Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar


Тилшунослик • Языкознание • Linguistics RESUME


Download 1.82 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/118
Sana19.01.2023
Hajmi1.82 Mb.
#1102433
TuriЛитература
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   118
Bog'liq
Filologik tadqiqotlar 2022 (5 son) 05.12.22.

36
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
RESUME: this article provides ethnographic units in the explanatory dictionaries of the Uzbek language, 
the differences in the structure of the vocabulary article compiled on them are statistical, comparative 
analysis. Two-and five-volume explanatory dictionaries interpret the successes and disadvantages of giving 
ethnolexemes.
РЕЗЮМЕ: В данной статье дан статистический, сравнительный анализ представления этнографи-
ческих единиц в толковых словарях узбекского языка, различий в структуре составленной ими сло-
варной статьи. Объясняются достоинства и недостатки обозначения этнолексем в двух-и пятитомных 
толковых словарях.
Philological research: language, literature, education
2022; 5-6(5-6)
Qabul qilingan sana: 16.11.2022
Nashr etilgan sana: 28.11.2022
ISNN: 2181-1741 (Print); ISNN: 2181-1725
GIDRONIMIK INDIKATORLARDA MILLIY-MADANIY XUSUSIYATLAR
Kazakov Ilhom Rozmamatovich, 
Qoraqalpoq davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi
Ma’lumki, har qanday til o‘zining ko‘p qirrali kom-
munikativ-funksional ehtiyoji va vazifasini ta’minlay 
oladigan darajada lisoniy vositalarga ega. Mana 
shunday vositalardan biri konkret va mavhum, 
real mavjud yoki xayoliy, diniy-falsafiy, madaniy va 
maishiy sohalarga oid narsa va hodisalar haqida tus-
hunchalarni ifoda etuvchi leksema (so‘z) lardir
1
.
Inson zoti borki, qadimgi davrlardan boshlab to 
hozirgi kunga qadar tabiatning ajralmas bir qismi 
bo‘lib yashab keladi. Xalqimiz asrlar osha turmush 
tashvishlari bilan hayot kechirib, suv bilan bog‘liq 
obyekt, inshoot, manzillarga o‘z xohish-irodasiga bi-
noan nom qo‘yishga odatlanib qolishgan. Ular o‘zlari 
istiqomat qilayotgan yerlardagi suv obyektlarini nom-
lash jarayonida bevosita ishtirok etib, so‘z tanlash, 
nom qo‘yishda mislsiz mahorat sohiblari ekanligini 
namoyish etishgan. Buning uchun lison o‘z imkoni-
yatlarini ishga solib, insonning nom qo‘yish bilan 
bog‘liq har qanday ehtiyojlarini ta’minlashda muhim 
vosita hisoblangan. 
Darhaqiqat, qadimda kishilar tabiat hodisalarining 
sirini hali yaxshi bilmagan paytlarda ko‘zi tushgan 
narsalariga umumiy nom bergan. Bunday nomlar 
turli obyektlarni, narsa-hodisalarni o‘zaro ajratish, 
farqlash uchun xizmat qilgan. Masalan, “suv” so‘zi 
suvni va har qanday suvni, “tog‘” so‘zi ushbu obyekt 
tipiga kiradigan har qanday tog‘ni anglatgan. Ammo 
asta-sekin qadimiy odamlarda atrofidagi suv oqadi-

Бегматов Э.А. Ўзбек тили антропонимикаси. – Тошкент: 
Фан, 2013. – Б. 7.
gan bitta obyektni (daryo, soy, o‘zan, buloq va bosh-
qalar), bir-biridan farqlanuvchi tog‘larni, tepalik va 
qirlarni bir-biridan ajratish ehtiyoji tug‘ilgan
2

Qadimgi zamonlarda kishilar tog‘, g‘or yoki biror 
suv bilan bog‘liq joylar qirg‘og‘ida, shuningdek, unga 
yaqin makonlarda yashashgan. Ular o‘z manzillarini 
bexato topib kelishi uchun qandaydir narsa-hodisani 
mo‘ljal sifatida tanlashiga to‘g‘ri kelgan. Shunday yo‘l 
tutish orqali yashaydigan joylarini hech adashmas-
dan topib kela olishiga ishonishgan. Bizning ota-bob-
olarimiz, asosan, ovchilik bilan shug‘ullanganligi 
sababli uzoq masofalarni bosib o‘tib, ovi baroridan 
keladimi, yo‘qmi, yana uylariga qaytishgan. Bunda 
mutloq qo‘nim topgan joylari atrofidagi obyektlarga 
avvaldan daryo, ko‘l, havza, soy, buloq, oydin va 
hokazo nomlarni berishganki, shu orqali yanglishish-
ning oldi olingan. O‘sha mo‘ljal sifatida tanlagan va 
nomlagan joyi ularning adashmasligi uchun xizmat 
qilgan. Ana shu tarzda gidronimlar vujudga kelgan. 
Gidronim “suv nomlari” ma’nosida yunoncha gidro 
– suv, onoma – nom degan so‘zlardan shakllangan. 
Umuman, “gidronimika” suv bilan bog‘liq nomlar va 
ularning bir-biriga munosabatini o‘rganuvchi sohadir. 
Turkiy tillarda, o‘zbek va qoraqalpoq tilshunosligida 
gidronimika sohasi bo‘yicha bir qator ishlar amal-
ga oshirilgan. Tilshunos Z.Do‘simov, X.Egamovlar 
tomonidan e’lon qilingan lug‘atda Qoraqalpog‘is-
ton gidronimlarining nomlari ko‘rsatilgan
3
. Janubiy 
2
Ўша манба. – Б. 8.

Дўсимов З., Эгамов Х. Жер атамаларының қысқаша тү-
синдирме сөзлиги. –Нөкис: Билим, 1991.


37
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
Qoraqalpog‘iston toponimlarini o‘rganishga bag‘ish-
langan ishda Beruniy, To‘rtko‘l, Ellikqal’a, Amudaryo 
tumanlari hududidagi yer va suv bilan bog‘liq nom-
lar tarixiy-etimologik jihatdan o‘rganilgan
1
. Ayniqsa, 
o‘zbek tilshunosligida gidronimlarni tadqiq etishda 
S.Qorayev, N.Uluqovlarning xizmatlari kattadir
2

Qoraqalpog‘istonda suv va sug‘orish inshootlari 
bilan bog‘liq masala, asosan, tarixchilar diqqat-e’ti-
borida bo‘lgan. Bu yo‘nalishda S.K.Kamalov, K.S.Sa-
ribayev, B.M.Bekimbetov, S.A.Sulaymanovlar ish olib 
borgan
3
. Qoraqalpoq til ilmida D.S.Nasirov, O.Do-
spanov, T.Begjanov kabi shevashunoslar tadqiqotlari 
ham tahsinga loyiq
4
. Ular o‘z ilmiy izlanishlari orqali 
Qoraqalpog‘iston gidronimlarining nomlanish sabab-
lari, ularning etimologiyasi haqida e’tiborga molik 
fikrlar bildirgan. Ayniqsa, K.Abdimuratovning “Nege 
usılay atalǵan?” nomli ishi rus tilida e’lon qilingan 
bo‘lib, unda Qoraqalpog‘istondagi yer-suv obyekti, 
inshootlari nomlarining qo‘yilish sabablari ko‘rsatil-
gan. Masala mohiyati badiiy ijod namunalari, rivoyat, 
afsonalardan misollar keltirish orqali izohlangan. 
Olim bundan boshqa ham o‘zining yana bir qator ish-
larida ushbu mavzuga murojaat etib, qimmatli mulo-
hazalarini keltirgan
5

Gidronimlar tarkibida qo‘llanib, nom ifodalayotgan 
obyektning qanday suv obyekti va inshooti ekanligi-
ni anglatuvchi lug‘aviy birliklar gidronimik indikator-
lardir
6
. Indikator – termin, darakchi termin; (lotincha 
indicator – ko‘rsatkich) – toponim tarkibida uchray-

Юлдашев Д. Жанубий Қорақалпоғистон топонимлари-
нинг тарихий-этимологик тадқиқи: Филол. фан. номз. … 
дис. автореф. –Нукус, 2012. –Б. 21.

Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари: 
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. –240 ó; Улуқов Н. 
Ўзбек тили гидронимларининг тарихий-лисоний тадқиқи. –
Тошкент: Фан, 2008. –192 ó.

Камалов С.К. Вамбери қарақалпақлар ҳаққинда // Вест-
ник ККОАНРуз. – Нөкис, 1998; Сарыбаев К.С. История оро-
шения Каракалпакистана (с конца XIX века до наших дней). 
– Нукус: Каракалпакстан, 1995; Бекимбетов Б.М. История 
общественно-политического движения за спасение Араль-
ского моря (1960-1990-е годы): Автореф. дис. … канд. 
ист. наук. – Нукус, 2007. –С. 21; Сулайманов С.А. История 
Аральской и Амударьинской флотилий (1847-1920 г.г.): Ав-
тореф. дис. … канд. ист. наук. – Нукус, 2010. –С. 25.

Доспанов О. Қарақалпақ аймақлық лексикографиясы. 
– Нөкис: Қарақалпақстан, 2009.a –Б. 40; Насыров Д.С., До-
спанов О. Қарақалпақ тилиниң диалектологиялық сөзлиги. 
– Нөкис: Қарақалпақстан, 1983; Бегжанов Т. Қарақалпақ 
тили диалектологиясының мәселелеринен. – Нөкис: Қа-
рақалпақстан, 1971.

Абдимуратов К. Почему так названо? – Нукус: Каракал-
пакстан, 1970; Двадцать названий Арала // Советская Ка-
ракалпакия. – Нукус, 1979, 13-ноябрь; “Қыпшақ”, “Манғыт” 
сөзлериниң этимологиясы ҳаққында // Қарақалпақ тили 
бойынша изертлеўлер. – Нөкис, 1971; Структура каракал-
пакских топонимов // Советская тюркология. – Баку, 1971.

Улуқов Н. Туркий тиллардаги параллел гидронимик ин-
дикаторлар хусусида // Туркистон. –№1, 2018. – Б. 82. 
digan va uning turini ko‘rsatib turadigan termin: tog‘, 

Download 1.82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling