Pedagogika universiteti a. A. Normatov matematika tarixi

Integral hisobi (flyuksiya nazariyasi) 

Flyuksiya nazariyasining muallifi Nьyuton bu nazariya asosiga quyidagi ikkita 

masalani qo’yadi: 

1. 

Berilgan  yo’l  bo’yicha  berilgan  vaqt  momentida  xarakat  tezligini  aniq-

lash,  ya’ni  matematika  tilida  flyuentalar  orasidagi  bog’lanish  berilgan 

bo’lsa, flyuksiyalar orasidagi bog’lanishni topish. 

2. 

Berilgan  xarakat  tezligi  bo’yicha  berilgan  vaqt  oralig’ida  bosib  o’tilgan 

yo’lni  topish,  ya’ni  matematikada  xarakat  turlarini  abstraktlashtirilgan 

xoli  –  o’zgaruvchi  miqdorlar.  Bular  erksiz  o’zgaruvchilar  bo’lib,  umumiy 

---

 

64 

tilda  flyuksiyalar  orasidagi  bog’lanishga  ko’ra  flyuentlar  orasidagi 

bog’lanishni topish. 

Flyuenta nima – uzluksiz mexanik harakat turlarini abstraktlashtirilgan holi – 

o’zgaruvchi  miqdorlardir.  Bular  erksiz  o’zgaruvchilar  bo’lib,  umumiy  argument  – 

vaqt – egadirlar. 

Flyuksiya  nima  –  flyuentning  o’zgarish  tezligi,  ya’ni  vaqt  bo’yicha  hosilasi. 

Flyuksiya  o’zgaruvchi  bo’lgani  sababli  keyingi  flyuksiyalarni  qarash  mumkin: 

...

,

,

,

,

y

y

y

y

 

Oniy  tezlik-flyuktsiyani  hisoblash  uchun  Flyuentning  juda  kichik  o’zgarish-

momentini Nьyuton quyidagicha belgilaydi: vaqt mommenti O, flyuenta momenti 

y

 => O

y

 oniy tezlikni vaqt momentiga ko’paytmasi. 

Ko’rinib turibdiki, 1-masala oshkormas funktsiyani umumiy holda diferentsial-

lash va natijada tabiat qonuniyatlarining diferentsial tenglamasini chiqarishdan ibo-

rat. 2-masala  flyuksiya nazariyasidagi teskari masala – differentsial tenglamalarni 

integrallash  masalasidir.  Boshqacha  aytganda  boshlang’ich  funktsiyani  topish 

bo’lib,  bu  aniqmas  integraldir.  3-masala  uchun  qoida  –  funktsiyalarni  diferentsial-

lashning algoritmini Nьyuton bo’yicha ko’raylik. 

Flyuentlar  orasidagi  bog’lanish  x

3

  –  ax

2

  +  axu  –  u

3

  =  0  berilgan  bo’lsin.  Ќar 

flyuentga  uning  momenti  qo’yilgan 

x

0  bo’lsin:  (x+

x

0)

3

–a(x+

x

0)

2

+a(x+

x

0)(u+

y

0)-

(u+

y

0)

3

=0.  Qavslarni  ochib  gruppalagandan  so’ng  (x

3

-ax

2

+axu-u

3

)+(3x

2

x

0-

20x

x

0+ax

y

0+a

x

0u-3u

2

y

0)+(3x

x

2

0-a

x

2

0

2

+a

x

y

0

2

-3u

y

2

0

2

)+ 

x

3

0

3

-

y

3

0

3

=0. 

Birinchi qavs nolьga teng (shartga ko’ra), qolgan hadlarni vaqt momentiga bo’lib, 0 

qatnashmagan  hadlarni  olamiz,  0  qatnashgan  hadlarni  cheksiz  kichiklar  sifatida 

tashlab  yuboramiz.  Natijada:  3x

2

x

-2ax

x

+ax

y

+ax

y

-3u

2

y

=0  flyuksiyalar  orasidagi 

bog’lanishga ega bo’lamiz. 

Boshqa 

misol: 

2

y

ax

Z

 

u 

holda 

z

2

=ax-y

2 

bo’lib:  

2

2

2

2

2

2

2

y

ax

y

y

x

a

z

y

y

x

a

z

y

y

x

a

z

z

  (murakkab  funktsiyani  differkntsiallash 

qoidasiga ko’ra). 

Murakkab  vaziyatlarda  Nьyuton  funktsiyalarni  darajali  qatorga  yoyib,  keyin 

ularni diferentsiallagan. 

Flyuksiyalar  nazariyasiga  teskari  bo’lgan  masala  –  flyuksiyalar  orasidagi 

ma’lum munosabatlarga asosan flyuentlar orasidagi munosabatlarni aniqlashdir. Bu 

masala  o’zining  qo’yilishiga  ko’ra  umumiy  bo’lib,  ixtiyoriy  differentsial  tenglamani 

integrallash masalasiga ekvivalentdir. 

Flyuksiyalarni topish natijalarini tekshirish  jarayonida Nьyuton ko’plab kvadra-

tura masalalarini ham qiladi va nihoyat o’zgarmas qo’shiluvchini zarurligini hal qila-

di.  Shu  bilan  birga  ixtiyoriy  differantsial  tenglamani  integrallash  natijalari  kutilgan 

---

 

65 

natijani bermasligini tez orada sezgan Nьyuton funktsiyani darajali qatorga yoyish 

metodidan foydalanadi. Jumladan: 

1)  (a+b)

n

 , n tegishli Q uchun, dan foydalanish; 

2)  kasr-ratsional funktsiyani suratini maxrajiga bo’lish; 

3)  noma’lum koeffitsientlar metodidan; 

4)  o’zgaruvchini  almashtirish,  natijada  qatorga  funktsiya  u  emas  balki  y  ga 

nisbatan qulay tanlab olingan funktsiya qatorga yoyiladi; 

5)  koordinatalar sistemasini almashtirish va boshqalar. 

Flyuksiyalar  nazariyasiga  oid  natijalarni  u  XVII  asrning  60-70  yillar  oralig’ida 

ochgan bo’lib, 1686-87 yillarda e’lon qilgan “Tabiiy filosofiyaning matematik bosh-

lanishi” asarida bayon etadi. Bunday kech e’lon qilinishiga sabab cheksiz kichik bilan 

bog’liq hadlarni tashlab yuborishini asoslash edi. Bu muammodan qutulish uchun u 

yuqoridagi kitobning birinchi bobida “Birinchi va oxirgi nisbatlar metodi haqida” fikr 

yuritadi. 

Metodning  mohiyati:  cheksiz  kichiklar  va  limitlar  haqida  teoramalarni  isbot-

lashdan iborat edi. 

Endi qisqacha Leybnits ishlari bilan tanishaylik: 

1)  qatorlar yig’indisini hisoblash (1673 y); 

2)  urinma  haqidagi  masalani  echish,  Paskalьning  xarakteristik  uchburchagi 

va so’nggi elementlarni cheksiz kichiklarga aylantirish; 

3)  urinmaga  teskari  masala,  cheksiz  kichik  ayirmalarning  yig’indisini  hisob-

lash, differentsial va integral masalalarining o’zaro teskari ekanligini ochi-

lishi (1676 y); 

4)  qulay belgilashlar sistemasini yaratish. 

1684  yili  e’lon  qilingan  "Maksimumlar,  minimumlar  hamda  urinmalarni 

hisoblashning yangi metodi" asarida yuqoridagi masalalarni muvaffaqiyatli hal qildi. 

Bu asar bor yo’g’i 10 bet bo’lib, garchi isbotlashlar bo’lmasa ham, differentsial hisobi 

matematik tekshirishlar ob’ekti sifatida namoyon bo’ladi. Differentsiallash qoidala-

ri:  o’zgarmas  miqdorlarni,  funktsiyalar  yig’indisi  va  ayirmasi,  ko’paytmasi  va 

bo’linmasi, daraja va ildiz berilgan. 

1686 yili e’lon qilingan maqolasida ko’pgina elementar funktsiyalarni integral-

lash qoidalari berilgan. 

Bundan  keyiingi  ishlarida  1693  yili  transtsendent  funktsiyalarni  qatorga 

yoyish bilan integrallash va differentsiallash; 1695 yilda ko’rsatkichli funktsiyani va 

ko’paytmani ketma-ket differentsiallash (manfiy  ko’rsatkichli), 1702 yilda ratsional 

kasrlarni integrallash qoidalarini beradi. Lekin Leybnits ham cheksiz kichiklarga oid 

masalani to’liqligicha hal qila olmadi. 

Yakunida  bu  yangi  metodning  avtori  Nьyutonmi  yoki  Leybnitsmi  degan 

muammoga to’xtaylik. 

Nьyuton avvalroq natijalarga erishgan bo’lsa ham (1665-66), keyin (1686-87) 

e’lon qilgan. Uslubi murakkab mexanik uslubdir. 

---

 

66 

Leybnits  avvalroq  e’lon  qiladi  (1684)  algoritmning  va  belgilashning  qulayligi 

va aktiv targ’ib qilishi. Uslubi sof geometrik uslub.