O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz filologiya 1/4/1 2023 245

Tadqiqot metodologiyasi. Turli tizimli tillarda qadah 
so’zi nutqiy janr sifatida o’ziga xos nutqiy maqsad, 
kompozitsion tuzilish va uslubga xoslanganligi bilan alohida 
ahamiyatga ega. Har bir nutqiy janrining tashkiliy va matniy 
kompozitsion tuzilishi mavjud. Nutqiy janrning tashkiliy 
kompozitsion tuzilishi uning marosim sifatida voqehlanishi va 
undagi nutqiy aktlarning ketma-ket qo’llanilishini nazarda 
tutadi. Qadah so’zi nutqiy janri marosimiylik xususiyatiga ega 
bo’lib, uning rasmiy va ijtimoiy norasmiy shakllari mavjud. 
Marosim ko’rinishidagi qadah so’zlari davlat darajasidagi 
rasmiy tadbirlar (banketlar)da tadbirning bir qismi sifatida 
ishtirok etadi. Masalan, Buyuk Britaniyada qirolichaning 
rasmiy uchrashuvlardan so’ng o’tkaziluvchi banketlarda 
qirolicha va rasmiy mehmon nutqidan so’ng gimn chalinadi va 
ortidan qadah ko’tariladi. Bunday qadah ko’tarish usuli rasmiy 
uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Bunda rasmiy qadah 
so’zining tashkiliy kompozitsion tuzilishi mehmonlar tashrifi, 
salomlashish, fotosessiya, mehmon va mezbon nutqi, gimn va 
qadah ko’tarish, dasturxonga taklif qilish kabi bir qator 
bosqichlardan iborat bo’ladi. Demak, rasmiy qadah so’zlari 
rasmiy tadbirlarning bir qismi ekanligi, rasmiy belgilangan 
O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/4/1]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 259 -
kishilarning qadah nutqini so’zlashga ijozat berilishi, rasmiy 
qonun-qoida va mehyorlarga bo’ysunishi bilan xarakterlanadi.  
Shuni aytish kerakki, til tizimida ijtimoiy aytiladigan 
qadah so’zlari o’ziga xos ijtimoiy maishiy ruhda o’tkazilishi 
bilan harakterlanadi. Ijtimoiy rasmiy qadah so’zlari turli 
ijtimoiy tadbirlarda, bazm va kechalardagi qadah so’zlarida 
ijtimoiy rasmiy va samimiy, kamtarlikka yo’naltirilgan so’zlar 
qo’llanilib, o’ziga xos ijtimoiy tartib asosida o’tkaziladi. Bu 
esa kishilarning ijtimoiy tadbirlarda qadah so’zlarini alohida 
ehtibor bilan tinglashlari va so’zlashlarini talab qiladi. shuni 
aytish kerakki, ijtimoiy kichik guruhlarda, masalan, oila, 
do’stlar, qarindoshlar, kursdoshlar, sinfdoshlar, kasbdoshlar 
davrasi kabilarda qadah so’zi aytish va qadah ko’tarishning 
o’ziga xos odobi, etiketi mavjud. Bunday jarayonlarda qadah 
so’zi aytuvchi va qadah so’zi tinglovchilarining o’ziga xos 
madaniyati, majburiyati mavjud bo’ladi. Ayniqsa, qadah so’zi 
nutqiy janri madaniyatida qadah so’zi aytishni boshqarish faol, 
so’zamol qatnashchi zimmasiga yuklanadi. Do’stlar orasida 
jamoat joyida tadbir egasining qadah so’zini boshlab berish 
anhanasida 
qadah 
so’zi 
aytish 
orqali 
dasturxonga 
taomlanishga taklif ma’nosi anglashiladi va shu bilan birga 
tadbir egasining tadbirda qatnashayotganlarga bo’lgan hurmati 
ifodalanadi. Aksariyat hollarda asosiy ovqatlanish davomida 
yoki ovqatdan so’ng qolgan tadbir qatnashchilari birma-bir 
qadah so’zi aytishi qadah so’zi nutqiy janrida kollektivlik, 
jamoaviylik xususiyati mavjudligidan darak beradi. 
O’zbek lingvomadaniyatidan farqli o’laroq, yevropa 
mamalakatlari, xususan, ingliz, rus lingvomadaniyatlarida 
qadah so’zining turli vaziyatlarda o’ziga xos mazmuniy 
funktsional 
xususiyatlari 
bor. 
Masalan, 
nishonlash 
mazmunidagi ijtimoiy tadbirlarda qadah so’zining tabriklash 
nutqiy akti dominantlik qiladi. Bunda maqtov, ulug’lash, 
sharaflash, yutuqlarni ehtirof etish, yutuqlarga falsafiy va 
shaxsiy, tanqidiy munosabatini bildirish kabilar yetakchilik 
qiladi. Ta’ziya tadbirlarida esa qadah so’zlari mazmunan vafot 
etgan kishiga bo’lgan hurmatini ko’rsatish, ular bilan 
vidolashish, ajrashish (oilaviy) vaziyatlarida so’zlovchiga 
psixologik tasalli berish mazmunlarida bo’ladi. Yevropa 
mamlakatlarida qadah so’zi aytish qadah ko’tarilayotgan 
shaxsga o’z sovg’asi sifatida aytilayotganligi bois qadah 
so’zlarini aniq, lo’nda, qisqa va mazmunli aytish zarur. Bunda 
qadah so’zining hurmatlash, qadrlash ma’nolari kelib chiqadi. 
Bundan tashqari qadah nutqiy janrida shu vaziyat bilan bog’liq 
xotiralarni eslash, yoqimli va mavzuga oid hazillar aytish, 
maslahat, tavsiya, nasihat mazmunida so’zlash, ijtimoiy 
yoshga munosib tilaklar aytish, shaxsiy munosabat bildirish, 
mashhur tsitatalardan keltirish, voqeaga falsafiy yondoshish, 
adolat va haqiqat nuqtai nazaridan yondoshish kabi 
mazmunlar ham mavjud. 
Ingliz lingvomadaniyatida qadah so’zi nutqiy janri 
matni nutqiy vaziyatga qarab qisqalik, lo’nda, mahnoli, 
falsafiy, pozitiv, shaxsiy munosabat, rituallik, ijtimoiylik, 
guruhlilik, ehtirof, hurmat, sharaflash, ulug’lash, tilak, 
quvnoqlik, motivatsiya, do’stlik, bazmu jamshid, tadbir, 
marosim, yig’ilish, ko’ngil ko’tarish, xushvaqtlilik, chiroyli 
so’zlash, qadrlash kabi xarakterli xususiyatlarning mavjudligi 
bilan xarakterlanadi. Masalan, ingliz xalqida to’y tadbirida 
qadah so’zi aytish alohida to’yning bir qismini tashkil qiladi. 
Bunda tortning kesilishi va qadah ko’tarilish jarayoni yonma-
yon ijro etiladi. Odatda to’yda uzoq nutq so’zlash kerak emas. 
Kelin kuyov ishtirokida tort kesilgach to’yni olib boruvchi 
hammadan jimjitlik saqlashni so’raydi. Odatlarga ko’ra 
birinchi tost kelinning qarindoshi yoki do’sti tomonidan 
aytiladi. U quyidagi qadah so’zining tayyor qolipidan 
foydalanib, o’z nutqini boshlashi mumkin. “Ladies, and 
gentlemen, I have ‘leasure in ‘ro’osing the toast to the bride 
and bridegroom.” To’y vaqtida to’yga oid hazil va ahmoqona 
o’hshatishlar aytish mumkin emas. Shundan so’ng kelin 
kuyovlar minnatdorchilikning qisqa shakllari orqali javob 
so’zlarini aytadilar, masalan, Thanks or Thanks a lot. 
Qo’shimcha tarzda kuyov va kelinning o’rtoqlariga ham qadah 
so’zlaridan aytish mumkin.