Pedagogikalıq sheberliktiń metodologiyaliq máseleleri. J o b a

Diktsiya- bul barliq sóz, buwin hám seslerdiń aniq aytiliwi.
Ritmika- dawis tezligi yamasa salmaqliliǵi. Ayirim sózler-diń,buwinlardiń aniqliǵi, olardiń tezligi sóylewdiń tempin payda etedi. Bir tonda sóylew zeriktiredi,qiziǵiw hám diqqatti páseńletedi.
Oqiw materiallariniń qiyin jerlerin muǵallim dawisin páseytip túsindirip, qalǵan waqitta tezirek sóylewi múmkin. A’sirese tema tiykarinda bir sheshimge kelgende, yaǵniy qaǵiyda, nizam, aniqlamalardi túsindirgende dawis tezligin páseytiw kerek.
Juwmaqlap aytqanimizda hár bir oqitiwshida sóylew mádeniyati boliwi zárúr. Sebebi hár bir pedagog óz sóylewi shirayli hám aniq oqiwi, qatnas mádeniyati menen oqiwshilarǵa úlgi boladi.
Hámmemizge belgili,til insanniń aqiliy xizmetiniń eń joqarǵi hám tiykarǵi qurali bolip esaplanadi.Sebebi insandi basqa janzatlardan ajiratip turatuǵinda bul-til. Solay eken,insanniń aqiliy xizmetiniń eń joqarǵi nátiyjeleri oylaw dárejesi de til hám sóylew arqali júzege shiǵadi. Ertedegi Shiǵis pedagogikasiniń ájayip shiǵarmalarinda til hám sóylewge úlken itibar qaratqan. Misali: Hámme ónerler ishinde sóz óneri- sheshenlikti joqari bahalaydi. Soniń ushin adam sózge sheber hám sheshen boliwi kerek.
Tildiń barliq imkaniyatlari sóylew protsessinde ashiladi. «Til sonsha qudireti menen sóylewdiń qurali, еger sóylew nasaz bolip shiqsa, tildiń apati». Eger til oq bolsa, sóylew komandir. Oqtiń qúdireti komandirdiń qábiletine baylanisli. Soniń ushinda aniq, mazmunli, bay, tásirli sóylew, oniń kim boliwina qaramastan insanniń nuri bolip esaplanadi
Sóylew mádeniyati júdá úlken hám keń taraw bolip, ol balaniń kúndelikli ápiwayi sálemlesiwinen baslap, kimge neni, qashan, qay jerde hám qalay sóylew kerekligin óz ishine alatuǵin sóylew protsessi. Sóylew mádeniyati tek sóylewdi úyreniw jollarin emes, al onnan paydalaniw mádeniyatinda tárbiyalaydi. Sóylew mádeniyati oqiwshilarda dóretiwshilik, erkin pikirlew, óziniń oylaǵan nárselerin,aytilajaq pikirlerin duris, aniq táriyplep beriw, kónlikpelerdi qáliplestiri hám rawajlandiriw, til seziwlerin tárbiyalawǵa xizmet qiliwi lazim.
Muǵallimniń sóylewi (sózi) oqiwshilardiń oqiw tárbiya máseleleriniń orinlaniwiniń támiyinlewi kerek, soniń ushin uliwma mádeniyatliliqtan basqa sóylewge kásiplik, pedagogikaliq talaplarda qoyiliwi shárt. Muǵallim óziniń sóylewiniń mazmunina , sapasina hám oniń nátiyjesine juwapker boladi. Mine sonliqtanda muǵallimnirń sóylew sheberligi pedagogik sheberliktiń áhmiyeti retinde qaraladi.
Jas áwlad jámiyet, tábiyattiń rawajlaniw nizamliliqlarin, adamgershilik sirlarin, ózin qorshaǵan zatlar hám taǵi basqa haqqindaǵi ilimiy bilimlerdiń kópshilik bólegin muǵallimniń sózi arqali iyeleydi. Hár bir adam óz muǵalliminiń janli sózlerin bárhá eslep júredi. Sol janli sózler hár bir insanǵa bilim, ilim sirlarin tereń sińdirip, ómir kompasi xizmetin atqarip atirǵanina biz kewil bóle bermeymiz. Muǵallimniń aytqan sózleri, janli dawisi, bergen sawallari, sóylesiw arqali oqiwshiǵa qatnasi -buniń barliǵi tárbiya bulaǵi.
A’sirler boyi muǵallimshilik kásibi sóz benen tárbiyalaw máselesinde úlken jetiskenliklerge eristi. Degen menen bul tarawda aytarliqtay kemshiliklerde jetkilikli. Sońǵi waqitlari muǵallimniń kommunikativlik minez-qulqinda: qatti, turpayi sóylew, ózin ústem tutiw, qopal talap etiw, buyriq penen orinlatiw, mánissiz eskertiwler beriw h.t.b. unamsiz tásir etiw usillari orin alip atir.
Muǵallimniń sózi degende biz oniń awiz-eki sóylewin názerde tutamiz. Awiz-eki sóylew ekige bólinedi: monolog hám dialog. Muǵallimniń monologiyaliq sóylewine-gúrriń, mektep lektsiyasi, bilimdi bahalawi, ózi sawal berip ózi juwap beriw túrinde kórinedi. Dialogiyaliq sóylesiw-bul eki yamsa birneshe adamlardiń óz-ara sóylesiwi. Ol kóbinese soraw-juwap formasinda boladi.
Oqiwshilar tárepinen oqiw materialin duris, jaqsi túsinip aliw protsessi oqitiwshi sóziniń aniqliliǵina baylanisli. A’dette oqiwshilar muǵallimniń sóylew sheberligi, qábileti qay dárejede ekenligine tez itibar beredi. Muǵallim tárepinen ayirim sózlerdiń, seslerdiń natuwri aytiliwi oqiwshilar arasinda kúlkini, mazaqlawdi payda etedi. Sonday-aq bir tonda sóylew oqiwshilardi zeriktiredi, eger muǵallim aytilajaq pikirin tez-tez bayanlasa balalardi sharshatadi.
Muǵallimniń duris sóylewi oniń normativliligin támiyinlewi kerek, yaǵniy sóylewdiń ádebiy til normalarina -aktsentologiyaliq, orfoepiyaliq, grammatikaliq hám basqada sózlerdiń aniq aytiliwina; sózlerdiń kórkemliligine-oniń obrazliliǵina, suliwliǵina, ayqinliǵina juwap beriwi kerek. Solay etip muǵallim sóziniń usinday kommunikativlik sapasi-sózlerdiń durisliǵi, aniqliǵi, orinliliǵi, leksikaliq jaqtan bayliǵi, iqshamliliǵi hám tazaliǵi muǵallimniń sóylew mádeniyatiniń joqari ekenin ańlatadi.
Oqiwshi muǵallimniń gápin tińlay otirip, esitip atirǵan xabardi konkretlestirip óz qiyalinda oni kóz aldina keltiredi. Burinǵi bilgen nárseleri menen salistiradi, yadlap qaladi. Muǵallimniń sóziniń logikaliq baylanisin, pikirdiń rawajlaniwin sezedi hám baqlap baradi. Oqiwshiniń bul quramali tińlaw protsessin muǵallim bárhá esapqa alip, óz sóziniń mazmunin, tempin, ritmin, logikaliq baylanisin, túsinikliligin támiyinlewi lazim. (temp-dawistiń páti, ritm-bir tegisliligi, izbe-izligi)
Muǵallimniń sóylew tempiniń optimalliǵi oǵada áhmiyetli.Sebebi balalardiń jas ózgesheliklerine baylanisli informatsiyani qabillaw múmkinshilikleri de hár qiyli. Misali: Baslawish klass oqiwshilari muǵallim tez sóylegen waqitlari qabillanǵan informatsiyaniń 14,2 % in, ortasha tezlikte sóylegeninde 42, 8% al áste aqirin aytqanda 70% in qayta aytip bere aladi. Demek muǵallimniń sóylew tempi hám ritmi awditoriyaniń múmkinshiliklerin esapqa alǵan jaǵdayda ǵan óz nátiyjesin beredi.
Awiz-eki sóylew improvizatorliq hárakterge iye. (Improvizatsiya- birden oylap tabiw, bul jerde adamǵa sóylep turǵan waqitta oǵan jańadan oy pikirlerdiń izbe-iz aǵip keliwi). Sheber muǵallimler jańa materialdi túsindiriw barisinda tayarlaǵan konspektisinen yamasa kitaptan paydalanbay sabaqti sonday qizǵin aytip bere aladi. Oqiwshilar oni tińlap otirip sózlerdiń sonday úylesimli, orinli, izbe-iz, konstruktsiyalanǵan halda aytilip atirǵanliǵiniń gúwasi boladi. Bunday jaǵdayda muǵallim ózi aytip atirǵan nársesiniń mazmunina, ishine ózi kirip, aralasip obrazǵa kirgenligin sezbey qaladi. Al balalar bolsa bunday sóylemdi emin- erkin qabillaydi.