O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

Tahlil va natijalar. Bizningcha, haqorat so‘zining 
sinonimik qatorining boshida tahqir va kamsitish so‘zlari 
turadi. Tahqir so‘zining izohli lug‘atda keltirilgan ma’nosi 
quyidagicha: 
Tahqir [a. nafratlanish, jirkanish; mensimaslik, 
haqoratlash, kamsitish xo‘rlash] kt. Xo‘rlash, haqorat qilish, 
kamsitish; haqorat[6]. 
Tahqir so‘zida ham haqorat singari kimnidir “xo‘rlash, 
kamsitish, mensimaslik” ma’nolari mavjud, lekin bu so‘z 
ko‘proq kitobiy uslubda qo‘llaniladi. Kishilar turlicha 
tahqirlanadilar, jumladan, kimdir kishining sha’ni-obro‘yiga 
putur yetkazadigan xatti-harakat qilganida, yomon so‘z 
aytganda yoki kishilarning keksayganda, yordamga muhtoj 
paytida farzandlari tomonidan yolg‘iz tashlab ketilganda kabi. 
Izohli lug‘atda tahqir so‘zi bilan yasalgan “tahqirli” va 
O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 326 -
“tahqiromuz” so‘zlari ham keltirilgan. Tahqirni anglatadigan 
so‘z, imo-ishora, harakatlarning oldidan ushbu so‘zlar 
qo‘llanilib, bu so‘zlarning ham asl tabiatida “haqoratni 
ifodalovchi” semasi mavjuddir. Garchi tahqir so‘zi haqorat 
so‘ziga 
sinonim 
hisoblansa-da, 
qo‘llanilishiga 
ko‘ra 
birmuncha farqlanadi.
Kufr 
[dinsizlik, 
kofirlik, 
islomni 
tanimaslik; 
ko‘rnamaklik] 1. din.Xudoni, dinni tahqirlash. 2. Diniy, 
shar’iy tamoillarga to‘g‘ri kelmaydigan, Xudoga xush 
kelmaydigan, noshar’iy[6]. 
Ma’lumki, musulmon dunyosida Allohga va islom 
diniga nisbatan bildirilgan haqoratlar eng og‘ir va kechirilmas 
gunohlardan hisoblanadi. Bunday kishilarga nisbatan “kofir”, 
ya’ni kufr qiladigan, Xudoga ishonmaydigan, so‘zi ishlatiladi. 
Ko‘rinib turibdiki, kufr so‘zi ham haqorat so‘ziga yaqin turadi, 
lekin ma’nosi nisbatan tor. Bu so‘zning zamirida “din va 
Xudoga nisbatan yo‘nalgan haqorat” ma’nosi yotadi.
Dashnom [so‘kish, haqoratli so‘z] Qilmish uchun 
uyaltirish, qattiq koyish, so‘kish. Dashnom bermoq[6].
Kimningdir bajargan ishi, qilgan xatti-harakati uchun 
qattiq uyaltirish, koyish va hattoki so‘kish ma’nolarini o‘zida 
mujassam qilgan bu so‘z haqorat so‘ziga ma’nodosh bo‘la 
oladi. Shu bilan birgalikda “dakki-dashnom” so‘zi ham xuddi 
shu ma’noda qo‘llaniladi. 
Dakki-dashnom [dakki+so‘kish, haqorat] Tanbeh va 
haqorat; tahqir va so‘kish[6]. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, dakki-
dashnom so‘zining ma’no semalari “tanbeh, koyish, so‘kish, 
haqorat, uyaltirish”dir. Faqat ushbu so‘zning tarkibidagi dakki 
so‘zining ta’siri “dashnom”ga nisbatan kuchsiz, chunki bu 
so‘z alohida ishlatilganda uning tarkibida kimsaning sha’nini 
kamsitish ma’nosi mavjud emas. U dashnom so‘zi bilan birga 
kelgandagina biz tadqiq etayotgan so‘zga ma’nodosh bo‘la 
oladi.
Tajovuz [a. o‘tish, chegaradan o‘tish; bosib o‘tish; 
haddan oshish; qonunbuzarlik] ko‘chma.Umuman zo‘rlik, 
zo‘ravonlik xatti-harakati, hamlasi [6]. 
O‘zbek tilining izohli lug‘atida keltirilgan izohda 
tajovuz so‘zining ma’nosi to‘liq ochib berilmagan. Bu so‘z 
faqatgina bir tomonlama tavsiflangan, ya’ni tajovuz 
deyilganda zo‘ravonlik, kuchli shaxsning kuchsizga nisbatan 
bosim o‘tkazishi nazarda tutilmoqda. Berilgan misollarda ham 
erkakning ayolga tajovuzi tasvirlangan. Tajovuz faqatgina 
jismoniy emas, balki lisoniy ham bo‘lishi mumkin. Ruhiy 
agressiya natijasida so‘zlovchi odob-axloq me’yorlarini 
buzadi. Haqorat esa nutqiy tajovuzning bir ko‘rinishidir. Shu 
sababli ham tajovuz so‘zining tarkibida “haqorat” semasi ham 
mavjud. 
Malomat [a. ta’na qilish; ayb taqash] birovni haq-
nohaq yomonlab aytilgan gap; mazammat, ta’na[6]. 
O‘zbek xalqi biror bir ishni bajarsa, yakka holda emas 
jamoa bo‘lib bajarishni ma’qul ko‘radi. Shuning uchun ham 
bayramlardan oldin o‘tkaziladigan hasharlar, katta to‘y 
marosimlaridan avval o‘tkaziladigan maslahat oshi kabi 
yig‘inlar ham ko‘pchilikning ishtirokini nazarda tutadi. Kimsa 
haqida haq-nohaq yomonlab aytilgan gap, ta’na uning qadr-
qimmatini pasaytiradi. Xalqning orasida malomatga qolish 
kishining sha’niga nisbatan haqoratdir. Shunday qilib malomat 
so‘zining semalari “kishini haq-nohaq yomonlab aytilgan gap, 
haqorat”dir. 
Piching –birovning shaxsiga tegish, g‘ashiga tegish, 
masxaralash 
uchun 
aytilgan 
ilmoqli 
gap; 
qochirim, 
qochiriq[6]. 
Ataylab birovning g‘ashiga tegish, masxaralash uchun 
aytilgan gapdan ham maqsad kishining shaxsiyatiga tegishdir. 
Shu orqali kishi o‘zi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ayta olmagan gapini 
ilmoqli gap bilan suhbatdoshiga yetkazadi. Yuzaki qaraganda, 
piching go‘yoki qattiq botmaydigandek ko‘rinsada, uning 
suhbatdoshga ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Piching ilmoqli gap 
bo‘lgani sababli, uning zamirida yotgan fikrni tinglovchi har 
doim ham tushuna olmasligi mumkin. 
Mana, 
eshiting-a: 
«Allo, 
biz 
kallakesarlarni 
izlayapmiz!» Oradan bir oy o‘tgach bu erdan yangi ko‘rsatuv 
paydo 
bo‘ladi: 
«Marhabo, 
kallakesarlar!» 
Chuvrindi deputatning beg‘araz hazilidan kuldi. Aslida bu 
hazil emas, potos bog‘lagan pichinglardan biri edi[9]. 
Ushbu misolda “potos bog‘lagan piching” kallakesar 
so‘zi bilan ifodalandi va piching orqali haqorat etkazildi. 
Ko‘rinishidan hazil tuyulgan bo‘lsa-da, aslida haqorat ekanligi 
deputatni yaxshi bilgan Chuvrindi laqabli kishi tomonidan 
yaxshi anglandi.
Kesatiq – qochirim bilan, pardalab masxaralash, kulish 
yoki kamsitish; istehzo, piching[6]. 
Xalqimizdagi mavjud “So‘zda kesatiq yomon – dardda 
sanchiq” degan iborasi ham kesatiqning nechog‘lik kishini 
azoblashi mumkinligi ifodalangan.
Kesatiqni ifodalayotgan kishi ham o‘ziga ortiq 
darajada ishonish, manmanlik kabi tuyg‘ularga ega bo‘ladi. 
Kesatiq orqali adresatning hurmatini pasaytirish, uning aybini 
yuziga solish, hovuridan tushirish kabi maqsadlar asosida 
yuzaga chiqadi. Bunday nutq munosabati tinglovchi 
tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi mumkin. Ushbu 
fikrning tasdig‘ini ushbu misol orqali ko‘rish mumkin: 
-Namuncha, o‘v o‘g‘il bola? – dedi Kesakpolvon 
kesatiq ohangida. – Do‘xtir kim o‘zi, ammangning erimi yo 
kindigingni kesganmi? Yo... [9]. 
Kishining sha’nini pasaytirishga qaratilgani sababli 
ham, kesatiqda ham “haqorat” semasi mavjud. 
Kinoya [a. belgi; sha’ma, ishora; piching, kesatiq] 1 
Masxaralash, kulish uchun asl ma’nosidan boshqa, majoziy 
ma’noda aytilgan so‘z, gap; qochirim, istehzo piching, kesatiq 
ifodasi. 2 ad. Uslubiy vosita: badiiy asarlardagi inkor etish 
usullaridan biri bo‘lib, biror shaxs yoki narsa ustidan kesatiq, 
qochiriq vositasida yashirin kulishdan iborat[6]. 
“Kinoyaga murojaat qilishdan maqsad teskari 
perlokutiv samaraga erishishdir. Kinoyali nutq haqoratdan 
farqli ravishda, yumordan xoli emas va xuddi shu holat salbiy 
emotsiya hamda munosabatni yuzaga chiqishiga imkon beradi. 
Shu asnoda, suhbatdoshning ustidan kulish, kamsitish kabi 
amallar bajariladi. Ushbu amallar qatoridan g‘azablanish, 
nafratlanish, mensimaslik, ko‘rolmaslik kabilar o‘rin olganida 
esa kinoya zaharxandalik mazmunini oladi. Bunday 
mazmundagi nutqiy akt o‘ta keskin munosabat vaziyatida 
faollashadi”[4]. Shunday qilib, kinoyali nutq kulish yoki 
kuldirish asosida kishiga salbiy ta’sir qiladigan, uni 
kamsitadigan nutq turi hisoblanadi.
Mazax ham kinoya kabi tinglovchiga salbiy ta’sir 
qiladi. O‘TILda unga shunday ta’rif berilgan: 
Mazax [a. hazil, ermak]Masxara, kulgi; istehzo[6]. 
Mazax qilish ham kishini kamsitish, uning kamchiligi 
ustidan kulish maqsadida bajariladi. Mazax nafaqat so‘z 
orqali, balki yuz ifodasi orqali ham namoyon bo‘lib, kishiga 
qattiq ta’sir qilishi mumkin. 
Tanya unga qarab jilmaydi. So‘ng ortiga o‘girilib, 
Mohiro‘yga 
qaradi. 
-Mana, kuyov bolaning o‘zlariyam kelib qoldilar, — dedi u. 
Ayolning yuzida bir olam istehzo, mazax bor edi. “ Ko‘rib 
qo‘y, qanaqangi badnafs, beso‘naqay va badbashara odam 
sening ering bo‘ladi”, demoqchiday edi[8]. 
Kishining qadrini kamsitish, uni tahqirlash harakati 
“erga urmoq” iborasi bilan ham ifodalanadi.
So‘kmoq 1 YOmon so‘zlar bilan urishmoq, haqorat 
qilmoq. 2 Umuman urishmoq, koyimoq[6]. 
So‘kmoq fe’li juda ham qo‘pol haqoratni anglatadi. 
So‘kish so‘zining lug‘aviy ma’nosi so‘kinish, haqorat 
so‘zlarni anglatsa-da bu so‘zni kishilar turlicha tushunadilar. 
O‘zbekistonning hududlar kesimida ham bu so‘z turlicha 
tushuniladi. Masalan, Farg‘ona viloyati Uchko‘prik tumanida 

---