Pa’ninen lekciya

5. Ta’sir ha’m keri ta’sirdin’ ten’lik aksioması. Absolyut qattı denelerdi bir-birine ta’siri ten’ ha’m bir tuwri siziq boylap qarama-qarsı ta’repke bag’darlang’an, yag’nıy ta’sir ha’mme waqıt keri ta’sirge ten’ ha’m og’an qarama-qarsı bag’darlang’an. Bul aksioma I.Nyuton ta’repinen ta’riplengen bolıp, ol klassik mexanikanin’ tiykarg’ı nızamlarınan biri esaplanadı.
6. Qattı bolmag’an deneler ten’ salmaqlılıg’ının’ saqlanıw nızamı. Qattı bolmag’an dene ku’shler ta’sirinde ten’ salmaqlılıqta bolsa, dene qattı halatqa aylang’anda da onın’ ten’ salmaqlılıg’ı o’zgermeydi. Bul aksiomadan ko’rgenimizdey, absolyut qattı denege qoyılg’an ku’shlerdin’ ten’ salmaqlılıq sha’rti deformatsiyalanatug’ın denege qoyılg’an ku’shler ushın da orınlı boladı. Deformatsiyalanatug’ın denelerge tiyisli bir qansha ma’seleler, ma’selen, jip, shınjır, qayıs, sterjen sıyaqlı denelerdegi zorig’iwlardi anıqlawg’a tiyisli ma’seleler sheshiwde usı aksiomadan paydalanamız.
1.3. Baylanıs ha’m onın’ reaksiyaları
Ken’islikte qa’legen ta’repke ha’reketlene alatug’ın dene erkin dene dep ataladı. Ha’reketi qanday da bir sebep penen sheklengen dene baylanısdag’i dene delinedi.
Denenin’ ha’reketin sheklewshi sebep baylanıs dep ataladı. Baylanıstin’ ta’sirin almastiriwshi ku’sh reaksiya ku’shi delinedi.
Teoriyalıq mexanikada baylanıstag’i denenin’ ha’reketin ya’ki ten’ salmaqlılıg’ın erkin denenin’ ha’reketi ya’ki ten’ salmaqlılıg’ına keltirip tekseriledi. Bul jag’day to’mendegi aksioma menen aniqlanadi.
7. Aksioma. Baylanıstag’i deneni erkin dene dep qaraw ushın denege ta’sir etiwshi ku’shler qatarina baylanıs reaksiya ku’shin de qosıw kerek.
Bul aksioma deneni baylanıstan bosatiw aksioması delinedi.
Statika ma’selelerin sheshiwde reaksiya ku’shlerin aniqlaw o’z aldina a’hmiyetke iye.
Baylanıslardin’ tiykarg’ı tu’rlerin ko’rip shig’amiz.
1. Dene tegis betke tirelip tursin. Bul jag’dayda reaksiya ku’shi dene hа’mde tegis bettin’ o’z ara tiyip turg’an noqatı arqali o’tkerilgen uliwma nоrmal boylap bag’darlanadı (1.7, 1.8-su’wretler).

1.7 – su’wret

1.8 - su’wret

1.9 - su’wret

Tiykarinan, dene qo’zg`almas tayanish tegisligine tirelip tursa ha’m su’ykeliw ku’shi esapqa alinbasa, ol jag’dayda normal reaksiya ku’shi dene ha’mde tayanish tegisliginin’ uriniw noqatı arqali o’tkizilgen ulıwma normal boylap bag’darlanadı (1.9-su’wret).

Eger dene tayanish tegisligine bir g’ana noqatı menen tayansa, ol jag’dayda qaysi tegislikke (dene ya’ki tayanish tegisligine) normal o’tkiziw mu’mkin bolsa, reaksiya ku’shi usı normal boyinsha bag’darlanadi (1.10, 1.11-su’wretler).

1.10 - su’wret

1.11 - su’wret

2. Dene qayis, shinjir, jip (ya’ki arqan)ler ja’rdeminde baylang’an bolsa (1.12-su’wret a, b, v), sonday-aq salmaqsiz qattı sterjen arqali sharnir ja’rdeminde basqa denege biriktirilgen bolsa (1.13-su’wret a, b), usı baylanıslardin’ reaksiya ku’shleri qayis, shinjir, jip ya’ki salmaqsiz sterjen boylap bag’darlanadı.
3. Dene cilindrik sharnir ya’ki podshibnikler ja’rdeminde baylanisqan bolsa, baylanıs reaksiyasi ha’r dayim aylaniw ko’sherine perpendikulyar boladı (1.14–su’wret a). Denege bir qansha ku’shler ta’sir etse, sharnir reaksiyasinin’ mug’dar ha’m bag’dari belgisiz boladı. Bul jag’dayda belgisiz reaksiya di koordinata ko’sherler boylap bag’darlang’an R_x ha’m R_y du’ziwshilerge ajratiladi (1.14-su’wret b).

a b v
1.12 – su’wret

a b
1.13-su’wret
Deneni ten’ salmaqliliq sha’rtlerinen R_x ha’m R_y ti aniqlag’annan son’, sharnir reaksiyasinin’ moduli R to’mendegishe tabiladi:

Sharnir reaksiyasinin’ bag’dari bolsa, onın’ kosinuslari arqali aniqlanadi, yag’nıy:

bunda , - koordinata ko’sherlerInIng birlik vektorlari.

a b
1.14 – su’wret

Texnikada ko’binese balka ko’rinisindegi sistema qollaniladi. Tayanishlarg’a qoyılg’an tayanish balka dep ataladı. Egerde tayanish A - qo’zg’almas sharnir ha’m B qozg’aliwshi sharnir ja’rdeminde baylanisqan bolsa, sharnirler reaksiyasi 1.15-su’wrettegidey bag’darlanadı.

1.15 – su’wret

4. Baylanıs sferik sharnir ya’ki podpyatnik (podshipnik)ten Ibarat bolsa, ulıwma jag’dayda bunday baylanıs reaksiya ku’shlerinin’ bag’dari belgisiz boladı ha’m olardi a’dette koordinata ko’sherleri boylap du’ziwshilerge ajiratamiz (1.16, 1.17-su’wretler). Sferik sharnir reaksiyasinin’ mug’dar ha’m bag’dari to’mendegishe aniqlanadi:

; cos ^{^}, ) = R_x/ R, cos ^{^}, ) = R_y/ R, cos ( ^{^}, ) = R_z / R.
5. Egerde 1.18-su’wrettegi AВ balkanin’ A ushi diywalg’a qisip bekkemlengen bolsa, bul jag’dayda A noqattag’i baylanıs reaksiyasinin’ eki du’ziwshisinen tisqari, balkanin’ A noqat atirapinda aylaniwina tosqinliq qiliwshi reaksiya momenti M_A da payda boladı. Moment tu’sinigin keyinirek kiritemiz.

1.16-su’wret

1.17-su’wret

6.19-su’wrette ko’rsetilgen AB balkanin’ A ushi gorizontal boylap jiljiwg’a jol qoyatug’in qılıp bekkemlengen. Bunday baylanıs reaksiyasi jiljiw tegisligine perpendikulyar bolg’an reaksiya ku’shinen ha’mde balkanin’ A noqat a’tirapinda aylaniwina tosqinliq qiliwshi reaksiya momenti M_A dan ibarat boladı.

1.18-su’wret

1.19-su’wret

1.20-su’wret

20-su’wrette ko’rsetilgen AB balkanin’ A ushi da gorizontal, ha’m vertikal boylap jiljiwg’a jol qoyatug’in qılıp bekkemlengen. Bul jag’dayda A noqatta tek balkanin’ A noqat a’tirapinda aylaniwina qarsiliq qiliwshi M_A reaksiya momenti payda boladı.