Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

ko‘zmunchoq leksema-
si [O‘TIL-2, I; 412] qo‘shib yozilgan shaklda bosh 
so‘z sifatida sarlavhaga chiqarilgan. Ushbu lekse-
ma ma’nosi 
munchoq leksemasi ma’nosiga havo-
la (ayn. qisqartmasi bilan) qilingan. Bosh so‘zlarga 
berilgan ta’riflarga e’tibor qilsak, 
ko‘zmunchoq lek-
semasi etnografik semantika jihatdan munchoq lek-
semasiga emas, balki 
ko‘z munchoq birikmasi an-
glatgan ma’no bilan tenglik hosil qiladi. 
Munchoq va 
ko‘zmunchoq leksemalari qo‘llanilish va maqsadiga 
ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Shunday ekan, bosh so‘z 
sifatida sarlavhaga chiqarilgan har ikkala leksema 
izohlanishi, ko‘zmunchoq leksemasi esa etnografizm 
ekani ta’kidlanishi lozim. Shunda ko‘z munchoq birik-
masiga izoh berish zarurati qolmaydi. Demak, izohli 
lug‘atlarda ta’riflar, izohlargina emas, balki bir xil lek-
semalar takrori ham mavjud. 
Ikki jildli izohli lug‘atda 
bo‘yintumor va tumor 
leksemalari etnografik ma’no ifodalashi ta’kidlan-
gan va quyidagicha izohlangan: 
bo‘yintumor – ich-
iga xurofiy mazmundagi duo yozib solingan tumor 
[O‘TIL-2, I; 159]; 
tumor – xotin-qizlarning kiyim us-
tidan bo‘yinga osiladigan yoki yelkaga osib, qo‘ltiqqa 
tushirib yuriladigan bezagi [O‘TIL-2, II; 222]. Ushbu 
leksemalarga berilgan etnografik izohlar ma’lum 

---

34
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
noaniqliklarga ega. Tumor leksemasi “xurofiy maz-
mundagi duo yozib solingan” tushunchasi bilan 
bog‘liq, qo‘llanish, joylashish o‘rni aniq belgilan-
magan, umumiy ma’noga ega uchburchak shaklli 
predmet hisoblanadi. Bo‘yintumor leksemasi tumor 
leksemasiga nisbatan aniqroq ma’noga ega. Ya’ni 
turli balo-qazolardan (ko‘z, suq kabi) saqlanish ma-
qsadida ko‘zga yaqin bo‘lgan (farzandlar, polvonlar 
va sh.k.) insonlar jiyda, tug‘dona (maxsus daraxt)
dan tayyorlangan yoki maxsus duo yozib solingan, 
aynan bo‘yinga, bo‘yin va qo‘ltiq ostiga o‘tkazib taqil-
adigan “taqinchoq” sanaladi. Bo‘yintumor va tumor 
leksemasiga berilgan izohlar besh jildli izohli lug‘at-
da aynan takrorlangan. Ko‘rinadiki, izohli lug‘atlarda 
ayrim etnoleksemalarga berilgan izohlarni illustrativ 
misollardan emas, balki xalqning real etnomadaniy 
hayoti, ushbu entografizmlarning mazmun-mohiyati, 
maqsadi, qo‘llanish o‘rni va boshqa holatlaridan kelib 
chiqib izohlash talab qilinadi. 
Ikki jildli izohli lug‘atda semantik-struktur jihatdan 
bir xil yoki yaqin leksemalar va ularning izohida ham 
har xillik uchraydi. Xususan, ba’zi etnografik xarak-
terdagi leksemalarning ikkinchi shakli etnografizm 
sifatida berilmagan. Masalan,