Pedagogika fakulteti Musiqa ta’lim yo’nalishi talabasi
Download 1.21 Mb. Pdf ko'rish
|
ananaviy xalq qoshiqchiligida ajdodlar merosini uluglanishi
|
Zoe
Kimda iqtidor yo’qdur Ilm bila hunar zoe
Iqtidor erurman deb Chekma ham alam zoe.
Naqdi ham ketar qo’ldan
Berganing bilan bo’lmas
Oltinu gavhar zoe. Kimki be hamiyatdur
Chetdadur nazardan ham Chunki be hampiyatga
Solganing nazar zoe.
Bu nasihatni Erkin
Yozdi bir sabab birla
Ko’nglida sezar ammo
So’zi besamar zoe. Umuman o’zbek qo’shiqchiligida pand-nasihat mavzusidagi qo’shiqlar alohida va muhim o’rin egallaydi. Pand nasihat qo’shiqlar zamonlar o’tsada o’z kuchini san’at asari sifatida o’z bahosini yo’qotmaydi. Chunki bu qo’shiqlarda insonning ma’naviy jihatdan tarbiyalashga qaratilgan insonlarni jamiyatda o’z o’rnini topishga yordam beradigan nihoyatda qadrli asarlardir. Bu kabi ijobiy rasm-rusumlar albatta ajdodlarimizdan bizga meros bo’lib o’tib kelmoqda.
O’zbek xalq qo’shiqchiligi haqida fikr yuritganda, albatta, mustamlakachilik davridagi muammolarga to’xtalish zarur. XІX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan Rossiya mustamlakachilik va uning madaniy merosimizga salbiy ta’siri ham ijod namunalarining bir qismini yo’qolib ketishiga sabab bo’ldi. Ammo, shunga qaramay, milliy san’atimiz izchil rivojlanaverdi. Xususan, ijrochilikning Buxoro, Xorazm, qo’qon yo’nalishlari saqlanib qoldi. Shuningdek, O’zbekistonning barcha qududlarida o’ziga xoslik mavjud bo’lishiga qaramasdan, o’zbek xalq Musiqa madaniyati saqlanib qolindi. Barchamizga ma’lumki, toki shu kunga qadar qancha bosqinchilik, talon-taroj ishlari bo’lmasin, o’zbek xalq Musiqa madaniyati davr uchun, kishilar tarbiyasi uchun kerakligicha qoldi. Mana mustaqilligimiz tufayli tarixiy madaniyatimiz adabiyot va san’atimiz tilimiz dinmizga ega bo’ldik. Milliy qadriyatlarimiz qayta tiklandi. O’zbek xalqi milliy o’zligini anglashda faollikni egalladi. Demak, bizning oldimizda o’zbek xalq Musiqa madaniyatini yosh avlod tarbiyalashda muximligini anglagan xolda, Vatanga bo’lgan muxabbat ruxida tarbiyalash vazifasi turibdi. O’zbek xalq milliy san’ati xususan, Musiqa o’zining serqirra va qadimiyligi bilan kishini o’ziga tortadi. Tarixiy taraqqiyot davomida xalq mumtoz Musiqasi, an’anaviy kasbiy Musiqa, xalq bastakorlik yo’llari, Shuningdek, folklor-qavaskorlik yo’nalishi shaklan va usluban bir-biriga yaqin bo’lib, to’ldirib keldi.
Hali badiiy so’z ifodasining shakli topilmagan davrlardayoq odamlar turli qarakatlarda, bir-biriga ovoz bilan, qarsak bilan munosabatda bo’lishni bilganlar. Keyinchalik qadimgi odamlar gapirishni, yozishni o’rganganlarida o’sha so’zlarni oqangga solib avval so’z o’yinlarini, so’ngra kichik-kichik otishmalarni o’rgana boshlaganlar.
Sekin-asta zamonlar o’tishi bilan ular qamishlardan surnay, qayvonlar terisidan urib chalinadigan do’mbiralar yasab ko’ngillarini shod qilishni boshlaganlar. Bu kunlar biror bir katta hayvonlarni ushlab, undan taom tayyorlashib, o’zlariga yaqin odamlar bilan baham ko’rishgan vaqtlarida tuni bilan
olov yoqib amalga oshirishgan. Hozirgi bayramlarning paydo bo’lishiga asos bo’lgan bo’lsa ajab emas…
Shu tariqa rivojlanish sekin-asta avj olgan. Odamlar bir-birlari bilan gaplashishni, jamoa bo’lib yashashni, oila qurishni o’rganganlar. Farzandlar tug’ilganda, o’g’il bolalar biror-bir qunarga o’rgatilgan kunlar bayramga aylanib borgan. Ular do’mbira va surnaylar chalib tuni bilan bayramlar qilib chiqqanlar. Shu zaylda musiqaga asos solingan. Keyinchalik katta-katta doston, marsiyalar paydo bo’lgan. Ushbu doston marsiyalarda xalq dardi, yashash tarzi, tuzilishi, meqnatqo’shiqlari xaqida kuylangan… Milliy musiqa madaniyatimizning tarixi, kelib chiqishi, manbaalari va rivojlanish manbaalarini o’rganish, ayniqsa, san’atimiz rivojida o’chmas iz qoldirgan san’atkorlarimizning repertuarlari, ijrochilik san’ati ijro maqorati, ijodiy yo’li kabi masalalarni davlatimiz tomonidan ishlab chiqarilayotgan qarorlar, Oliy ta’lim vazirligining bu boradagi islohotlari, xususan, Davlat ta’lim standartlariga rioya qilgan qolda biz bo’lg’usi o’qituvchilarga katta mas’uliyat yuklaydi, buning uchun o’quvchilarga o’rgatayotgan milliy san’atimiz, boshlang’ich musiqa saboqlarimizning tub moqiyatiga e’tiborimizni qaratmog’imiz lozim. O’z ota-onalarining qadriga yetmay, yomon yo’llarga kirib, tarbiyasiga putur yetkazayotgan yoshlar pand-nasiqatga boyqo’shiqlarni tinglashsa, ularda oz bo’lsada ota-onaga, Vatanga bo’lgan qis-tuyg’ular ijobiy tomonga jo’sh uradi. Ayniqsa, ota-bobolarimiz bir-birilariga sodiq, mehribon bo’lib o’tishganini, ular orasida mehr-oqibat kuchli o’lgani xolda, o’ta andishali xalq bo’lishganini ta’kidlansa, yoshlar ongida ham o’zgarishlar ro’y beradi. Buni tarixiy asarlarni musiqiy dramatik usuldan foydalanib, yoshlar ongiga yetkazish mumkin. Darxaqiqat, milliy qadriyatlarni tiklash borasidagi amalga oshirilayotgan tarixiy ishlarimizning qamrovi juda kengdir. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: -ko’p ming yillik tariximiz xaqqoniy, chuqur va juda kengdir. -xalq odatlari, marosimlari va bayramlarining tiklanishi va yangi bayramlarning (mustaqillik, o’qituvchilar kuni, xotira va qadrlash kuni) joriy etilishi xalq ma’naviy xayotiga ijobiy ta’sir etmoqda. Xalq musiqa tarbiyasi esa bularga sayqal beradi. Ma’lumki biror bayram, tadbir, to’y yoki marosim yo’qki, Musiqasiz, uning jarangisiz nishonlanmasa. Shuning uchun ham musiqa inson uchun, uning yashash tarzi uchun juda muqimdir. Musiqa, umuman san’at, insonlarni faqat yaxshilikka, ezgulikka yetaklaydi. An’anaviy musiqa – xalqimizning tarixiy, ma’naviy extiyojlari asosida vujudga kelgan, ularning aqliy-ijodiy faoliyati natijasida taraqqiy etgan, ming yilliklar mobaynida ajdodlar fikrlari, tajribalari, orzu-istaklari, an’analari va qadriyatlarini o’zida birlashtirgan, avloddan-avlodga o’tib, asrlar osha sayqallashib, murakkablashib borgan bebaqo meros hamda jamiyatimzni axloqiy sog’lomlashtiruvchi va insonparvarligini barqaror etuvchi xalqning ma’naviy kamol topishiga xizmat qiladigan muqim omildir. Musiqa tarbiyasini ravnaq toptirish uchun, eng avvalo, bu soqxaning ilmini rivojlantirish lozim. Shunday qilsam, madaniyat ilmi, musiqa san’ati, xalq qo hiqchiligida vujudga kelgan muammolarni aniqlash va qal qilish oson kechadi. Gap shundaki, viloyatlarda faoliyat ko’rsatayotgan musiqa madaniyati o’qituvchilarining barchasi ham ko’ngildagidek sharoitda ishlamaydi. Negadir, barcha joylarda, noo’rin bo’lsa ham aytib o’tgim kelyapti, musiqa va san’atga past nazar bilan qarashadi. Xatto maktablarda musiqa darsiga bo’laveradi deb qarab eng qarovsiz sinflarni ajratishadi. Yozda issiq, qishda o’ta sovuq xonalarda qanday qilib, yoshlarga ma’naviy–musiqiy tarbiya berish mumkin? Musiqa asboblarini-ku qo’yavering. Agar davlat ta’lim standartlari talablariga asosan bolaga milliy cholg’u asboblari qaqida ma’lumot berish, chalib ko’rsatish, xatto chalishni o’rgatish zarur-ku? Buni ham qo’yavering, ba’zi maktablarda matematika fani o’qituvchisi musiqadan dars beradi. Yoki musiqa o’qituvchisi bo’lishiga qaramay boshlanqich sinflar uchun ajratilgan musiqa madaniyati darsini bolang’ich sinf o’qituvchisi o’tadi. Axir bolaning musiqiy savodxonligini uning yoshligidan boshlash kerak-ku? Bola oddiy she’rni yod olish bilan chegaralanmay, balki uni to’g’ri va sof kuylash, ovoz sozlash mashqlarini bilish, alteratsiya shart-ku? Demak, Bunday muommalar bilan tegishli muassalar raxbarlari qat’iy shug’ullanganlari xolda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda DTS talablari asosida ish tutishlari lozim. O’zbek xalqi ko’p asrlik taraqqiyot tarixiga ega bo’lgan an’analar sohibidir. O’zbek musiqa san’atining ildizlari qadim zamonda borib tarqaladi. Qadim madaniyatning ko’pdan - ko’p obidalari, buyuk o’zbek mutifakkirlari, shoirlari yozuvchilari, ulug’ daxolari Al- Farobiy, Abu Ali Ibn sino, Navoiy, Jomiy, Nizomiylar lirikasida, keyinchalik esa o’zbek shoirlari va mutafakkirlari Muqumiy, Furqat, Hamza asarlarida musiqa tarbiyasi va ta’lim berish orasida talaygina qiziqarli fikrlar bildirilgan. Musiqa ta’limini rivojlanishiga nihoyatda katta ahamiyat bergan. O’rta Osiyolik mashxur musiqachilar orsidagi olim Muhammad Farobiy yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish masalalariga, etka va estetika masalalariga ko’plab ilmiy va amaliy g’oyalar bildirgan. U Shuningdek musiqa nazariyasining asoschilaridandir. Taniqli tojik olimi, musiqachisi, faylasufi Jomiyning “Risolai dar ishi musiqa” nomli kitobida, kompazitsiya, lad, ritm nisbatlari xaqida yozgan. So’ngi yillarda, olib borilgan tadqiqotlarning natijalari XVIII asrda o’ziga xos nota yozuvi bo’lganida, lekin faqat musiqa folklori emas, balki o’zbek xalqining professional musiqasi ham 1920 yillarga qadar og’izdan- og’izga o’tish yo’li bilan tarqalgan. Shunga qaramasdan musiqa o’zbek xalq xayotida muhim va katta o’rin egallagan. Milliy va zamonaviy qo’shiqlarning ta’sirchanlik xususiyatlari O’zbek xalqining musiqa san’ati uzoq tarixga ega bo’lib, davrlar o’sha o’zining tarbiyaviy sifatlarini yo’qotmay omma orasida ommalashib bormoqda.
Milliy va zamonaviy musiqa san’atini yo’qotmay, o’zaro bog’lanib, bir- birini to’ldirib, tinglovchini qalbida yashamoqda.
Milliy va zamonaviy musiqa bog’liqligi Shundan iboratki har ikki janrda ham milliy – ma’naviy qadryatlarimiz, milliy g’ururimiz, konstitutsiyalarimiz, ona Vatanimiz madxi kuylanadi.milliy musiqa – insonning qalb kechinmalarini mumtoz kuy qo’shiqlar maqom san’ati, an’anaviy qo’shiq ijrochiligi ortsepi bayoti etsa, zamonaviy musiqa milliy estrada janri, lirikohanglarini zamonaviy topqini orqali kuylashadi.
Bizga ma’lumki har ikki janrlarda ham buning betakror san’atimizga dunyo uzra yeng keladiganini topish qiyin. Sharq musiqa ilmining asoschisi deb butun jaxonda tan olingan vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy buyuk allomalarimizdan. Abu Ali Ibn Sino Abdulqodir Marog’i, Abduraxmon jomi, Alsher Navoiy , Darvesh ali Changchi va boshqalar sharqona jaxonshumul ahamiyatga molik noyob nazari va estetik qarashlarni ishlab chiqqan holda mumtoz musiqiy asarlarning ham muallifi sifatida keng taniganlar.
Buyuk istiqlol tufayli musiqa madaniyatimiz eski siyosiy- mafko’raviy tazyiqlardan xolos bo’ldi. Shu bilan birga u ko’xna mumtoz an’analarimizning to’la ta’kidlashiga, ayniqsa, yosh avlodlarni bilimdon, savodxon, ma’naviy barkamol darajada tarbiyalashga imkoniyat yaratdi.
Diniy – falsafiy ashulalar masalasiga kelsak, bular avvalo bizning tarixiy boyligimizdir. Kimgadir g’ayri tabiiy tuyulsa ham, bu yo’nalishga to’siq bo’lmaslik aslida ozodlik, erkinlik, yuksak madaniyatga xos chinakam demakratik tamoyillarning amaldagi yaqqol ifodasi bo’lsa kerak.
Musiqiy madaniyatimizning ma’naviy hayotidagi o’rni beqiyosdir. Musiqiy madaniyat xalq manaviy dunyosining ajralmas qismi bo’lib, uning ma’naviy extiyojini barcha davrlarda beminnat xizmat qilgan. Shuning uchun ham musiqa madaniyatimiz bugungi kunning ulkan ijod maydoniga aylandi. Shuning uchun dars jarayonida ham sinfdan va maktabdan tashqari vaqtda o’zbek milliy an’analarimizga, xususan, mumtoz kuy- qo’shiqlarimizga e’tiborimizni qaratishimiz lozim. Bunga zamonaviy musiqa ham zarur. Ikkala janrning bir- biriga bog’liqligi ham Shunda. Inson hayotda yashar ekan, zamon bilan hamnafas yashaydi. Ayniqsa XXl asr texnikasi davrida zamonaviy texnika vositalarini ko’payishi unga bo’lgan e’tiborning ortishi tabiiydir. Musiqa san’ati rivoji uchun ham zamonaviy, ham mumtoz kuylar hamda qo’shiqlar kerak. Faqatgina uni to’g’ri olib borish zarur. Yaxshi shoirlar ko’paysa, bastakorlarga ijod keladi. Yaxshi
qo’shiq yaratilsa, qo’shiqdagi honishlar, qo’shiqchilar ko’payadi. Dil tortar zamonaviy qo’shiqlar ham, insonga ham dalda beradi, ham tarbiyalaydi. Bizga ma’lumki, insonni ma’naviy, axloqiy va ruxiy jixatdantarbiyalanib borishda musiqa san’atining tutgan o’rni beqiyosdir. Shu o’rinda, zamonaviy va mumtoz qo’shiqchilik san’ati ommonio’ziga jalb etishda eng oldingi o’rinda turadi. Buning sababi, inson dunyoga kelibdiki, go’dakligidan boshlab ona allasini tingbab, voyaga yetib boradi. Birgina mana shu allaning ham zamonaviy, ham ahloqona, ya’ni barcha oilalarimizning o’ziga xos kuylashlari dilga yoqadi. Musiqa san’ati o’z xususiyatiga ko’ra umuminsoniy qadriyat bo’lgani uchun barcha zamonlarda ilmiy jamoatchilikning diqqat markazida bo’lgan. Musiqa o’qitishning o’ziga xos yangi –yangi uslublarini qo’llab mashg’ulotlarni tashkil etish, qar bir pedagog oldidagi muqim vazifalardan biridir. Ular noan’anaviy,qo’shiqlari faol innovatsion yangi dars uslublari bo’lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda ta’lim jarayoniga mustaqil ta’lim yo’nalishi kirib keldiki, bu ta’lim yo’nalishi talabani o’z-o’zini anglashga, ijodiy qobiliyatini, intelektual faoliyatini namoyish etishga, bilim olishga bo’lgan ehtiyojlarini nazarda tutgan qolda kasbiy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam beradi. Amalga oshirilgan ishlarning samarasi o’laroq, bugungi kunda bizning shogirdlarimiz bo’lmish yosh talantlar xatto jahon kezmoqda, davlatimizning yuksak mukofotlariga ega bo’lmoqdalar.Mamlakatimiz mustaqilligini ta’minlash ozod va obod vatan, erkin va farovon qayot barpo etishda, albatta san’atning roli beqiyosdir. Zamonaviy musiqa ham jamiyat va insonlar bilan hamnafas yashaydi. Mumtoz qo’shiqlar o’zbek xalqining azaliy, dard-qayg’usi, muxabbati, sevgisi va quvonchining asosidir. Ma’lumki, musiqa jamiyat qayotining muqim qismidir. U inson ruqiyatiga kuchli ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lib, ularning qis- tuyg’ularini o’ziga xos badiiy tilda ifoda etadi. Bir so’z bilan aytganda musiqa san’ati hayotni o’rgatadi, tasvirlaydi, ifodalaydi. Shu bois musiqa o’quvchilarda nafosat (estetik) xissiyotlarini tarbiyalash orqali ularning ma’naviy, g’oyaviy va axloqiy dunyosini har tomonlama takomillashtirishda ularda oliyjanob fazilatlarni kamol toptirishda ta’sirchan vosita bo’lib xizmat qiladi.
|
