Pedagogika nima? Asosiy Pedagogik tushunchalar. Pedagogika tarixi

Tarbiyaning ijtimoiy hodisa ekanligi.
Tarbiya kishilik jamiyati ibtidosida paydo bo’lgan va bashariyat manfaatlari uchun xizmat qilib kelgan. Tarbiya avlodlar o‘rtasidagi aloqani ta‘minlaydi. Kattalar turmush jarayonida orttirgan tajribalarini o'zidan keyingi avlodga o‘rgatib borganlar. Kichik avlod esa o‘z (hayoti davomida duch kelgan yangi-yangi muammolarning yechimini topish barobarida ta’lim va ko'nikmalarni egallab, oldingi avloddan qolgan bilimlarni yanada boyitib, o‘zidan keyingi avlodga qoldiradi. Insoniyat tarixiy taraqqiyot mobaynida turli ijtimoiy bosqichlarni bosib o'tdi. Formatsiyalarning o‘zgarishi natijasida ish va ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etdi. Bu hol tarbiya jarayonining takomillashtirib borishiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
Jnmiyat taraqqiyoti, mehnat qurollarining takomillashishi natijasida keyingi avlodga meros qoldiriladigan tajribalar hajmi ham o‘sib boraveradi. Agar ibtidoiy jamoa tuzumi boshlarida bolalar kattalarning mehnati jarayonida bevosita ishtirok etish bilan malaka, ko‘nikma va bilimlarni egallab borgan bo‘lsalar, keyinchalik ibtidoiy formatsiyalarning tabaqalanishi natijasida mehnat turlari ham o'zgarib bordi. Ayrim bolalari (qabila boshliqlarining, diniy marosimlarni boshqaradigan shaxslarning bolalarini) diniy marosimlami ado etishga o‘rgatish zaruriyati tug‘ildi. Shunday qilib, ibtidoiy jamoa tuzumidayoq bolalarni tabaqalashtirish an’anasi paydo bo‘ldi.
Quldorlik davriga kelib, bu an’ana ko‘zga yaqqol tashlandi. Masalan, qullarning bolalari og‘ir ishlarni bajarishga o'rgatildi. Quldorlarning bolalari esa qullar ustidan hukmronlik qilishga tayyorlandi. Shu bois ularga saboq berish zaruriyati tug‘ildi. Bu esa o‘qitishga maxsus, shu sohani biladigan odamlami jalb etishni taqozo qiladi. Bu hol maktab va o‘qituvchilarga bo‘lgan zaruratni keltirib chiqardi. Ijtimoiy formatsiyalarning keyingi ravnaqi maktablarni rivojlantirishga, jamiyat taraqqiyoti talabiga javob beradigan yangi-yangi o‘quv yurtlarning barpo etilishiga olib keldi.
Pedagogika – tarbiya haqidagi fan.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan kelib chiqadi. Bu ehtiyoj borasida orttirilgan tajribalar to'plangandan keyin o‘sha tajribalami umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonun qoidalami ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi.
Avvalo, pedagogikaning nazariy kurtaklari falsafa negizida paydo bo‘ladi. Ba’zi falsafiy fikrlar quldorlik jamiyatidayoq rivojlana boshlagan edi.
Qadimdan inson tarbiyasiga oid fikrlar xalq maqollarida, afsonalarda, dostonlarda o‘z ifodasini topgan. Ularda rostgo‘ylik, ota-onaga hurmat-ehtirom kabi fazilatlar tarannum etilgan. «Alpomish», «To‘maris» kabi doston va ertaklarda vatanparvarlik, insonparvarlik tuyg‘ulari ulug'lanadi. Ta’lim va tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib kelgan. Ular o‘zlarining bola tabiati, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari bilan pedagogika fani ravnaqiga ulush qo‘shganlar. Mashhur hind masali «Kalila va Dimna», Nizomul mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoyinoma», Yusuf xos Hojibning «Qutadg‘u bilik», Mahmud Koshg‘ariyning «Devon-u lug'ati turk», Ahmad Yugnakiy, Kaykovus, Alisher Navoiyning ko‘pgina asarlari odob-axloqqa bevosita daxldordir.
Bu allomalarning asarlari pedagogik fikrlarni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do‘stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi yuksak axloqiy fazilatlar o‘z aksini topgan. Suqrot, Aflotun, Demokrit kabi buyuk faylasuflar tomonidan murakkab falsafatizimi yaratilgan.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanishida chex pedagog olimi Yan Amos Komenskiyning hissasi katta bo’ldi. Uning «Buyuk didaktika» asari haqli ravishda pedagogika sohasida yaratilgan birinchi ilmiy asar hisoblanadi. O‘n sakkizinchi asrga kelib O‘rta Osiyoda ham pedagogik fikrlar taraqqiy eta boshladi. XIX asr boshlarida Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Saidrasul Aziziy, Saidahmad Siddiqiy kabi ma’rifat jonkuyarlari yetishib chiqdi. Bu olimlar yangi usuldagi maktablar tuzish, darsliklar yaratish, xalq o'rtasida ma’rifatni targ‘ib etishda jonkuyarlik qildilar.
Pedagogika fanining mazmunini boyitib va rivojlantirib boradigan qator manbalar mavjud. Ayniqsa, maqollar, ertaklar, dostonlar, ashulalar, udumlar va topishmoqlarda tarbiya haqidagi xalq donishmandligi qamrab olingan.
Allomalaming pedagogika nazariyasiga oid fikrlaridan fanda unumli foydalanilmoqda. Shu bilan birga, pedagogika fani yangi g‘oyalar evaziga boyimoqda.