Psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi

Psixologiya tarmoqlari 
Psixologiya fani qanday sohaga taluqligi bilan bir necha guruhlarga bo’linib 
ketadi. Biz buni birinchi bo’lib nazariy va amaliy psixologiya deb ataluvchi ikki 
katta guruhga bo’lamiz. 
Nazariy psixologiya bizlarga fundament bo’lib hizmat qiluvchi asosiy qonun 
qoidalarni va psixologik teoriyalar va prinsiplarni o’rgatadi. Bu bizlarga juda hilma 
xil analizlash, baholash, modifikatsiya qilish va hususiyatlarni rivojlantirish 
metodlari va texnikalarini o’rgatadi. 
Amaliy psixologiyada esa nazariy psixologiyada muhokama qilingan va 
o’rganilgan bilimlar sinaladi. Bu yerda biz psixologik qoidalar, prinisplar, teoralar 
va texnikalarni haqiqiy hayotda qo’llab ko’ramiz va o’z bilimimizni sinab ko’ramiz.
Yuqorida takidlab o’tilgan nazariy va amaliy psixologiyalar ham turli 
tarmoqlarga bo’linib ketgan. Kelinglar birinchi bo’lib nazariy psixologiyanign 
tarmoqlarini ko’riib chiqamiz: 
1. Umumiy psixologiya – normal odamlar xarakterlarini o’rganishga bog’liq 
bo’lgan asosiy fundament vazifasini o’tovchi qonun – qoidalar, teoralar va 
prinsiplarni o’rganadi; 
2. Psixopatologiya – Ruhiya kasalliklarning kelib chiqish sababini, tasir 
darajasini o’rganuvchi va uni davolash yo’llarini izlovchi psixologiya 
bo’limidir. 
3. Ijtiomoiy psixologiya – kishilarning ijtimoiy guruhlarga birlashishini, guruhiy 
tavsifni, shaxsning ruxiy faoliyati va xulq – atvorini, ijtiomoiy psixologik 
qonuniyatlarni, holatlar, hodisalar, ularning qiziqishlarini, nimani yoqtirishi 
va yoqtirmasligini kabilarni o’rganuvchi va tushuntirib beruvchi psixologiya 
sohasidir 
4. Ekspirimental psixologiya – psixik jarayonlar va hodisalarni ilmiy metodlar 
yordamida labaratoriyalarda ularni o’rganuvchi psixologiya bo’limi. Bu 
ekspirimentlar asosan hayvonlarda va qushlarda, so’ngra ixtiyorga qarab 
odamlarda amalga oshiriladi. 
5. Fizologik psixologiya – psixologiyaning bu bo’limi hatti harakatlarning 
fizologik va biologik asoslarini o’rganadi. Atrof muhit, tananing fizologik 

---

tuzilishi, miya ishi, nerv sistemalari va ularning ishlash faoliyati va shunga 
oxshash boshqalar bu bo’limning asosiy predmetlaridir. 
6. Para – psixologiya – qo’shimcha sezgi turlari, qayta tug’ilish asoslari, 
telepatiya va o’zga sayyoraliklar haqidagi muomolarga javob izlaydi 
7. Geo – psixologiya – landshaft, tuproq, havo o’zgarishlarining tabiatga 
aloqador tamonlarini o’rganuvchi psixologiya bo’limi. 
8. Rivojlanish psixologiyasi – psixologiyaning bu bo’limi induvid tug’ilganidan 
boshlab to o’guniga qadar davom etadigan jarayonlarda yuzaga keladigan 
o’zgarishlarni organadi. Psixologiyaning bu bo’limi o’z navbatida bolalar 
psixologiyasi, o’rta yoshlilar psixologiyasi va katta yoshlilar psixologiyasi 
kabi tarmoqlarga bo’linib ketadi.
12
Psixikani o‘rganish qator boshlang‘ich 
boshqaruv 
nizomlariga 
asoslangan 
tamoyillarga tayanadi, bu tamoyillar tadqiq 
etilayotgan ob’ektni mazmunli bayon etish, 
tajriba ma’lumotlariga ega bo‘lish muolajalarini rejalashtirish, ularni umumlashtirib, 
izohlash, shuningdek, ilmiy farazlarni ilgari surib, ularni tekshirish imkonini beradi. 
Psixologiyaning asosiy metodli tamoyillari sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan: 
1. Determinizm tamoyili. Bu tamoyilga asosan, barcha mavjudliklar ma’lum 
sabab, qonuniyatga ko‘ra paydo bo‘ladi, o‘zgaradi va nobud bo‘ladi. Psixologik 
tadqiqotda psixika hayot tarzidan kelib chiqib, mavjudlikning turli tashqi sharoitlari 
ta’sirida o‘zgarishini bildiradi. 
Hayvonlar psixikasi haqida so‘z yuritilganda, uning rivojlanishi biologik qonun 
sifatidagi tabiiy tanlanish bilan belgilanishini ta’kidlash lozim. Odam psixikasini 
oladigan bo‘lsak, inson ongi kelib chiqishining shakllari va rivojlanishi oxir-oqibat 
hayot uchun zarur moddiy vositalarni ishlab chiqish usulining rivojlanish qonunlari 
bilan belgilanadi. Determinizm tamoyilidan kelib chiquvchi xulosa sifatida inson 
ongining ijtimoiy-tarixiy xususiyatini tushunish xizmat qiladi. 
2. 
Ong va faoliyat birligi tamoyili. Ong va faoliyat uzviy birlikni tashkil etadi, 
lekin ular bir-biriga aynan o‘xshash emas. ong faoliyat jarayonida uning ichki 
rejasini, dasturini hosil qilgan holda shakllanadi. aynan, ongda voqelikning 
harakatchan ko‘rinishlari yuzaga keladi, ular yordamida inson atrof muhitda o‘z 
yo‘nalishini aniqlay oladi. 
Ong va faoliyatning birligi tamoyili ruhshunoslarga hulq-atvor, faoliyatni 
o‘rgangan holda, samarali maqsadga muvofiq harakatlarning ichki psixologik 
mexanizmlarini aniqlash, ya’ni, psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini ochib berish 
imkonini beradi. 
12
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y