Phil14mbk falsafa muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti hisob

4. Tizim, tizimli yondashuv, tizimli tahlil tushunchalarining o‘zaro aloqasi va farqi

Murakkab tizimlarni boshqarish hamda qaror qabul qilish muammolari tizimli tahlilning asosiy mohiyatini tashkil etadi. Bu muammoni muvaffaqiyatli hal qilish uchun boshqaruv ob’ekti bo‘lgan tizimni o‘rganish, shuningdek, boshqarish maqsadini belgilash — tizimning zarur (maqsadga muvofiq bo‘lgan) holatini, ya’ni unitilishi lozim bo‘lgan holatni aniqlash lozim. Hozirgi paytda yuqori professional faoliyatning biror sohasini ham tizimli tahlil yongashuvisiz tasavvur qilish qiyin.

Tizimli yondashuv tabiatda, jamiyatda va tafakkurda sodir bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganishda bilish va dialektika nazariyasini qo‘llash shaklidir. Uning mohiyati umumiy tizimlar nazariyasi talablarini amalga oshirishdan iborat bo‘lib, unga ko‘ra uni o‘rganish jarayonida har bir ob’ekt katta va ob’ekt sifatida ko‘rib chiqilishi kerak. Murakkab tizim va shu bilan birga, umumiy tizimning elementi sifatida. Tizimli yondashuvning mohiyati shundaki, nisbatan mustaqil komponentlar alohida holda emas, balki ularning o‘zaro bog‘liqligi, rivojlanishi va harakatida ko‘rib chiqiladi.
Tizimning bir komponenti o‘zgarganda, boshqalari ham o‘zgaradi. Bu integratsion tizim xususiyatlarini ochish imkonini beradi va sifat xususiyatlari, tizimni tashkil etuvchi elementlarda mavjud emas.Yondashuv asosida izchillik tamoyili ishlab chiqilgan. Tizimli yondashuv prinsipi tizimning global maqsadiga erishish uchun tizim elementlarini o‘zaro bog‘langan va o‘zaro ta‘sir qiluvchi deb hisoblashdir. Tizimli yondashuvning o‘ziga xos xususiyati - faoliyatini optimallashtirish individual elementlar, lekin umuman butun tizim haqida. Tizimli yondashuv o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki jarayonlarning yaxlit tasavvuriga asoslanadi va murakkab tizimlarni o‘rganish va tahlil qilishning eng universal usuli bo‘lib ko‘rinadi. Ob’ektlar muntazam tuzilgan va funktsional jihatdan tashkil etilgan elementlardan tashkil topgan tizimlar sifatida qaraladi.
Tizimli yondashuv – ob’ektlar yoki ular haqidagi bilimlarni ular o‘rtasida muhim aloqalarni o‘rnatish orqali tizimlashtirish va birlashtirish. Tizimli yondashuv umumiydan xususiyga izchil o‘tishni o‘z ichiga oladi, agar ko‘rib chiqish uchun asos aniq yakuniy maqsad bo‘lsa, unga erishish uchun ushbu tizim shakllantiriladi. Bu yondashuv har bir tizim alohida bir-biridan ajralib turuvchi quyi tizimlardan iborat bo‘lsa ham yaxlit bir butun ekanligini bildiradi.
Bugungi kunda tizimli yondashuv, garchi turli sohalarda o‘zini turlicha namoyon qilsa ham barcha sohalarda qo‘llanadi. Misol uchun texnik fanlarda — tizimli texnika, menejmentda — boshqaruv tizimlari, biologiyada — biotizimlar va ularning tuzilmali pog‘onalari, sotsiologiyada — tuzilmaviy-funksional yondashuvning imkoniyatlari, tibbiyotda — murakkab kasalliklarni (kollagenozlar, tizimli vaskulitlar va hokazo) keng profilli terapevtlar (tizimli shifokorlar) tomonidan tizimli davolash to‘g‘risida gap ketadi. Tizimli tahlil an’anaviy tarzda iqtisodiyotda (rejalashtirish, boshqarish), siyosatda (strategik yechimlarni ishlab chiqish), texnik fanlarda (ixtirochilik), moliyaviy sohada (brokerlik faoliyati) qo‘llaniladi. Tizimli tahlil usullari sahna faoliyati (spektaklni sahnaga qo‘yish, ssenariy yaratish, rolni tahlil qilish), yurisprudensiya (qonunlarni ishlab chiqish va ularni tavsiflash, sudda himoya qilish, jinoyatlarni ochish), tilshunoslik (matnlarni tahlil qilish va shifrini ochish), tarix (voqea-hodisalarni tahlil qilish va izohlash) kabi matematikadan yiroq bo‘lgan sohalarda ham qo‘llanilmoqda. Tizimli tahlil bu birinchi navbatda atrofdagi dunyoni va uning muammolarini bir soniyali manfaatlar hamda intilishlarning tanlab olinadigan filtri orqali emas, ularga aloqasi bo‘lgan barcha odamlar uchun yechimlarning oqibatlaridan iborat bo‘lgan muammolarini to‘liqligicha va butun murakkabligicha ko‘rishga imkon beradigan prizma orqali to‘g‘ri qabul qilish qobiliyatidan tashkil topgan fikrlashni to‘g‘ri tashkil etishdir. Har bir tizim o‘ziga xos xususiyatlarga, tashkil etilishlarga, maqsadlarga ega boiadi. Biroq, barcha tizimlarga ularning fizik tabiatidan qat’i nazar muayyan umumiy qonuniyatlar, dementlar orasidagi munosabatlar, umumiy boshqaruv qonunlari xos bo‘ladi. Har qanday tabiatga ega bo‘lgan tizimlarni o‘rganishda ularni boshqarishning eng yaxshi usullarini qidirishdagi umumiy yondashuvlar, maxsus uslubiyotlar, tizimlar luzilmasi va qaror qabul qilishning tipik modellarini qo‘llash mumkin bo‘ladi. Optimal boshqaruvni qidirishning matematik usullari texnik tizimlarda keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda ijtimoiy-texnik tizimlarda ana shunday usullarni rivojlantirish dolzarb hisoblanadi va bu tizimlarni o‘rganish vazifalari ularni optimal boshqarishni asoslab berish texnik tizimlaridagiga nisbatan ancha murakkab bo‘ladi. Ko‘pchilik vazifalar shunchaki matematik qat’iylik darajasida yechilmaydi, bu yerda ratsional fikrlashga, ko‘pincha yangi yondashuvlarni ishlab chiqishga to‘g‘ri keladi. Tizimli yondashuvni, tizimli tahlilning murakkab tizimlari rivojlanishi (kelajagi)ni belgilab beradigan murakkab tizimlarni o‘rganish va yechimini ishlab chiqish uchun tatbiq etishning zarurati odatda qarshiliksiz qabul qilinadi. Shunga qaramay, amaliyotda qabul qilinadigan, shu jumladan hal qiluvchi yechimlarni asoslash darajasi ko‘pincha uncha yuqori boimaydi. Tizimli yondashuvni fanda qo‘llash, shuningdek, boshqa bilim sohalaridagi xususiy tizimli nazariyalarning muvaffaqiyali, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va axborot tizimlarining inson faoliyatidagi barcha sohalarga kirib borishi bilan tezlashtiriladi. Tizimli tahlilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bir qator muhim omillarga olib keladi:
• Birinchidan, real vaziyatlarni tadqiq qilish va ularning modelini (turli darajadagi — o‘zagidan tortib matematik darajagacha) qurishdagi muhim bosqich barcha mutaxassisliklar uchun umumiy hisoblanadi. Ana shu bosqich uchun tizimli tahlil mukammal uslubiyotni taklif etadi va uni egallash har qanday yo‘nalishdagi (faqat texnik emas, balki tabiiy va gumanitar) mutaxassislarni tayyorlashda muhim element bo‘lib qoladi.
• Ikkinchidan, birinchi navbatda murakkab tizimlarni loyihalash, shuningdek, amaliy matematika bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi bir texnik soha mutaxassisliklari uchun tizimli tahlil yaqin kelajakda asosiy profilli kurslarga aylanishi shubhasizdir.
• Uchinchidan, bir qator mamlakatlardagi amaliy tizimli tahlil amaliyoti shu narsani isbotlaydiki, bunday faoliyat so‘nggi yillarda ko‘pchilik mutaxassisliklar uchun kasbga aylanmoqda va rivojlangan mamlakatlarning ba’zi bir universitetlarida ana shunday mutaxassislarni tayyorlash boshlab yuborilgan.
• To‘rtinchidan, tizimli tahlilni o‘qitish uchun qulay muhit bo‘lib oliygohni bitirgandan keyin ishlab chiqarishda bir necha yil ishlagan va o‘z tajribasida real hayotdagi muammolar bilan ish ko‘rish oson emasligini sinab ko‘rgan mutaxassislar malakasini oshirish kurslari hisoblanadi⁵.