Pedogogika Psixologiya fakulteti, Defiktologiya surdo yoʻnalishi 4 bosqich 04/19-guruh talabasi

O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, Fan va Inovatsiyalar vazirligi
Qo’qon davlat pedogogika instituti
Pedogogika Psixologiya fakulteti, Defiktologiya surdo yoʻnalishi 4 bosqich 04/19-guruh talabasi Qayumova Dilraboning


MAVZU : Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalardagi nutq rivojlanishi .
Topshirdi. ________________ Qayumova Dilrabon
Qabul qildi
Kurs ishiga qo’yilgan baho _________________
QOQON 2023

Mundarija

Kirish
I Bob Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning nutqini rivojlantirishning nazariy asoslari .
1 .1 Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning nutq funksiyasini shakllantirish xususiyatlari
1.2 Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda nutq rivojlantirishning asosiy usullari .
2 Bob Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda nutq rivojlanishi.
2 .1 Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarga og'zaki nutqni o'rgatish .
2 .2 Eshitishda nuqsoni bo'lgan bolalarda ogzaki nutqni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar .
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati

I Bob. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning nutqini rivojlantirishning nazariy asoslari .

1.1. NUTQ TURLARI Nutq-bu aloqa maqsadida inson tomonidan til orqali amalga oshiriladigan faoliyat. Ushbu maqsadlar boshqacha bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda, odam biror narsa haqida xabar berishi kerak; boshqalarida – biror narsa so'rash yoki savolga javob berish; uchinchidan, boshqalarga biror narsa buyurish, ularga ta'sir qilish. Birgalikdagi faoliyat jarayonida odamlar o'rtasida fikrlar, his-tuyg'ular, tajribalarni almashish ularning hayotiy ehtiyoji va ehtiyojidir.Nutqning ikki turi mavjud. Tashqi nutq, bu o'z navbatida og'zaki nutqqa bo'linadi, uning ikki shakli – monologik, dialogik va yozma. Shuningdek, ichki nutq.Tashqi nutq og'zaki va yozma nutqni o'z ichiga oladi. Nutqning ikkala shakli ham" bir-biriga minglab o'tishlar bilan bog'langan " [11]. Og'zaki va yozma nutq o'rtasidagi bu organik aloqani psixologlar nutqning ikkala shakli ham fikr shakllana boshlagan ichki nutqqa asoslanganligi bilan izohlashadi. Shu bilan birga, og'zaki va yozma nutq o'rtasida, hatto mazmuni va so'z boyligi jihatidan ham sezilarli farqlar mavjud. Nutqning ushbu ikki turini aniq farqlash, ularning psixologik tabiatidagi sezilarli farqlarni tushunish talabalarning og'zaki va yozma nutqini rivojlantirish bo'yicha ish tizimini aniqlash uchun zarur va ajralmas shartdir.Og'zaki nutq-og'zaki (og'zaki) aloqa, quloq orqali qabul qilingan til vositalaridan foydalanish. Og'zaki nutq nutq xabarining individual tarkibiy qismlari ketma-ket ishlab chiqarilishi va qabul qilinishi bilan tavsiflanadi.Haqiqiy og'zaki nutq nutq paytida yaratiladi. V. G. Kostomarovning ta'rifiga ko'ra,"og'zaki nutq – bu nutq jarayonida har doim sodir bo'ladigan og'zaki improvizatsiya mavjudligini nazarda tutadigan nutq. Bizning davrimizda og'zaki nutq " nafaqat haqiqiy tarqatish imkoniyatlari bo'yicha yozma nutqni haddan tashqari oshirib yubordi, balki unga nisbatan muhim ustunlikka ega bo'ldi – lahzalik yoki, ular aytganidek, axborot uzatishning bir lahzali, bu XX asrning tez sur'atlari va ritmlari uchun juda muhimdir.. Bundan tashqari, og'zaki nutq boshqa sifatga ega bo'ldi: fiksatsiya qilish, konservalash, davom ettirish va ko'paytirish qobiliyati" Og'zaki nutq o'z navbatida dialogik va monologikani o'z ichiga oladi. Muloqot-bu ikki yoki undan ortiq odamning bevosita aloqasi.Dialogik nutq-bu qo'llab-quvvatlanadigan nutq; suhbatdosh uning davomida aniqlik kiritadigan savollarni qo'yadi, satrlarni taqdim etadi, fikrni tugatishga yordam beradi (yoki uni qayta yo'naltiradi). Dialogik muloqotning bir turi suhbat bo'lib, unda dialog tematik yo'nalishga ega.

Monologik nutq-fikrlar tizimini, bilim tizimini bir kishi tomonidan uzoq, izchil, izchil taqdim etish. Shuningdek, u aloqa jarayonida rivojlanadi, ammo bu erda aloqaning tabiati boshqacha: monolog uzluksiz, shuning uchun ma'ruzachi faol, ifodali-mimik va imo-ishora ta'siriga ega. Monologik nutqda, dialogik nutq bilan taqqoslaganda, semantik tomon eng sezilarli darajada o'zgaradi. Monologik nutq izchil, kontekstli. Uning mazmuni, birinchi navbatda, taqdimotda izchillik va dalil talablariga javob berishi kerak. Birinchisi bilan uzviy bog'liq bo'lgan yana bir shart - bu jumlalarning grammatik jihatdan to'g'ri tuzilishi.Monolog iboralarning noto'g'ri tuzilishiga toqat qilmaydi. U nutqning tezligi va ovoziga bir qator talablarni qo'yadi.Monologning mazmun tomoni ifodali tomoni bilan birlashtirilishi kerak. Ekspresivlik lingvistik vositalar (so'z, ibora, sintaktik konstruktsiyadan foydalanish qobiliyati, bu ma'ruzachining niyatini eng aniq etkazadi) va lingvistik bo'lmagan kommunikativ vositalar (intonatsiya, pauzalar tizimi, ba'zi bir so'z yoki bir nechta so'zlarning talaffuzini ajratish, og'zaki nutqda o'ziga xos pastki chiziq funktsiyasini bajarish, yuz ifodalari va imo-ishoralar).Og'zaki nutq suhbatdoshlarni kengaytirilgan nutq shakllaridan foydalanish zaruriyatidan xalos qiladi. Suhbatdoshlar ixtiyorida ekspressiv vositalarning butun doirasi (yuz ifodalari, imo-ishoralar, intonatsiya) mavjud bo'lib, ular orqali so'zlar bilan isbotlanmagan narsalar uzatiladi. Bu odatda nutqning katlanmış shakli.Og'zaki nutqda suhbatdoshlar o'rtasidagi suhbat to'g'ridan-to'g'ri muloqotda amalga oshiriladi. Yozma nutq bilvosita muloqotni o'z ichiga oladi, chunki bu erda mumkin bo'lgan adresat yo'q.Yozma nutq-yozma matnlar yordamida og'zaki (og'zaki) aloqa. Bu kechiktirilishi mumkin (masalan, xat) va to'g'ridan-to'g'ri (yig'ilish paytida yozuvlarni almashish). Yozma nutq og'zaki nutqdan nafaqat grafikadan, balki grammatik (birinchi navbatda sintaktik) va stilistik munosabatlarda ham farq qiladi — yozma nutq uchun odatiy sintaktik tuzilmalar va unga xos funktsional uslublar. U juda murakkab kompozitsion va tarkibiy tashkilot bilan ajralib turadi, uni maxsus o'zlashtirish kerak va shuning uchun maktabda yozma nutqni o'qitishning maxsus vazifasi. Yozma nutq matni bir vaqtning o'zida yoki har qanday holatda ham katta "bo'laklarda" idrok etilishi mumkinligi sababli, yozma nutqni idrok etish og'zaki nutqni idrok etishdan juda farq qiladi.Psixologik jihatdan yozma nutq og'zaki nutqdan sezilarli darajada farq qiladi. Yozuvchi, ma'ruzachidan farqli o'laroq, suhbatdoshini, imo-ishoralarini va yuz ifodalarini ko'rmaydi, uning gaplarini eshitmaydi. U suhbatdoshni, mumkin bo'lgan savollarni faqat aqliy tasavvur qila oladi va shunga muvofiq nutqini quradi, fikrlarini bayon qiladi. Yozma nutqda so'zni imo-ishora bilan to'ldirish mumkin emas, so'zni to'g'ridan-to'g'ri idrok etilgan ob'ekt bilan almashtirish mumkin emas. Yozma nutq og'zaki nutq bilan taqqoslaganda ancha kam intonatsiya qilingan, shuning uchun u yanada rivojlangan va shu bilan birga odatda grammatik jihatdan to'g'ri qurilgan va yanada izchil. Yozma nutq og'zaki nutqdan ko'ra ancha murakkab nutq shakli hisoblanadi, chunki u o'z fikrlarini yozma ravishda bayon qilish qobiliyatidan va yozma ravishda aytilganlarni idrok etish va tushunish qobiliyatidan iborat.Nutqning maxsus turi-bu ichki nutq yoki o'z-o'zidan nutq. Ichki nutq bu haqiqiy aloqa jarayonidan tashqarida tilning turli xil ishlatilishi (aniqrog'i, lingvistik ma'nolar)Ichki nutqning uchta asosiy turi mavjud:ichki talaffuz-tashqi nutqning tuzilishini saqlaydigan, ammo fonatsiyadan mahrum bo'lgan "o'z-o'zidan gapirish", ya'ni. tovushlarni talaffuz qilish va qiyin sharoitlarda aqliy muammolarni hal qilish uchun odatiy;aslida, nutq ichki, u fikrlash vositasi sifatida harakat qilganda, o'ziga xos birliklardan foydalanadi (tasvirlar va sxemalar kodi, mavzu kodi, mavzu qiymatlari) va tashqi nutq tuzilishidan farq qiladigan o'ziga xos tuzilishga ega;ichki dasturlash, T. S. nutq bayoni, butun matn va uning tarkibiy qismlari (A. N. Sokolov; I. I. Jinkin va boshqalar) rejasining (Tina, dastur) o'ziga xos birliklarida shakllantirish va birlashtirish. Ontogenezda ichki nutq tashqi nutqni ichkilashtirish jarayonida shakllanadi.Ichki nutq boshqa odamlar bilan muloqot qilish uchun emas, balki aqliy faoliyatning o'zi uchun xizmat qiladi, u baland talaffuzsiz amalga oshiriladi, ya'ni nutq tovushlarining yashirin artikulyatsiyasi bilan tavsiflanadi. Biror kishi o'z fikrlarini, o'zi aytmoqchi bo'lgan narsani, yozishni yoki o'zi uchun tushunishni o'ylash uchun ichki nutqdan foydalanadi, u qisqa, ixcham va grammatik jihatdan to'g'ri qurilishi shart emas. Ichki nutq tashqi nutqdan tabiatan emas, balki tuzilishida farq qiladi. Ichki nutq-bu fikrning ichki ishining og'zaki shakli. Nutq aloqasi (aloqa) – bu maqsad fikr almashish, o'zaro tushunishni o'rnatish bo'lgan faoliyat turi. Taklif-bu muloqotning minimal birligi va ular, qat'iy aytganda, ushbu birliklarni birlashtirish orqali – bayonotlar bilan muloqot qilishadi. Nutqdagi jumlalarning har biri boshqa jumlalar bilan ma'lum aloqalarda.Nutq izchillik, aniqlik xususiyatiga ega, bu uning aniq va aniq ma'nosini, tushunarliligini belgilaydi. Binobarin, nutqni o'zlashtirish ushbu xususiyatdan kontekstli shartli replikalar, dialog, monolog ko'rinishidagi bayonotlarning bir qismi sifatida foydalanishni o'z ichiga oladi. V. I. Chernyshev bolalar nutqi ustida ishlashning asosiy yo'nalishlarini ajratib ko'rsatdi:...maktab nutqni rivojlantirishi kerak. Buni nutqni rivojlantirish, tartibga solish tushunchasidan qat'iy ajratish kerak. Nutqni rivojlantirish, tartibga solish haqiqatan ham grammatika va stilistika masalasidir"Bunday holda, V. I. Chernishev undan oldin ko'plab metodistlar tomonidan bildirilgan fikrlarni rivojlantirdi, xususan K. D. Ushinskiy, u "bolaning og'zaki ta'minotini tuzatish va to'ldirish" ustozining vazifasi haqida yozgan. Maktabda, o'yin faoliyati jarayonida nutqning barcha funktsiyalari rivojlanadi, ammo bu davrda nutq ma'lumot olish va uzatish vositasi, nutq o'rtoqlar va kattalarga ta'sir qilish vositasi sifatida alohida ahamiyatga ega bo'ladi.Eshitish qobiliyati past bo'lgan barcha bolalar nutqni to'g'ri rivojlantirmaydi. Eshitish qobiliyati past bolalarning katta qismi to'liq nutqqa ega va ommaviy maktabda o'qiydi. Eshitish qobiliyati past bolalar maktabining o'quvchilari erkin muloqot bilan bog'liq ko'plab qiyinchiliklarga duch kelishadi. Eshitish analizatori funktsiyasining nisbatan kichik etishmovchiligi, ya'ni idrok etishning cheklangan imkoniyatlari ham nutqning normal rivojlanishiga va shuning uchun og'zaki fikrlashga to'sqinlik qilishi mumkin. Eshitish qobiliyati past bolaning faol roli ko'pincha boshqalarning nutqini tushunish qobiliyatidan ko'ra ko'proq ijobiy taassurot qoldiradi. Faol va passiv nutq o'rtasidagi bu aniq nomuvofiqlik, bir tomondan nutqdan mustaqil foydalanish sharoitidagi farqni va boshqa tomondan birovning nutqini tushunishni hisobga olsak, tushunarli bo'ladi. Faqat cheklangan so'z zaxirasiga ega bo'lgan eshitish qobiliyati past bola, tilning grammatik tuzilishini etarli darajada o'zlashtirmagan holda, uning iltimosini, xohishini, savolini ifoda etish uchun barcha nutq imkoniyatlarini safarbar qiladi. Hech bo'lmaganda noto'g'ri, u o'z fikrini alohida so'zlar yoki jumlalar bilan ifodalashi mumkin. Agar u ifoda etmoqchi bo'lgan ma'noga to'liq mos keladigan so'zni bilmasa, u ma'noga yaqin so'zlardan foydalanadi. Boshqa hollarda, u so'zlarni to'g'ri tanlaydi, lekin ularni buzilish bilan talaffuz qiladi. Va bola odatda allaqachon nutqqa ega bo'lgan shaxslar tomonidan tinglanganligi sababli, ular vaziyatga, kontekstga mos ravishda uning past nutqini tushunish imkoniyatiga ega. O'qituvchilarning vazifasi-kundalik va tavsiflovchi-rivoyat nutqini iloji boricha to'liq rivojlantirish, bolalarning muayyan voqealar yo'nalishini izchil etkazish, kundalik mavzular, shaxsiy va ijtimoiy hayotdagi voqealarni tushunish va etkazish qobiliyatiga ega bo'lgan rivoyat elementlarini rivojlantirish. Eshitish qobiliyati past bolalar maktablari uchun og'zaki muloqot shaklini o'zlashtirishga alohida e'tibor beriladi. Ba'zi o'qituvchilar og'zaki nutqni o'qitish tematik dialoglarni o'zlashtirishga asoslangan bo'lishi kerak deb hisoblashadi. Ammo bilim va nutq ko'nikmalarini sinab ko'rish shuni ko'rsatadiki, o'qituvchi boshchiligidagi bolalar bir necha o'nlab iboralarni yodlab olishadi. Nutqni rivojlantirish muammolarini hal qilishda bunday yondashuv noto'g'ri. Nutq-bu muloqot qilish uchun tildan foydalanish jarayoni, til bilan ishlashning haqiqiy jarayoni, til esa ularni o'zgartirish belgilari va qoidalari tizimidir. Nutq haqiqat ob'ektlari va hodisalarini tahlil qilish va sintez qilish, taqqoslash va umumlashtirish vositasiga aylanadi.Eshitish qobiliyati past o'quvchilarda nutq ko'nikmalarini shakllantirish faqat nutq amaliyoti asosida, nutq tuzilmalarini ichkilashtirish, tashqi nutqni ichki nutqqa aylantirish jarayonida sodir bo'lishi mumkin. [23] faqat ichki nutq mexanizmlarining ishlashi tufayli bayonot kommunikativ yo'nalishga ega bo'lishi mumkin. Eshitish qobiliyati past bolalarni o'qitish sharoitida yozma nutq ichki nutq va og'zaki fikrlash mexanizmlarini shakllantirishga yordam beradigan eng muhim vositalardan biri sifatida "vaqtinchalik echim" sifatida ishlatilishi mumkin. [19].

1.2. BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA O'YIN FAOLIYATINING AHAMIYATI

Faoliyat-bu atrofdagi dunyoga faol munosabatning o'ziga xos insoniy shakli bo'lib, uning mazmuni uning maqsadga muvofiq o'zgarishi va ta'limidir. Hayvonning harakatlaridan farqli o'laroq, inson faoliyati faoliyat sub'ekti va ob'ekti o'rtasida ma'lum bir qarama-qarshilikni o'z ichiga oladi: inson o'zi uchun faoliyat ob'ektini insonning unga ta'siriga qarshilik ko'rsatadigan va yangi shakl va xususiyatlarga ega bo'lishi, materialdan faoliyat mahsulotiga aylanishi kerak bo'lgan material sifatida qabul qiladi. Har qanday faoliyat faoliyatning maqsadi, vositalari, natijasi va jarayonini o'z ichiga oladi va shuning uchun faoliyatning ajralmas xususiyati uning xabardorligidir. Faoliyat ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi va jamiyatning mavjud bo'lishining shartidir. Shu bilan birga, madaniyat tarixi shuni ko'rsatadiki, bunday faoliyat inson mavjudligining to'liq asosi emas. Agar faoliyatning asosi ongli ravishda shakllantirilgan maqsad bo'lsa, unda maqsadning asosi faoliyatdan tashqarida, inson ideallari va qadriyatlari sohasida yotadi.B. G. Ananyev, A. A. Bodalev, L. S. Vygotskiy, S. A. Zykova, A. G. Zikeyev inson faoliyatining muhim turi – o'yinning ahamiyatini aniqlaydilar. O'yinda bola turli xil ma'lumotlarni oladi, uning aqliy faoliyati shakllanadi, insoniy his-tuyg'ular va ijtimoiy xatti-harakatlar rivojlanadi. Bolalar rivojlanishida o'yin faoliyati barcha aqliy jarayonlarni rivojlantirish va xulq-atvor va nutqiy aloqa ko'nikmalarini shakllantirish uchun ayniqsa muhimdir. O'yinlarda bolalar maktabda va oilada o'zini tutish qoidalarini o'rganadilar, ijtimoiy munosabatlar bilan tanishadilar, jamoaviy faoliyat ko'nikmalarini shakllantiradilar, kattalar va bir-birlari bilan muloqot qiladilar. O'yin faoliyatida maktab o'quvchilari nutq bilan aloqa qilish va boshqa ishtirokchilar bilan suhbatlashish, diqqat bilan tinglash, ifodali yuz ifodalaridan foydalanish, fikrlarni yanada jonli ifoda etish, dialog o'tkazish uchun zarur bo'lgan tabiiy imo-ishoralardan foydalanish uchun motivatsiyaga ega. O'yindagi bolalar nutqining o'ziga xos xususiyatlarini, nutqdagi qiyinchiliklari va xatolarini anglay boshlaydilar. Aniqroq, aniqroq gapirish istagi paydo bo'ladi. Muloqot jarayonida o'z nutqining holati va boshqa talabalar haqida xabardorlik paydo bo'ladi. O'yin davomida suhbatga kirish qobiliyati, nutq xulq-atvori qoidalarini bilish, birgalikdagi faoliyatda yoki turli xil hayotiy vaziyatlarda bir nechta suhbatdoshlar bilan muloqotda ishtirok etish qobiliyati rivojlanadi. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalardagi barcha o'yin va aloqa qobiliyatlari maxsus, tuzatish mashg'ulotlarisiz mustaqil ravishda shakllanmaydi [2]. R. M. Boskis, L. S. Vygotskiy, G. A. Zikeeva, S. A. Zykova, K. G. Korovinning tadqiqotlarida ta'kidlanganidek, aqliy ufqni kengaytirish, boshqalar bilan muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlar tajribasini o'zlashtirish va eshitish qobiliyatiga moslashish uchun qulay sharoitlar zarur. oilada bo'lgani kabi bola bilan tarbiya va maqsadli tuzatish ishlari, maktabda ham shunday. II turdagi zamonaviy maxsus maktabda o'yin jarayoni har bir o'quvchining shaxsiyatining potentsial imkoniyatlarini rivojlantirishga, bolaning atrofdagi dunyo va insoniy munosabatlarni bilishdagi individual tajribasini kengaytirishga, boyitishga qaratilgan. Sotsializatsiya yo'nalishlaridan biri bu eshitilmaydigan shaxsga yo'naltirilgan ta'limdir. O'zini shaxs sifatida anglamasdan, boshqalar bilan bo'lgan munosabatlarini tushunmasdan, uning hayotiy pozitsiyasini, xulq-atvor qoidalarini va jamiyatdagi nutq aloqasini shakllantirmasdan, eshitish qobiliyati buzilgan talabalarning ijtimoiy moslashuvi mumkin emas [7].