O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz
Download 1.2 Mb. Pdf ko'rish
|
1.Tarix
|
O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI XABARLARI, 2022, [1/9] ISSN 2181-7324 TARIX https://science.nuu.uz/ Social sciences O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz TARIX 1/9 2022 - 46 - ресурслар соҳасида ҳамкорлик тўғрисида Англашув меморандуми (Бразилия, 2009 йил 28 май) ва бошқа ҳужжатларда ўз аксини топган [6]. Ўзбекистон 1994 йил 21 январдан бошлаб Атом энергияси бўйича халқаро агентлик (МАГАТЕ) аъзоси ҳисобланади. 1994 йили Ўзбекистон ва Атом энергияси бўйича халқаро агентлик ўртасидаги Ядровий қуролни тарқатмаслик кафолатларини қўллаш тўғрисидаги шартнома имзоланди. 1998 йилда эса Ўзбекистон ва Атом энергияси бўйича халқаро агентлик ўртасида Ўзбекистон Республикаси Ядровий материални жисман ҳимоя қилиш тўғрисидаги Конвенцияга қўшилиши муносабати билан қўшимча пратакол имзоланди [4]. Ўзбекистон ва МАГАТЕ ўртасида ҳозирги вақтда фаол ҳамкорлик амалга оширилмоқда. Шу кунга қадар МАГАТЕ билан қуйидаги лойиҳалар якунланди: республика онкологик марказларининг радиацион хавфсизлигини кучайтириш, юқори технологияли илмий техник ускуналарни харид қилиш ва радиацион тиббиёт соҳасида кадрларни тайёрлаш; Ўзбекистон Миллий университети ва Самарқанд давлат университети ядро физикаси лабараторияларида янги усуллар бўйича кадрлар тайёрлаш; Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Ядро физикаси институтининг ягона тадқиқот ядро реакторини модернизасия қилиш ва унинг радиацион ва ядро хавфсизлигини кучайтириш; Ишланган, юқори даражада бойитилган ядро ёқилғисини келиб чиққан мамлакатига (Россия Федирациясига) олиб чиқиш; “Ўзэлтехсаноат” уюшмаси АЖ “Фотон” тадқиқот ядро реакторининг бутун майдончасини декомиссия қилиш ва ҳ.к. Ўзбекистон энергетика тизими МДҲга аъзо давлатларнинг ягона энергетика тизими билан параллел равишда фаолият кўрсатувчи Марказий Осиё Бирлашган Энергетика Тизимининг ажралмас қисми ҳисобланади [2]. Ўзбекистоннинг барча вилоятлари электр станциялари бир-бири билан бирлашган ҳолда ягона энергия тизимини ташкил этади. Ўзбекистон қўшни давлатларга мамлакатнинг энергетика сиёсати, ички имкониятлар ва эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда электр энергиясини импорт ва экспорт қилади. 2003-2017 йилларда қўшни давлатлар билан электр энергиясининг ташқи савдоси ҳажми минтақақавий энергия тимзимидан (СССРнинг собиқ Осиё республикаларининг энергетик ҳалқаси) 2003 йилда Туркманистон, 2009 йилда Ўзбекистон, 2010 йилда Тожикистоннинг чиқиши сабабли беқарор бўлиб қолди. Натижада Ўзбекистон-Туркманистон, Ўзбекистон- Тожикистон йўналишларида электр энергияси оқимлари ҳажми кескин камайди. Давлатлараро электр узатиш линиялари МДҲ давлатларининг энергия тизимлари доирасида ҳукуматлараро келишувлар асосида доимий равишда электр энергиясини алмаштириб туради. Қўшни республикаларга электр энергиясини ўз тармоқларидан асосан 500 кВ.ли электр узатиш линиялари орқали транзит етказиб беришни амалга оширади. 500 кВт.ли асосий давлатлараро электр узатиш линиялари: Л-501 Тошкент ИЭС-ПС Чимкент, Л-504 ПС Лочин-ПС Тахтакўл ГЭСи, Л-507 ПС Регар-ПС Гузар, Л-508 ПС Регар-ПС Сурхон, Л- 512 Марийский ГЭС-ПС Қоракўл. Ўзбекистон ҳар йили Тожикистон ва Қирғизистон энергия тизимларидан харидларни амалга оширади. Бироқ бу мамлакатдаги электр энергиясининг сифатига ҳам, миқдорига ҳам таъсир қилмайди. Бунинг зарурати, биринчи навбатда, Марказий Осиё минтақасида сув- энергетика ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва мамлакат қишлоқ хўжалигининг сувга бўлган эҳтиёжини тўлиқ қондиришни тақозо этади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Тожикистон Республикасига минтақасида сув-энергетика ресурсларидан оқилона фойдаланиш соҳасида ҳамкорлик тўғрисида ҳар йили қабул қилинадиган ҳукуматлараро битим асосида, шунингдек, Афғонистонга тўғридан-тўғри келишув асосида электр энергиясини экспорт қилади [9]. Республикада электр энергиясининг частотасини тартибга солиш учун тизим доимий равишда Қирғизистондан энг юқори энергияни импорт қилади [5]. 2018 йилнинг мартигача бўлган даврда Қирғизистондан электр энергияси импорт қилинган. Шунингдек, 2002 йилдан бошлаб Афғонистонга кичик ҳажмда – йилига 0,5- 1,5 МВт соат электр энергияси экспорт қилинган. Қирғизистон Республикасига мавсумий равишда аввал импорт қилинган ресурс учун қисман компенсация сифатида экспорт қилинган [1]. 2009 йилда Афғонистон йўналишида 500 кВ 197 км.ли Ғузор-Сурхон ҳаво линиясини ишга тушириш, Сурхон электр нимстанциясини модернизация қилиш ва электр тармоқларини ташкил этиш билан қувват бўйича экспортнинг техник имконияти 300 МВт.гача кенгайтирилди. 2009 йилда 220 кВ Сурхон-Наибобод ҳаво линияларини ишга туширилиши натижасида Афғонистонга электр энергияси етказиб бериш ҳажми йилига 1 млрд кВ соатдан ошди [2]. Ўзбекистон Афғонистонга ўз ҳудудида ишлаб чиқариладиган ҳамда Тожикистон ва бошқа қўшни давлатлардан етказиб бериладиган электр энергиясининг асосий етказиб берувчиси ҳисобланади. “Ўзбекэнерго” давлат аксиядорлик жамияти раисининг ўринбосари Рўзиқул Раимовнинг Ўзбекистон “Aдолат” социал-демократик партияси фракцияси йиғилишидаги сўзларига кўра, 2013 йилнинг биринчи уч чорагида Ўзбекистон Aфғонистонга 53,14 млн долларлик электр энергияси етказиб берган. Ўзбекистон Республикасининг электр энергияси ташқи савдоси 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201 2 201 3 201 4 201 5 201 6 Эксп 0,85 0,70 0,81 0,89 0,96 1,33 0,79 0,80 0,94 1,16 1,39 1,36 0,40 5 0,65 2 0 0 Имп 1,35 0,60 0,80 0,64 0,70 0,90 1,78 0,90 0,89 0,0 0,66 0,69 1,29 3 1,42 5 1,28 9 1,49 8 Бала нс 0,50 - 0,10 - - 0,01 - 0,25 - 0,26 - 0,43 0,99 0,10 - 0,05 - 1,16 - 0,73 - 0,67 0,88 8 0,77 3 1,28 9 1,49 8 МДҲ давлатлараро статистика қўмитасининг фонт-маълумотлари 2014 йилда МДҲда электр энергетикаси ишлаб чиқариш ҳажмида Ўзбекистоннинг улуши қарийб 4 фоизни ташкил этган ва асосий кўрсаткичлар бўйича Ҳамдўстлик мамлакатларида 4-ўринни, Россия, Украина ва Қозоғистон энергетика тизимларидан кейин иккинчи ўринни эгаллаган. |
