Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

YO‘QLOV: 1) Shunday yurishda (bor-
ish-kelishda) olib boriladigan narsa (tugun, tog‘ora va 
sh.k.); 2) marhumlarni eslab aytiladigan (yig‘lanadi-
gan) aza to‘rtliklari, shunday yig‘i (O‘TIL-5, II; 286). 
OQLIK: 1) to‘yga rozilik belgisi sifatida sovchilarga 
sovg‘a qilinadigan oq yoki ochiq, och rangli gazlama, 
ro‘mol, kiyim-kechak; 2) ko‘mish marosimiga, azaga 
kelganlarga bo‘lib beriladigan ro‘molchabop gazla-
ma; yirtish. 3) kafan, kafanlik. Ushbu leksikografik 
usul lug‘atdan foydalanuvchiga izohlanayotgan birlik 
(bosh so‘z) haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish 
imkonini beradi. Bir so‘z bilan aytganda, besh jildli 
izohli lug‘at avvalgi lug‘atdan ilmiyligi, milliy-ma’naviy 

---

35
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
hayotimizga oid ko‘plab leksemalarni qamrab olishi 
va ularning semantik taraqqiyotini o‘zida takomil-
lashtirgani bilan ham ajralib turadi.
Izohli lug‘atlarda keltirilgan illustrativ misollar 
so‘zlarning turli ma’no qirralarini ko‘rsatishga, o‘z 
navbatida, til egasi bo‘lgan millatning dunyoqarash-
ini namoyon etishga xizmat qiladi
1
. Ikki jildli izohli 
lug‘atdagi lug‘at maqolasi tarkibida uchraydigan il-
lustrativ misollar o‘sha davr siyosiy, ijtimoiy, adabiy, 
ilmiy muhitini ma’lum darajada aks ettirib turadi. Shu 
bois ham davr o‘tishi bilan izohli lug‘at tarkibida ro‘y 
beradigan turli xil o‘zgarishlar mavjud izohli lug‘atni-
gina emas, balki unda berilgan illustrativ misollarni 
ham qayta ko‘rib chiqish zarurati borligini ko‘rsata-
di. Mana shu sabablar tufayli ham yangi izohli lug‘at 
maqolalari tarkibidagi illustrativ misollarning ma’lum 
qismi yangi misollar bilan almashtirildi.
O‘zbek tili izohli lug‘atlarida etnografik birliklarga 
tuzilgan lug‘at maqolalarida illustrativ misollar bilan 
bog‘liq quyidagi holatlarni kuzatish mumkin:
1) gap yoki matn shaklidagi misollar;
2) so‘z birikmasi (ba’zan qo‘shma fe’l) shaklidagi 
misollar;
3) illustrativ misollar berilmagan etnografizmlar.
Etnografik birliklarga misol tariqasida keltirilgan 
illustrativ misollar, asosan, maqollar, turli badiiy asar-
lar, xalq dostonlaridan parchalar olingan. Dastlabki 
izohli lug‘atda bosh so‘z semantikasini to‘liq ochib 
bera oladigan, shu etnosning etnomadaniy hayot tar-
zi, muhitini aniq aks ettiruvchi milliy asarlarda uchra-
ydigan parchalar, maqol va ibratli aforizmlar ko‘plab 
sabablar tufayli olinmagan. Yangi izohli lug‘atda 
mana shu jihatlarga ham e’tibor qaratilgan. Masalan, 
besh jildli izohli lug‘atda avvalgi izohli lug‘atda kelt-
irilgan illustrativ misollar yangi misol-sitatalar bilan 
yana ham kengaytirilgan: