Plastmassalarni qaytaishlash texnologiyasi

16

---

Plastmassalarning kirishishini aniqlash. M a’lum ki, har qanday 
buyum qizdirilganda kengayib, sovitilganda esa torayish xususiyatiga 
ega. Term oplastik va term oreaktiv plastmassalardan buyum yasal- 
ganda doimo kirishish ro‘y beradi. N am una (buyum) o ‘lcham lari 
qolipning mos o ‘lcham laridan doim kichik b o ‘ladi. Bu ko‘rsatkich 
plastmassalardan mashinasozlikda foydalaniladigan detallarni ishlab 
chiqarishda ham da plastmassalarni qayta ishlashda hisobga olinadigan 
m uhim xarakteristika hisoblanadi. Kirishish texnologik jarayonda — 
haroratning pasayishida (qoliplanib b o ‘lishi bilan) sodir b o ‘ladi, 
shu tufayli buyumni qolipdan olish osonlashadi.
Kirishishga quyidagilar sabab bo'lishi mumkin: sovitish, m akro- 
m olekulalarning oriyentatsiyalanishi, reaktoplastlarning qotishi, 
uchuvchan moddalarning bo‘lishi va boshqalar.
Term oplastlar uchun bular ichida eng asosiysi sovitish ja ra - 
yonidir. D em ak, kirishish eng asosiy texnologik va ekspluatatsion 
xarakteristikalardan biridir. O datda, kirishish deganda hajm ning 
kamayishi yoki o ‘lcham larning kichrayishi tushuniladi. Kirishish 
quyidagi formula orqali topiladi:
S = ( l Y - I )
• 100/ /
%,
bu yerda: 
/ — nam una o ‘lchami mm; /, — qolip o'lcham i, mm.
Suv shimuvchanligini aniqlash. Suv shimuvchanlik — m a ’lum 
harorat va vaqt mobaynida suv ichida turgan biror namunaga shimdi- 
rilgan suv miqdoridir. U mg yoki protsent hisobida ifodalanadi va 
tckshirilayotgan nam unaning qanchalik g‘ovakli!igini bilish imkonini 
beradi.
Xuddi shunga o ‘xshash plastmassalarning moy, benzin va bosh- 
qalarga chidamliligini ham aniqlash mumkin.
Oquvchanlik va ulam i aniqlash usullari. Oquvchanlik m aterial- 
ning m a’lum harorat va bosim ostida oqib, qolipni toMdirish xusu- 
siyatidir. U ni aniqlash uchun turli usullardan foydalaniladi.
Polim erlarning oquvchanlik darajasiga ko‘ra buyum lam i pres- 
slash yoki quyish uchun kerakli solishtirma bosim topiladi. Solish- 
tirm a bosim oquvchanlikka teskari proporsional bo‘lgan miqdordir. 
Oquvchanligi yuqori bo'lgan m ateriallardan murakkab shaklli va 
arm aturali buyum lar olish juda qulay hisoblanadi.
Plastm assalardagi oquvchanlik! polim erlarning tabiatx, to id i-
2 
~ T. Abdurashidov
17

---

ruvchining turi va miqdoriga ham da plastifikator, moylovchi modda 
va boshqa qo'shimchalarning mavjudligiga ham bog'liq.
Termoreaktiv press materiallarning oquvchanligi, Rossiya stan- 
darti bo'yicha «Рашиг» press-qolipda olingan steijenning uzunligini 
(mm) topishga asoslangan.
Termoreaktiv materiallarning qovushqoq-oquvchan xossalarini 
va qotish vaqtini Kanavsa-Seytlin usuli bilan ham aniqlash mumkin. 
Bu usullar qovushqoq-oquvchan holatdagi m aterialning siljish 
kuchlanishi, qovushqoq-oquvchan holatning davomiyligi, m ate­
rialning qotish vaqti, shuningdek, ular haroratining siljish va siljish 
tezligiga bog‘liqligini o ‘rganishga asoslangan.
Termoplastik polimerlarning oquvchanlik k o ‘rsatkichi suyuq- 
lanm a indeksi (PTR, M I) degan tushuncha bilan ifodalanadi.
Suyuqlanm a oqish k o'rsatkichi sifatida berilgan haro rat va 
tegishli yuk bosimi ostida 10 m inut davomida soplodan o ‘tgan massa 
miqdori qabul qilingan, u quyidagi formula orqali aniqlanadi:
i
= 10 • 
Q .
Bu yerda: 
Q — oqib tushgan polimer miqdori, g;
10 — siqib chiqarish vaqti, minut;
/ — miqdori bo‘yicha polimerning qayta ishlash dastlabki 
usuli.