Psixalogiya fannidan javoblar

Билет №14

1-savol.Shaxsning individual xususiyatlarini izohlab bering.

Shaxsning betakror, o’ziga xos sususiyatlari, bu xaqdagi qarashlar

Psixik xodisalar psixik xolatlarni, psixik jarayonlarni va psixik xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Bularning barchasi tirik organizmning tashqi olamni u yoki bu darajada aks ettirishi bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bir so’z bilan ruhiy, psixik xodisalar deb ataladi. Bular ichida psixik jarayonlar yetakchi va asosiy mazminni kasb etadi.

Psixik jarayonlar tashqi olamni ongda aks ettirish, unga javob reaktsiyalarini berish bilan bog’liq jarayonlarning barchasini o’z ichiga oladi. Psixik jarayonlar ongning o’zida paydo bo’lib, ongning o’zida tugallanadi degan fikrni Sechenov mutlaqo noto’g’ri fikr deb hisoblagan edi. Psixik xodisa xali yuzaga kelmagan natijadan ham darak beradi.

Psixik jarayonlar signal yoki boshqaruv funktsiyasini bajarib, sharoitga moslashtirishga yoki javob reaktsiyasini berishga xizmat qiladi.

Psixik jarayon, ma’lumki o’ziga emas balki, miyaning mohiyati, uning tegishli bo’lmalari funktsiyasi sifatida olam haqidagi axborotlarning qayoqqa ketishi, qayerda saqlanishi va qayta ishlanishini ko’rsatuvchi javob reaktsiyasining boshqaruvchisidir.

Psixik jarayonlar o’z navbatida bilish jarayonlari, emmotsional jarayonlar, shaxsning irodaviy xolatlari va shaxsning individual xususiyatlari deb nomlangan qismlarga bo’lib o’rganiladi.

Dunyoni odamlarning o’zlari o’zgartiradilar, lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni o’zgartirishda, uni qurishda ishtirok etishga yo’naltirilgan bo’lishi kerakki, bu ish jarayonida shaxsning o’zi ham o’zgaradi. Hozirgi zamon ilmiy-psixologiyasi kishi o’z faolligini faoliyat jarayonida va eng avvalo, birgalikdagi faoliyat jarayonida namoyon qilishi to’g’risidagi qoidani qabul qiladi. Shaxs faolligini va faoliyatini yo’naltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan bog’liq bo’lmagan barqaror motivlar majmui kishi shaxsining yo’naltirilganligi deb ataladi. Motivlar oz yoki ko’p darajada anglangan bo’lishi yoki umuman anglanilmagan bo’lishi ham mumkin. Shaxsning yo’naltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol o’ynaydi.

Temperament va uning tiplari

Kishi faoliyati natijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maqsadning o’zigina emas, balki ushbu maqsad ahamiyatiga molik ob’ektda ro’yobga chiqishining realligi ham anglanilgan bo’lsa, bu xol shaxsning istiqboli deb qaraladi(prespektiva).

Temperament lotincha temperamentum-narsalarning tegishli nisbati degan so’zdan olingan.Temperament haqida dastlab eramizdan oldingi beshinchi asrda yashagan Galen, uchinch asrda yashagan Ibn Sino va boshqalar o’z qarashlarini bildirgan. Galen birinchi bo’lib temperamentning kengaytirilgan tasnifini berib, uning 13 turini sanab o’tgan. Keyinroq vatandoshimiz Ibn Sino temperamentni mijoz deb atab, uning issiq va sovuq turini, bu odamning rangi, qoni miqdori, quyuq yoki suyuqligiga bog’liqligini aytgan. Hozirgi kunda temperament oliy nerv tizimi va uning xillari bilan bog’liqligi asos qilib olinib, 4 tipi borligi qabul qilingan. Bu tepmeramentning antic davr klassifikatsiyasiga nomi bilan oxshash bo’lishi qabul qilingan.

Sangvinik – qon so’zi bilan bog’liq bo’lib, serharakat, kuchli ta’sirlashish, muvozanatsiz bo’lish nazarda tutiladi.

Xolerik – sariq o’t organizmda ustun miqdorda bo’lishi asos qilib olinib, ta’surotni tez qabul qilib olish, kuchli qo’zg’alish, terisiga sig’maydigan shoshqaloq odam xususiyati hisoblanadi.

Flegmatik – organizmda shilimshiq modda flegma miqdori ko’pligi bilan ifodalanadi. Bu tipdagi odam ta’surotni bir muncha sekin qabul qiladi, ishga shoshilmay kirishadi, lekin ishni puxta, oxiriga yetkazib bajarishga layoqatli tip.

Melanxolik – qora o’t miqdori bilan bog’liq deb hisoblanadi. Bu tipdagi odam <>, <>, atrofida sodir bo’layotgan xodisalarga va odamlarga loqayd, <> tip. Antik davr psixologiyasidagi bu turlar keyin yana ko’p marta tadbiq qilinib, yana shu to’rt tip nomi saqlanib qolgan.

2-savol.Boshqaruv uslublari deganda nimani tushunasiz?

Boshqaruv uslubi – bu rahbarning o'ziga bo'ysunuvchilar bilan bo'lgan munosabatlarida namoyon bo'ladigan barqaror xususiyatlar to'plami.

Boshqacha qilib aytganda, bu xo'jayinning qo'l ostidagi xizmatchilarini qanday boshqarishi va aniq vaziyatlardan mustaqil ravishda o'zini tutish uslubini aks ettirishi.

Boshqaruv uslubi umuman rahbarning xatti-harakatlarini tavsiflamaydi, xususan, barqaror, undagi o'zgarishsiz. Doimiy ravishda har xil vaziyatlarda namoyon bo'ladi. Menejmentning maqbul uslublarini izlash va ulardan foydalanish xodimlarning yutuqlari va mamnunligini oshirishga mo'ljallangan.

Boshqaruv uslublari kontseptsiyasi Ikkinchi Jahon Urushidan keyin jadal rivojlandi. Biroq, hozirgi kunga qadar uning rivojlanishi bir qator hal qilinmagan muammolarga duch kelmoqda. Asosiy muammolar:

Boshqaruv uslubining samaradorligini aniqlashdagi qiyinchiliklar. Muayyan uslub yordamida erishilishi kerak bo'lgan natijalar ko'plab tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi va ularni har qanday qiymatga kamaytirish va boshqa uslublarni qo'llash natijalari bilan taqqoslash oson emas.

Boshqaruv uslubi va undan foydalanish samaradorligi o'rtasida sababiy munosabatni o'rnatishdagi qiyinchiliklar. Odatda, boshqaruv uslubi ma'lum bir natijaga erishishning sababi sifatida ko'riladi - xodimlarning mahsuldorligi. Biroq, bunday nedensel munosabatlar har doim ham to'g'ri emas. Ko'pincha, etakchini ma'lum uslubdan foydalanishga undaydigan xodimlar yutuqlarining tabiati (ahamiyatsiz yoki yuqori yutuqlar).

Vaziyatning o'zgaruvchanligi, birinchi navbatda tashkilotning o'zida. Boshqaruv uslublari faqat ma'lum sharoitlarda o'z samaradorligini namoyish etadi, ammo bu shartlar o'zgarmaydi. Vaqt o'tishi bilan, ham rahbar, ham xodimlar bir-birlariga bo'lgan umidlari va munosabatlarini o'zgartirishi mumkin, bu uslubni samarasiz qilishi mumkin, va uning ishlatilishini baholash - ishonchsiz.

Ushbu va boshqa bir qator qiyinchiliklarga qaramay, boshqaruv uslubi etakchilik samaradorligini oshirish muammolarini hal qilishda muhim qo'llanma hisoblanadi.

Boshqaruv uslubini aniqlashning 2 yo'li mavjud:

Boss qo'l ostidagilarga nisbatan xo'jayin qo'llaydigan individual boshqaruv uslubining xususiyatlarini tushuntirish orqali.

· Xodimlarning integratsiyasiga va tashkilotning maqsadlariga erishish jarayonida ulardan foydalanishga yo'naltirilgan rahbarning xulq-atvoriga qo'yiladigan tipik talablar nazariy rivojlanishidan foydalanish.

Siz etakchilik uslubini "rahbarning jamoa bilan o'zaro munosabatlarining ob'ektiv va subyektiv sharoitlari, shuningdek rahbarning shaxsiyatining individual psixologik xususiyatlari ta'siri ostida shakllanadigan namoyon bo'ladigan xususiyatlari" sifatida ko'rib chiqishingiz mumkin.

Muayyan boshqaruv darajasida boshqaruv uslubini shakllantiradigan ob'ektiv, tashqi sharoitlar orasida jamoaning tabiati (ishlab chiqarish, tadqiqot va boshqalar), vazifalarning o'ziga xos xususiyatlari (muntazam, tanish yoki shoshilinch, g'ayrioddiy), ularni bajarish shartlari mavjud. vazifalar (qulay, noqulay yoki ekstremal), faoliyat usullari va vositalari (individual, juft yoki guruh). Yuqoridagilar bilan bir qatorda jamoaning rivojlanish darajasi kabi omil alohida ajralib turadi. Muayyan rahbarning individual psixologik xususiyatlari uning boshqaruv faoliyatiga o'ziga xoslikni qo'shadi. Tashqi ta'sirlarning mos ravishda o'zgarishi asosida har bir rahbar o'zining individual boshqaruv uslubini namoyish etadi.

Etakchilik uslubini o'rganish yarim asrdan ko'proq vaqt davomida psixologlar tomonidan olib borilgan. Shunday qilib, tadqiqotchilar bugungi kunga qadar ushbu muammo bo'yicha juda ko'p miqdordagi empirik materiallarni to'plashdi.

Boshqaruv uslubi - usul, boshliqning bo'ysunuvchilarga ta'sir qilish usullari tizimi. Tashkilotning samarali faoliyatida, odamlar va jamoaning potentsial imkoniyatlarini to'liq amalga oshirishda muhim omillardan biri. Ko'pgina tadqiqotchilar quyidagi boshqaruv usullarini aniqlaydilar:

Demokratik uslub (kollegial);

Liberal uslub (anarxist).

Boshqaruv uslubi bu odatiy ularga ta'sir qilish va tashkilot maqsadlariga erishishga undash uchun menejerning quyi bo'g'inlarga nisbatan munosabati. Menejer o'z vakolatlarini qay darajada topshirganligi, u ishlatadigan kuch turlari va uning g'amxo'rligi, birinchi navbatda, inson munosabatlari yoki, eng avvalo, vazifa haqida, bularning barchasi ushbu etakchini tavsiflaydigan boshqaruv uslubini aks ettiradi.

Har bir tashkilot o'ziga xos shaxslar, maqsad va vazifalarning o'ziga xos birikmasidir. Har bir menejer bir qator qobiliyatlarga ega noyob shaxsdir. Shuning uchun boshqaruv uslublari har doim ham ma'lum bir toifaga tegishli bo'lishi mumkin emas.

3-savol.Ta'lim tamoyili nimani anglatadi?Misollar.

Ta`lim tamoillari o`qitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy qonuniyatlaridir. Qonuniyat bu barqarorlik, zaruriyat, u yoki bu hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa.

Ta`lim tamoyillari deb, umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o`qish va o`qitish jarayonlarining yo`nalishi, o`quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o`zlashtirishlari, bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun qoidalarining yig`indisiga aytiladi.

O`qitish prinsiplari ta’limning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to`g`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.

. Ta‘lim prinsip (tamoyil) lari deb, ta‘limning barcha bosqichlari va hamma predmetlarini o’qitish uchun asos bo’ladigan qonuniyatlar, qoidalarga aytamiz. Ta‘lim qonuniyatlari o’quvchi va o’qituvchi orasidagi eng muhim ichki ahamiyatni aks ettiradi.

Ta’lim prinsiplari o’quv-tarbiya jarayoniga qo’yiladigan ijtimoiy talablar

Ta’limni tashkil etish va boshqarishda rioya qilinadigan qoidalar sifatida amal qiladi. Ta’lim prinsiplari haqida tasavvurlar ikki xil yo’l bilan izohlanadi: 1) tasvir shaklida. Masalan, ilmiylik prinsipi fan va o’quv predmeti o’rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. Bu yerda ilmiylik prinsipi tasvir orqali bayon qilingan; 2) qoida shaklida. Masalan, ta’limda oddiydan murakkabga qarab boriladi. Bu jumlada tushunarlilik prinsipi qoidaga solingan, ya’ni normallashtirilgan. Ta’lim prinsiplari qoida shaklini ollevergan sari, ulardan amaliyotda foydalanish imkoniyatlari ham kengayaveradi.

Mutaxassislar ta’lim prinsiplari xususiyatlarini, asosan, o’qituvchi faoiliyatiga nisbatan izohlashadi. Shu sababli ko’pchilik didaktik qo’llanmalarda “o’qitish prinsiplari” iborasi ishlatilgan. Ta’lim prinsiplari talim jarayonining ikkala sub’eaktiga- ham o’qituvchi, ham o’quvchiga daxldor. SHunga ko’ra biz ularni ta’lim prinsiplari deb nomladik. Ta’limni tashkil etish, boshqarish va nazorat qilishda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga qo’yiladigan talablar, qoidalar ta’lim prinsipi deb aytiladi.

4-savol.Sharq uyg'onish davri allomalari Xorazmiy,Farobiy,Beruniy,Ibn Sino ilgari surgan qoida va tamoyillarni tariflang.

Butun SHarqda bo‘lgani kabi Movaraunnahrda ham ilm-fan va ma’rifat sohasida o‘z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo‘lgan faylasuf va munajjimlar, matematika, fizika, tibiiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar etishib chiqdilar. Ular o‘z ilmiy ishlarida axloq-odob masalalariga ham katta e’tibor berdilar. Bular ilgari surgan g‘oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamol topishida pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Demak, Markaziy Osiyo-SHarqning bksak ma’naviyat va yirik ilmiy tafakkur markaziga aylandi. Ana shu IX-XII asr SHarq Renessansi davrining buyuk allomalari jahon madaniyati rivojiga salmoqli hissa qo‘shdilar. Jumladan:

Abu Nasr Forobiy (873-950):-«ikkinchi ustoz» («muallimi soniy»). Aristoteldan keyin jahon ilmida ikkinchi ustoz deb tan olingan. U o‘z davri jahon ilmi yutuqlariga tayanib, birinchi va mukammal ilmdar turlanishini yaratadi va bu haqda ko‘plab asarlar yozadi. 160 ga yaqin asari bor. «SHarq Aristoteli» asarlarini ikki guruhga ajratish mumkin: a) qadimgi grek faylasuflari va tabiatshunos olimlarining (Aristotel, Platon, Evklid, Galen va boshqalar) ilmiy meroslarini sharhlash, targ‘ib qilish va o‘rganishga bag‘ishlangan; b) O‘rta asr fanining tabiiy va ijtimoiy-falsafiy fikri sohalariga, uning turli dolzarb masalalarini ishlab chiqishga, tabiatshunoslik, musiqashunoslik, filologiya, jamiyatshunoslikning muhim sohalariga bag‘ishlangan risolalar. Forobiy ilmiy merosining bir qismini uning sharxlari tashkil etib, ular boshqa muallimlarning asarlarga shunchaki tushuntirish va izoh­lar bo‘lib qolmasdan, balki teran va qiziqarli fikrlar bilan yo‘g‘rilgan, shuning uchun ham ularni mustaqil asarlar sifatida o‘rganmoq lozim. Olimning «Ideal jamiyat haqida», «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida» kabi asarlari ma’naviy-falsafiy muammolarni hal etishga bag‘ishlangan. Olimning insonparvarlik, vatanparvarlik, inson shaxsini tarbiyalash kabi fikrlari ijtimoiy masalalarni hal etish haqidagi nazariy saboqlari bilan singishib ketgan. Umuman Forobiyning asarlarini mazmuniga qb quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) falsafaning umumiy masalalariga, ya’ni bilimning umumiy xususiyatlari, qonunlari va turli kategoriyalariga bag‘ishlangan asarlar («Masalalar manbai»); 2) inson bilish faoliyatining falsafiy tomonlariga bag‘ishlangan, ya’ni bilishning shakllari, bosqichlari, usullari haqidagi asarlar. («YOshlarning aqli haqida kitob»), 3) falsafa va tabiiy fanlarning fan sifatidagi mazmuni, mavzui haqidagi asarlar («Falsafaga izoh­» va boshqalar), 4) moddaning miqdori, fazoviy va hajmiy munosabatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan («Musiqa haqidagi so‘z»), 5) moddaning xossa va turlari, noorganik tabiat, hayvonlar va inson organizmining xususiyatlarini o‘rganuvchi («Inson a’zolari haqida risola»), 6) tilshunos, she’riyat, notiqlik, san’ati, hattotlikka oid asarlar («Ritorika haqida kitob»), 7) ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish masalalariga, axloq, tarbiyaga bag‘ishlangan, ya’ni huquqshunoslik, etika-pedagogikaga oid asarlar («Baxt-saodatga erishuv», «SHaharni boshqarish», «Uru shva tinch turmush haqida kitob», «Fazilatli xulq­» va boshqalar).

Abu Rayhon Beruniy (973-1048) g‘arbda-Fransiyada Alibaron nomi bilan mashhur. Uning «Hindiston», «Geodeziya», «Minprologiya», «YOdgorliklar» kabi asarlari bor. Beruniy Xorazmda «Ma’mun akademiyasi» ga rahbarlik qilgan. Beruniy bilish nazariyasi bo‘yicha juda katta ishlar qilgan. Biroq, hozirgi kunda bilish va ta’lim nazariyasi (didaktika) bo‘yicha zamonaviy asarlar yaratilmagan. Olim o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlik» asarida: «Ma’lumki, har bir murakkab narsaning sodda bo‘laklari bor, murakkablik shular yig‘indisidan kelib chiqadi», «Sezgilar beshta bo‘lib, ular quloq bilan eshitish, ko‘z bilan ko‘rish, burun bilan hidlash, til bilan tati va teri bilan tegib bilishdan iboratdir...Ilm va ma’rifat faqatgina o‘shalar orqali hosil bo‘ladi», deydi.

Beruniy ta’limotiga ko‘ra, tabiatni bilish jarayoni sezgilardan boshlanib tafakkurga ko‘tariladi, ma’lum narsalardan noma’lum narslar va hodisalarni bilishgv tomonrivojlanib boradi. Bilish jarayonida hissiy bilish-sezgi, idrok, xotira kabilarga Beruniy katta e’tibor beradi va ularsiz tabiat hodisalari haqida tasavvur hosil qilish mumkin emasligini ta’kidlaydi.

Beruniy 1080 yilda g‘aznada yozib tugatgan «At-Tafhim li-avoil sinoati at-Tanjim» («YUlduzshunoslik ilmining asoalarini tushuntiruvchi kitob») asarida bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar haqida fikr yuritadi: 1. Matematika (arifmetika va algebra). 2. Astronomiya. 3. Geografiya. 4. Xronologiya (tarix). 5. Astronomiya. 6. Geometriya.

Abu Ali ibn Sino (980-1087):-jahon madaniyatiga katta hissa qo‘shgan qomuschi olim. Avitsenna tufayli Fransiya g‘arb Aristotel asarlarini o‘rgandi. 450 dan ortiq asar qoldirgan. «Tib qonunlari» o‘sha davrda tezda lotin tiliga tarjima qilinib, Evropa, qator SHarq mamlakakatlarida darslik bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. «Najot kitobi», «Donishmandlik kitobi», «Ishorat va tanbeh» asarlari muhim ahamiyatga ega.