Predmeti, maqsadi, vazifalari. Shakillanishi va rivojlanishi

K.D.Ushinskiy bolalarni tabiat bilan tanishtirishni o’z joyi, o’z o’lkasini 
o’rganishdan boshlashni taklif etdi, bunda kitobni o’qish yoki o’qituvchi 
axborotidan olingan taassurotlarni bola kuzatishlar yordamida tekshira olsin. 
Ushinskiyning ta'kidlashicha, o’z joyi tabiatini o’rganishning bosh metodlaridan biri 
kuzatishdir, chunki kuzatish kuzatuvchanlikni vujudga keltirishga yordam beradi. 
“Bolalar dunyosi” kitobida muallif bolalarning nutqini rivojlantirish, 
ularni oddiy mantiqiy ishlarga o’rgatish uchun tabiatni qanday kuzatish 
zarurligini ko’rsatib berdi. Mustaqil qabul qilinganlargina o’quvchilar 
xotirasida uzoq vaqt saqlanib qolishini tasdiqlab, pedagogik jarayondagi kuzatish 
metodining rolini ko’rsatib berdi. 
Kuzatishlar, tajribalar va ekskursiyalar bilan bog’lab tabiiyot o’qitish 
tizimini birinchi bo’lib Aleksandr Yakovlevich Gerd (1841-1888) taklif qildi. U 

---

ko’rgazmali o’qitish bola idrokining bor (real) holatiga muvofiq bo’lishi 
kerakligini ta'kidladi. Gerd bunyodga keltiigan tizimda tabiiyotni o’rganish jonsiz 
tabiatdan boshlanadi, u boshlang’ich sinflarda jonsiz tabiat kursini o’qitish 
metodikasini ishlab chiqdi. “Tabiiyot qisqa kursi” nomli darslik, shuningdek, “Yer, 
havo, suv” nomli o’quv qo’llanma va ularni o’qitishga oid “Boshlang’ich 
maktabda predmetli darslar” nomli metodik qo’llanma (1883) yozdi. Bu kitob uzoq 
vaqtlargacha jonsiz tabiat kursi bo’yicha asosiy qo’llanma bo’lib keldi. 
Bunda V.A. Gerd. Boshlang’ich maktabda tabiiyotni alohida predmet 
sifatida ajratish zarurligini ishonchli ravishda isbot qildi. Uning fikricha, faqat shu 
sharoitdagina dasrlarda shu predmetga xos metodlardan foydalanish va shu asosda 
bolalarga bilim berish, tabiat to’g’risida yaxlit tasavvur hamda tabiat 
hodisalarining farqiga bora olish uquvini hosil qilish imkoniyati tug’iladi. Bu 
predmetni joriy qilinishi bilim xarakteri, material hajmi hamda o’rganish 
izchilligini tuzishni, shuningdek, o’quv soatlari ajratilishini va kursning 
umumiy tizimida darslar vorisligini ta'minlashni talab qiladi. 
Bu masalaga Vasiliy Prokofyevich Vaxterov birmuncha boshqacharoq 
qaradi. U “O'qitishning predmetli metodi” nomli kitobida tabiiyotni og’zaki 
o’qitishga qarshi chiqib, tabiatm kuzatishlar, tajribalar, tabiat jismlarini namoyon 
qilishga tayanib o’rganishni, ya'ni predmetli o’qitishning muhimligini isbotladi. 
Biroq boshlang’ich sinflarda tabiiyotni maxsus o’quv predmeti sifatida ajratishni 
yoqlamagan holda “predmetli o’qitishga alohida o’quv predmeti sifatida qarash 
mumkin emas”, deb ta'kidladi.
1917- yilda V.A. Gerdning “Boshlang'ich maktab kursida alohida predmet 
sifatida tabiiyot” nomli kitobi nashr etilgan edi, unda muallif tabiiyotni 
boshlang’ich maktabda maxsus predmet sifatida o’qitish zararligini isbotlab 
bergan.