan tashqari 
Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada 
ko’p miqdorda memoriy inshootlar: saroy-ibodatxona, 

---

695 
mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko’priklar, portlar 
saqlanib qolgan.