Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics RESUME
Download 1.82 Mb. Pdf ko'rish
|
Filologik tadqiqotlar 2022 (5 son) 05.12.22.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qabul qilingan sana
36
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics RESUME: this article provides ethnographic units in the explanatory dictionaries of the Uzbek language, the differences in the structure of the vocabulary article compiled on them are statistical, comparative analysis. Two-and five-volume explanatory dictionaries interpret the successes and disadvantages of giving ethnolexemes. РЕЗЮМЕ: В данной статье дан статистический, сравнительный анализ представления этнографи- ческих единиц в толковых словарях узбекского языка, различий в структуре составленной ими сло- варной статьи. Объясняются достоинства и недостатки обозначения этнолексем в двух-и пятитомных толковых словарях. Philological research: language, literature, education 2022; 5-6(5-6) Qabul qilingan sana: 16.11.2022 Nashr etilgan sana: 28.11.2022 ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725 GIDRONIMIK INDIKATORLARDA MILLIY-MADANIY XUSUSIYATLAR Kazakov Ilhom Rozmamatovich, Qoraqalpoq davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi Ma’lumki, har qanday til o‘zining ko‘p qirrali kom- munikativ-funksional ehtiyoji va vazifasini ta’minlay oladigan darajada lisoniy vositalarga ega. Mana shunday vositalardan biri konkret va mavhum, real mavjud yoki xayoliy, diniy-falsafiy, madaniy va maishiy sohalarga oid narsa va hodisalar haqida tus- hunchalarni ifoda etuvchi leksema (so‘z) lardir 1 . Inson zoti borki, qadimgi davrlardan boshlab to hozirgi kunga qadar tabiatning ajralmas bir qismi bo‘lib yashab keladi. Xalqimiz asrlar osha turmush tashvishlari bilan hayot kechirib, suv bilan bog‘liq obyekt, inshoot, manzillarga o‘z xohish-irodasiga bi- noan nom qo‘yishga odatlanib qolishgan. Ular o‘zlari istiqomat qilayotgan yerlardagi suv obyektlarini nom- lash jarayonida bevosita ishtirok etib, so‘z tanlash, nom qo‘yishda mislsiz mahorat sohiblari ekanligini namoyish etishgan. Buning uchun lison o‘z imkoni- yatlarini ishga solib, insonning nom qo‘yish bilan bog‘liq har qanday ehtiyojlarini ta’minlashda muhim vosita hisoblangan. Darhaqiqat, qadimda kishilar tabiat hodisalarining sirini hali yaxshi bilmagan paytlarda ko‘zi tushgan narsalariga umumiy nom bergan. Bunday nomlar turli obyektlarni, narsa-hodisalarni o‘zaro ajratish, farqlash uchun xizmat qilgan. Masalan, “suv” so‘zi suvni va har qanday suvni, “tog‘” so‘zi ushbu obyekt tipiga kiradigan har qanday tog‘ni anglatgan. Ammo asta-sekin qadimiy odamlarda atrofidagi suv oqadi- 1 Бегматов Э.А. Ўзбек тили антропонимикаси. – Тошкент: Фан, 2013. – Б. 7. gan bitta obyektni (daryo, soy, o‘zan, buloq va bosh- qalar), bir-biridan farqlanuvchi tog‘larni, tepalik va qirlarni bir-biridan ajratish ehtiyoji tug‘ilgan 2 . Qadimgi zamonlarda kishilar tog‘, g‘or yoki biror suv bilan bog‘liq joylar qirg‘og‘ida, shuningdek, unga yaqin makonlarda yashashgan. Ular o‘z manzillarini bexato topib kelishi uchun qandaydir narsa-hodisani mo‘ljal sifatida tanlashiga to‘g‘ri kelgan. Shunday yo‘l tutish orqali yashaydigan joylarini hech adashmas- dan topib kela olishiga ishonishgan. Bizning ota-bob- olarimiz, asosan, ovchilik bilan shug‘ullanganligi sababli uzoq masofalarni bosib o‘tib, ovi baroridan keladimi, yo‘qmi, yana uylariga qaytishgan. Bunda mutloq qo‘nim topgan joylari atrofidagi obyektlarga avvaldan daryo, ko‘l, havza, soy, buloq, oydin va hokazo nomlarni berishganki, shu orqali yanglishish- ning oldi olingan. O‘sha mo‘ljal sifatida tanlagan va nomlagan joyi ularning adashmasligi uchun xizmat qilgan. Ana shu tarzda gidronimlar vujudga kelgan. Gidronim “suv nomlari” ma’nosida yunoncha gidro – suv, onoma – nom degan so‘zlardan shakllangan. Umuman, “gidronimika” suv bilan bog‘liq nomlar va ularning bir-biriga munosabatini o‘rganuvchi sohadir. Turkiy tillarda, o‘zbek va qoraqalpoq tilshunosligida gidronimika sohasi bo‘yicha bir qator ishlar amal- ga oshirilgan. Tilshunos Z.Do‘simov, X.Egamovlar tomonidan e’lon qilingan lug‘atda Qoraqalpog‘is- ton gidronimlarining nomlari ko‘rsatilgan 3 . Janubiy 2 Ўша манба. – Б. 8. 3 Дўсимов З., Эгамов Х. Жер атамаларының қысқаша тү- синдирме сөзлиги. –Нөкис: Билим, 1991. 37 Тилшунослик • Языкознание • Linguistics Qoraqalpog‘iston toponimlarini o‘rganishga bag‘ish- langan ishda Beruniy, To‘rtko‘l, Ellikqal’a, Amudaryo tumanlari hududidagi yer va suv bilan bog‘liq nom- lar tarixiy-etimologik jihatdan o‘rganilgan 1 . Ayniqsa, o‘zbek tilshunosligida gidronimlarni tadqiq etishda S.Qorayev, N.Uluqovlarning xizmatlari kattadir 2 . Qoraqalpog‘istonda suv va sug‘orish inshootlari bilan bog‘liq masala, asosan, tarixchilar diqqat-e’ti- borida bo‘lgan. Bu yo‘nalishda S.K.Kamalov, K.S.Sa- ribayev, B.M.Bekimbetov, S.A.Sulaymanovlar ish olib borgan 3 . Qoraqalpoq til ilmida D.S.Nasirov, O.Do- spanov, T.Begjanov kabi shevashunoslar tadqiqotlari ham tahsinga loyiq 4 . Ular o‘z ilmiy izlanishlari orqali Qoraqalpog‘iston gidronimlarining nomlanish sabab- lari, ularning etimologiyasi haqida e’tiborga molik fikrlar bildirgan. Ayniqsa, K.Abdimuratovning “Nege usılay atalǵan?” nomli ishi rus tilida e’lon qilingan bo‘lib, unda Qoraqalpog‘istondagi yer-suv obyekti, inshootlari nomlarining qo‘yilish sabablari ko‘rsatil- gan. Masala mohiyati badiiy ijod namunalari, rivoyat, afsonalardan misollar keltirish orqali izohlangan. Olim bundan boshqa ham o‘zining yana bir qator ish- larida ushbu mavzuga murojaat etib, qimmatli mulo- hazalarini keltirgan 5 . Gidronimlar tarkibida qo‘llanib, nom ifodalayotgan obyektning qanday suv obyekti va inshooti ekanligi- ni anglatuvchi lug‘aviy birliklar gidronimik indikator- lardir 6 . Indikator – termin, darakchi termin; (lotincha indicator – ko‘rsatkich) – toponim tarkibida uchray- 1 Юлдашев Д. Жанубий Қорақалпоғистон топонимлари- нинг тарихий-этимологик тадқиқи: Филол. фан. номз. … дис. автореф. –Нукус, 2012. –Б. 21. 2 Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. –240 ó; Улуқов Н. Ўзбек тили гидронимларининг тарихий-лисоний тадқиқи. – Тошкент: Фан, 2008. –192 ó. 3 Камалов С.К. Вамбери қарақалпақлар ҳаққинда // Вест- ник ККОАНРуз. – Нөкис, 1998; Сарыбаев К.С. История оро- шения Каракалпакистана (с конца XIX века до наших дней). – Нукус: Каракалпакстан, 1995; Бекимбетов Б.М. История общественно-политического движения за спасение Араль- ского моря (1960-1990-е годы): Автореф. дис. … канд. ист. наук. – Нукус, 2007. –С. 21; Сулайманов С.А. История Аральской и Амударьинской флотилий (1847-1920 г.г.): Ав- тореф. дис. … канд. ист. наук. – Нукус, 2010. –С. 25. 4 Доспанов О. Қарақалпақ аймақлық лексикографиясы. – Нөкис: Қарақалпақстан, 2009.a –Б. 40; Насыров Д.С., До- спанов О. Қарақалпақ тилиниң диалектологиялық сөзлиги. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1983; Бегжанов Т. Қарақалпақ тили диалектологиясының мәселелеринен. – Нөкис: Қа- рақалпақстан, 1971. 5 Абдимуратов К. Почему так названо? – Нукус: Каракал- пакстан, 1970; Двадцать названий Арала // Советская Ка- ракалпакия. – Нукус, 1979, 13-ноябрь; “Қыпшақ”, “Манғыт” сөзлериниң этимологиясы ҳаққында // Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер. – Нөкис, 1971; Структура каракал- пакских топонимов // Советская тюркология. – Баку, 1971. 6 Улуқов Н. Туркий тиллардаги параллел гидронимик ин- дикаторлар хусусида // Туркистон. –№1, 2018. – Б. 82. digan va uning turini ko‘rsatib turadigan termin: tog‘, Download 1.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling