Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xalq noroziliklari. Ashtarxoniylar davrida daromad alohida shaxslar 
qo`lida to`planishi natijasida xon xazinasi kambag’allashib, xalq ahvoli og’irlashib 
bordi. Davlat xazinasini boyitishning yagona vositasi soliq edi. SHu boisdan 
soliqlar turi va miqdori ko`paytirilgan. Asosiy soliq to`lovchilar - dehqonlar, 

---

166 
chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo`lib, ulardan xiroj, zakot, boj 
undirilgan.
Aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash va qurilish ishlariga majburan jalb 
etilgan. Urush yillarida soliq miqdori haddan tashqari oshirilardi. Subhonqulixon 
davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig’ib olingan.
Ubaydullaxon soliqlar miqdorini 4 baravarga ko`paytirgan. Ubaydullaxon 
1708 yil pul islohati o`tkazib, tarkibining 35 %ini kumush tashkil etuvchi tangalar 
o`rniga, tarkibida 9 % kumush bo`lgan tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini 
oldingi tangalarga teng deb belgilaydi, pulning qadri 4 baravar kamayadi.
Pulning qadri kamayib, norozilikning kuchayishi natijasida do`kondor va 
hunarmandlar o`z mahsulotlarini sotmay qo`yganlar. Bunga chiday olmagan xalq 
1708 yil Buxoroda, keyinchalik Samarqand, Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz 
va boshqa joylarda qo`zg’olon ko`taradi. Bu qo`zg’olonlar tartibsiz, tarqoq holda 
bo`lganligi uchun bostiriladi. Shuningdek bu qo`zg’olonlar Buxoro xonligini 
yanada zaiflashtirgan. 
Ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot 
Maktab va madrasa ta’limi. Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki 
ziddiyatlar, tinimsiz urushlar, siyosiy parokandalik ma’naviy-ma’rifiy, madaniy 
hayotga salbiy ta’sir etdi. Biroq maorif, ilm-fan, madaniyat rivojini to`xtatib qo`ya 
olmagan. XVII-XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko`plab maktablar bo`lib 
(boshlang’ich ta’lim), ularda o`g’il va qizlar alohida-alohida maktablarda 
o`qitilgan. O`g’il bolalar maktablari madrasa va masjidlarda, ustaxonalar qoshida, 
xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan. O`g’il bolalar maktablarida 
masjid imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o`qituvchilik qilgan, ularni 
domla deyishgan. 
Bolalar maktabga 6-7 yoshdan berilgan va ularga 5-8 yil davomida 
boshlang’ich ta’lim berilgan. O`quvchilarga avval harflar, keyin bo`g’inlar, ularni 
qo`shib so`z tuzish, «Haftiyak» (Qur’onning 1/7 qismi) kitobini o`qish o`rgatilgan. 

---

167 
Hisob darsida sonlar, ularni qo`shish, ayirish, ko`paytirish, bo`lish amallari 
o`rgatilgan. O`quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz Sheroziy, So`fi 
Olloyor asarlarini va «Chor kitob»ni o`qib saboq olganlar. 
Qizlar maktablari badavlat kishilar yoki o`qituvchi ayollar uylarida tashkil 
etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa, bibiotin deb atalgan ayol o`qituvchilar 
o`qitishgan. Qizlar maktablarida uy-ro`zg’or tutish, pazandachilik, odob-axloq, 
pokizalik sirlarini o`rganishga ko`proq o`rin berilgan.
Bolalar o`qishni to`liq o`zlashtirib olganlaridan keyin yozishga o`tganlar. 
Maktablarni bitirayotganda imtihonlar bo`lmagan, maktabni bitirgani to`g’risida 
hujjat ham berilmagan. O`quvchilarning ravon o`qishi, to`g’ri yoza olishi, hisob-
kitobni bilishi maktabni bitirganligiga guvoh bo`lgan.
Madrasa - o`rta va oliy o`quv yurti hisoblanib, ularga maktablarni 
tugatganlar qabul qilinib, madrasa ta’limi 7-12 yil davom etgan. Buxoro xonligi 
hududida XVII asrda 150 dan ortiq madrasa bo`lgan. Madrasada arab, fors tilidagi 
kitoblar o`qitilgan, ularni mudarris turkiy tilda sharhlab bergan. O`qish fors tilidagi 
«Avvali ilm» o`quv qo`llanmasini o`zlashtirishdan boshlangan, keyin arab tili 
grammatikasi o`qitilgan, fiqh (huquq) kursi majburiy hisoblangan.
Ilm-fan ravnaqiga diniy mutaassiblik, xalqdan diniy aqidalarga so`zsiz itoat 
etish talabi salbiy ta’sir etdi, biroq ilm to`xtab qolmadi. Mahmud ibn Vali 1636 yil 
«Bahrul-asror» (Sirlar dengizi) asarini yozgan, unda Samarqand va Buxorolik 20 
nafar olim haqida ma’lumot berilgan. XVII asrda Mir Arab madrasasi mudarrisi 
Muhammad Sharif Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh, tilshunoslik, 
astranomiya sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning «Xoqonga foydali 
maslahatlar» kitobida shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va axloqiy 
muammolarga oid hamda hukmdorlarga oid ma’lumotlar o`z ifodasini topgan. 
Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlanib, uning tashabbusi bilan 
Buxoroda «Dor ush-shifo» (shifoxona) qurilib, bemorlar davolangan, tibbiyotga 
ixtisoslashgan madrasa qurilib, shifokorlar tayyorlangan. Uning tibbiyotga oid 
kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo`lgan. Subhonqulixon «Subhoniy tibbiyoti 

---

168 
bo`yicha davolash» va astronomiyaga oid «Baxtli soatni aniqlashda oy 
manzillarining mohiyati» nomli kitoblar yozgan.