Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

Hay-yu chittigul.
Beling belvog‘da bo‘lsin,
Hay-yu chittigul
6
.
Yuqoridagi misralarda qo‘llangan chum-
chuq, chittigul obrazlariga qilinayotgan 
murojaatlar apostrofani yuzaga keltirgan. 
Ko‘rib o‘tganimizdek, har ikki misrada tak-
rorlanib kelayotgan chittigul apostrofasi 
musiqiylikni, ohangdorlikni ta’minlashga xi-
zmat qilgan. Apostrofa (yunon. apostrophe - 
og‘ish) – jonlantirishning bir ko‘rinishi bo‘lib, 
jonsiz narsa yoxud hodisalarga xuddi jonli 
narsa-hodisalardek murojaat qilinadi yoki 
o‘zi yo‘q shaxsga xuddi bordek qaraladi
7
. 
Qolaversa, dastlabki to‘rt misradagi badiiyat 
haqida so‘zlaydigan bo‘lsak, a-a-b-a shak-
lidagi qofiyalanishga ega matn chumchuq, 
5 
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: 
O‘zbekiston, 2002. – B. 341.
6 
Aytuvchi: O‘g‘iloy Ashurova, 1970 yilda tug‘ilgan. 
Surxandaryo viloyati, Boysun tumani Avlod mahallasi. Yozib 
oluvchi: Alijon Esanov. Yozib olindi: 2021 yil. 
7 
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: 
O‘zbekiston, 2002. – B. 336.

---

116
Таълим • Образование • Education
uchuq, puchuq qofiyadosh so‘zlari orqali 
to‘q qofiyalarni maydonga keltirgan. Yuqori-
da ta’kidlagan fikrimizning isboti sifatida o‘zi 
yo‘q shaxsga xuddi bordek qaral”gan misol-
ni kuzatamiz:
Barot keldi, bildingizmi?
Subhidamda turdingizmi?
Subhidamda tura solib,
Idish-tovoq yuvdingizmi?
Barot keldi, bildingizmi?
Bizga chalpak qo‘ydingizmi ?
1
Bu o‘rinda o‘zgaga nisbatan aytilayotgan 
fikrlar apostrofani vujudga keltirgan.
Echki, qo‘y, podaga botgan boylar, 
Echki, qo‘y, podani kiming haydar, 
Yelkalari yalpillab quling haydar, 
Qattiq yerdan qaqrab chiqqan boy-
chechak, boychechak, 
Yumshoq yerdan yugurib chiqqan boy-
chechak, boychechak
2
.
Bu o‘rinda ham boychechak apostrofasi-
ga duch kelish mumkin.
Echki, qo‘y, poda so‘zlari tanosib san’atini 
vujudga keltirgan. Yelkalari yalpillab quling 
haydar” misrasida esa Yelkalari yalpillagan 
qul ma’nosidagi sifatlash qo‘llanganiga gu-
voh bo‘lish mumkin. 
Tog‘dagi uch och bo‘rini endirdilar,
Ont ichib Kalom tepadi bo‘rilar.
Yo ramazon!
3
.
Birinchi misralardagi bo‘rilarning sanog‘i 
va holatini bildirayotgan sifatlashlar ifodan-
ing jonliligini, faktlarning aniqligini ifoda-
layotgan bo‘lsa, Ont ichib Kalom tepadi 
bo‘rilar.
misrasida intoq san’atining go‘zal na-
munasi yaratilganini ko‘rish mumkin. Ya’ni, 
1 
Aytuvchi: Rahima Xolmurodov, 1956 yilda tug‘ilgan. 
Surxandaryo viloyati, Boysun tumani Toqchi mahallasi. Yozib 
oluvchi: Alijon Esanov. Yozib olindi: 2018 yil. 
2 
Jo‘rayev M. Navro‘z qo’shiqlari. –Тoshkent: Аlisher Navoi 
nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. – B. 
164.
3 
Aytuvchi: Abdulla Abdurasulov. 1956 yilda tug‘ilgan. 
Surxandaryo viloyati, SHerobod tumani, G‘ambur mahallasi. 
Yozib oluvchi: Alijon Esanov. Yozib olindi: 2018 yil.
bo‘rilar xuddi inson singari “ont ichib, Kalom 
tepadi”. Intoq san’ati (nutq bilan bog‘liq) – 
nutqsiz narsalarni nutq egasi sifatida tasvir-
lash
4
.
Ma’lumki, xalq og‘zaki ijodi namunalari har 
bir xalqning yashash tarzi, e’tiqodi, muqadd-
as tushunchalari, milliy an’analarining in’iko-
sidir. Shu jihatdan “O‘zbek bolalar qo‘shiqlari 
butun bir tizimdan iborat poetik folklor tarzida 
shakllangan va hamon taraqqiy etmoqda”
5
. 
Mamlakatimizning barcha viloyatlarida jum-
ladan, Surxondaryo vohasida bolalar to-
monidan ijro etilib kelinayotgan “Yo ramazon” 
qo‘shiqlari ham uzoq tarixga ega. Ramazon 
oyida ro‘za tutish - Payg‘ambarimiz Muham-
mad (sollallohu alayhi vasallam) yashagan 
saodat asrida vujudga kelgan -musulmon in-
sonning bajarishi lozim bo‘lgan besh farzning 
biri hisoblanadi. Keyinchalik, xalqning duo-
lar mustajob oylarda bir-birlariga ramazon 
qo‘shiqlari orqali ko‘ngil rozlarini aytishi - 
milliy an’ana tarzida xalqimizning nomoddiy 
boyligi sifatida asrdan-asrga, og‘izdan-og‘iz-
ga o‘tib saqlanib kelmoqda:
Rabiban, yo rabiban, yo ramazon,
Rabiban ollohumma hu ramazon,
Avval boshlab xudoni yod etaylik,
Payg‘ambarlar ruhini shod etaylik,
Yo ramazon!
6
Ko‘rib turganimizdek, ushbu she’riy matn
mumtoz asarlarimizga xos Alloh(azza va jal-
la)ga hamd, Payg‘ambar (sollallohu alayhi 
vasallam)ga salovat bilan boshlanadi. 
She’riy matnning davomi Qur’oniy qissal-
ar bilan ziynatlangan. Bundan bilish mum-
kinki, islomiy tushunchalar xalqimiz fitratiga 
mosligi tufayli uning ongu shuuriga muhr-
lanib, yashovchanlik kasb etgan: 
Ey payg‘ambar, ey payg‘ambar, ey 
payg‘ambar, 
4 
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: 
O‘zbekiston, 2002. – B. 334.
5 
Safarov O. O‘zbek bolalar folklori. Toshkent, 2008.
6 
Habibulla G‘ofur. Xalq o‘yinlari, qo‘shiqlar va an’analarga bir 
nazar. – Toshkent: Kamalak, 1992. – B. 54-55.

---

117
Ota va onasidan to‘ymaganlar,
Payg‘ambarning o‘n bir o‘g‘li bor edi,
Hammasidan shoh Yusuf gulzor edi.
Yo ramazon!
1
Mana shu o‘rinda muqaddas kitobimiz 
Qur’oni karimning “Yusuf” surasi haqidagi 
tafsirni eslash kifoya: ”Bir yuz o‘n bir oyat-
dan iborat bu sura Makkada nozil bo‘lgan 
va payg‘ambarlar hayotidan hikoya qiluvchi 
suralardan biridir. Unda asosan Ollohning 
payg‘ambarlaridan Yusuf alayhissalom ibn 
Ya’qubning hayoti zikr qilinib, u zotning 
boshiga tushgan balolar, og‘a-inilari va be-
gonalardan ko‘rgan kulfatlari-chohga tash-
langanlari; tuhmatga yo‘liqqanlari; zindon-
band bo‘lganlari... haqida va bunday og‘ir 
ko‘rgiliklarga sabr-toqat qilishlari natijasida 
oxir-oqibat zindon azobidan xalos qilinib, 
butun Misr zaminining mulku xazinasiga ega 
bo‘lganlari xususida so‘z boradi”
2
. Shuning-
dek, aynan qissa tarixini she’rga solish va 
ro‘zadorga aytish o‘z-o‘zidan dunyoga kel-
gan emas, bir tomondan ro‘zador eshitguv-
chi ibratomuz qissani tinglashi, “Har qanday 
ham tashvishga botgan mahzun kishi Yusuf 
surasini eshitishi bilan orom-osoyish to-
pur”
3
deyilganiga ishora bo‘lsa, ikkinchidan 
eshituvchi bu ibratdan ruhiy madad, ilohiy 
quvvat olgan. Ya’ni, payg‘ambarki shunday 
taqdirga sabr qilibdi, men ro‘zaning ochlik 
va chanqog‘iga sabr qilishim joiz, degan 
fikrga kelishi tayin.
Shoh Yusufni ovga olib chiqdilar,
Chohga tashlab bo‘ri yedi, dedilar,
Tog‘dagi uch och bo‘rini endirdilar,
Ont ichib Kalon tepadi bo‘rilar.
Yo ramazon!
4
.
1 
O‘sha manba. B.54-55.
2 
Shayx Alouddin Mansur.Qur’oni azim muxtasar tafsiri. – 
Toshkent: Movarounnahr, 2019. – B. 329-330.
3 
Shayx Alouddin Mansur.Qur’oni azim muxtasar tafsiri. – 
Toshkent: Movarounnahr, 2019. – B. 330.
4 
Habibulla G‘ofur. Xalq o‘yinlari, qo‘shiqlar va an’analarga bir 
nazar. – Toshkent: Kamalak, 1992. – B. 54-55.
Ayni shu o‘rinda qo‘shiq matnidagi ifoda-
lar adabiyotshunos olim D.Quronov ta’biri bi-
lan aytganda, “lirik kechinma egasiga ko‘ra: 
...ijroviy lirika” hisoblansa, “...lirikaning lirik 
kechinma egasi obyekti nuqtayi nazaridan 
farqlanuvchi ...tavsifiy lirika” ga xos xususi-
yatdir
5
. Bundan tashqari xalq qo‘shig‘ining 
badiiyati yetukligini ta’minlovchi badiiy tas-
vir vositalaridan unumli foydalanilganligini 
e’tirof etish lozim. Xalq og‘zaki ijodiga xos ix-
cham bitikda katta hayot voqeligi gavdalan-
tiriladi. So‘z san’atiga xos estetik ta’sirchan-
lik quyma satrlarda o‘z inkishofini topadi. 
“Rabiban, yo rabiban”, “Ey payg‘ambar, ey 
payg‘ambar, ey payg‘ambar” kabi takrorlar 
qo‘shiqning estetik ta’sirchanligini oshirish-
ga va musiqiyligini ta’minlashga xizmat 
qilgan. Atoulloh Mahmud Husayniy takror 
haqida shunday yozadi: ”Takror. Ani takror 
ham derlar va ul ma’noning takrori, ya’ni ani 
muqarraru muhaqqaq qilmoq yanglig‘ nuqta 
uchun lafzni takrorlamaktin iborattur”
6
.
Makkada bir machit bor qirq daricha,
Sahobalar so‘ylaydilar kunda kecha.