Psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi

Shakllantiruvchi (ta’limiy) tajriba – psixik jarayon, shaxs holati yoki sifatini 
tadqiq etish va shakllantirish metodi. Masalan, bolalarda ma’lum sinf masalalarini 

---

echa olish qobiliyatini shakllantirish. Sinaluvchilar tegishli masalalar bilan 
tanishtirilib, ularni echish tartibi tushuntiriladi. So‘ngra ularga zarur malaka va 
ko‘nikmalarni orttirishga ko‘mak beriladi. Tajriba yakunida olingan natijalar 
baholanadi. 
Dala tajribasi o‘z xususiyati bilan laboratoriyadagi bilan o‘xshashdir, faqat u 
insonning real hayotidagi voqelikda o‘tkazilishi bilan farq qiladi. Masalan, oliy 
o‘quv yurtida ta’limning yangi dasturini kiritish bo‘yicha tajriba olib boriladi, 
buning ustiga, dastur o‘quv jarayoniga real tartibda kiritiladi. Tadqiqotchilarni 
tajriba natijasida talabalar bilimining yaxshilanashi yoki ularning avvalgidek 
saqlanib qolishi qiziqtiradi. Buning uchun ular tajribagacha va tajribadan so‘ng 
talabalar bilimini tekshiruvdan o‘tkazadilar va tajribaning samaradorligi yuzasidan 
xulosa yasaydilar. 
Qayd etish tajribasi  deb, vazifasi ma’lumotlarni oddiy ravishda qayd etish va 
ta’riflash, ya’ni, jarayonga tadqiqotchi tomonidan faol aralashuvsiz haqiqatda ro‘y 
beradigan voqelarni qayd etishdan iborat bo‘lgan tajribaga aytiladi. Qayd etish 
tajribasi tabiiy tajribadan vazifalarning real holati oddiy qayd etilishi va olingan 
natijalar o‘zaro tajribagacha va tajribadan so‘ng solishtirilmasligi bilan farq qiladi. 
Masalan, bolalarda xotiraning rivojlanish darajasini aniqlash. Sinaluvchilarga 
materialni eslab qolish va namoyish qilishga doir vazifalar qatori taklif etiladi. 
Ularni bajarish natijalariga ko‘ra, xotiraning rivojlanganlik darajasi aniqlanadi. 
Assotsiativ tajriba – K.G. YUng, M. Vertgeymer va D. Klyayn tomonidan bir 
vaqtda taklif etilgan va shaxs motivatsiyasini tadqiq etishga mo‘ljallangan 
loyihalash metodi. Bu metodda sinaluvchiga rag‘bat so‘zlar to‘plamiga javoban 
miyaga kelgan so‘zlarni iloji boricha tez aytish taklif etiladi. Bunda yuzaga kelgan 
tasavvurlar rag‘bat-so‘z va sinaluvchining javobi o‘rtasidagi bir xil tasavvurlarning 
turi, qaytarilishi, vaqtiga ko‘ra qayd etiladi. 
S.L. Rubinshteyn tajribaning to‘rt xil o‘ziga xos xususiyatiga ta’rif bergan edi. 
Birinchidan, tajribada kuzatuvchi vaziyatga faol aralasha olmaydigan kuzatishdan 
farqli ravishda tadqiqotchining o‘zi o‘rganayotgan hodisani yuzaga keltiradi. 
Ikkinchidan, tadqiqotchi o‘rganilayotgan jarayonning kechishi va ifodalanishi 
sharoitlarini o‘zgartirishi mumkin. Uchinchidan, tajribada o‘rganilayotgan jarayonni 
aniqlash uchun qonuniyatli aloqalarni o‘rnatish maqsadida, alohida sharoitlarni 
o‘zgarishli tarzda istisno qilish imkoni mavjud. Va, nihoyat, to‘rtinchidan, 
tadqiqotchi olingan ma’lumotlarning matematik qayta ishlanishini qo‘llagan holda 
sharoitlarning miqdoriy nisbatlarini ham o‘zgartirishi mumkin. 
Tajriba metodining muhim afzalligi shundan iboratki, bunda tadqiqotchi 
sustkashlikka yo‘l qo‘ymay, uni qiziqtiruvchi psixik hodisaning yuzaga kelishini 
kutib o‘tirmasligi lozim. Tajribada tadqiqotchi sharoitlarni o‘zi yaratganligi uchun 
bu sharoitlarni, hamda, ularning sinaluvchiga ko‘rsatadigan ta’sirini ham 

---

to‘laligicha hisobga olish imkoniyati tug‘iladi. Sharoitlarning tadqiqotchi tomonidan 
yaratilishi ularni bir necha marta takrorlash imkonini beradi. Bunday takrorlash, bir 
tomondan, olingan natijalarning ob’ektiv tasdiqlanishi bo‘lib xizmat qilsa, ikkinchi 
tomondan, ma’lumotlar to‘planishi va ularni miqdoriy baholash imkoniyatlarini 
ochib beradi. 
Shu bilan birga, tajriba metodining salbiy tomoni uni qo‘llashdagi maxsus 
yaratilgan sharoitlar o‘rganilayotgan psixik holatning tabiiy kechishini izdan 
chiqarishi mumkinligidan iborat (tajriba sharoitlari hayajon, qo‘rquv, o‘zining 
ijobiy tomonlarini ko‘rsatishga intilishni keltirib chiqarishi mumkin), bu esa o‘z 
navbatida olingan ma’lumotlarning buzib ko‘rsatilishiga olib keladi. 
Keyingi yillarda psixologik tashhislash metodlari, test sinovlari keng 
ko‘lamda olib borilmoqda. 
Psixologiyaning ob’ektiv metodlariga, shuningdek, psixologik tashhislash, 
aniq shaxs, odamlar guruhi, u yoki bu psixik vazifaning holatlari, xususiyatlarini 
baholash yoki aniqlash maqsadida qo‘llaniladigan test sinovlari ham kiradi. 
Test deb, bir xil shaklda tuzilgan, qisqa, vaqt bo‘yicha chegaralangan, miqdoriy 
kattalik bilan ifodalangan individual tafovutlarni o‘rnatish uchun mo‘ljallangan 
psixologik tashhislash sinoviga aytiladi. Testlar yordamida odamlarni o‘zaro bir-biri 
bilan solishtirgan holda o‘rganish, ular psixologiyasi va hulq-atvoriga baho berish 
mumkin. Test sinaluvchining o‘zini tutishini belgilovchi qat’iy qoida bo‘yicha 
sinaluvchilar bajarishi zarur bo‘lgan vazifalar to‘rlamidan iborat. Testlarning 
bajarilishi javoblarning to‘g‘riligi mezoni bo‘yicha baholanadi. To‘g‘ri bajarilgan 
vazifalar uchun ballar belgilab qo‘yilgan. Testning rag‘bat materiali barcha 
sinaluvchilar tomonidan bir xilda qabul qilinishi kerak. 
Testlarga berilgan javoblarni ishlab chiqishning ma’nosi shundan iboratki, 
olingan ma’lumotlar kalit yordamida baholashning ma’lum ko‘rsatkichlari, masalan, 
shaxsning xususiyatlari bilan solishtiriladi. Aniqlashning so‘nggi natijalari test 
ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Ularning tashhislashdagi ahamiyati, odatda, 
ko‘p sonli sinaluvchilarda statistik hisoblash yo‘li bilan olingan ko‘rsatkichlar bilan 
qiyoslash orqali aniqlanadi. 
Testlar bir necha mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Maqsadga ko‘ra, tanlash, 
ajratish, tasniflash teslariga bo‘linadi. Mazmuniga ko‘ra,: a) umumiy qobiliyatlar 
uchun (intellektual va kreativ); b) maxsus qobiliyatlar: shaxs testlari, yutuqlarga 
erishish testlari, mezonli-yo‘naltirilgan testlarga ajratiladi. SHakliga ko‘ra testlar 
individual va guruhli bo‘lib, quyidagi turlarga bo‘linadi: 
- verbal va noverbal (taqdim etilgan vazifalarning shakliga ko‘ra); 
- blankli testlar («qalam va qog‘ozli») – sinaluvchiga taqdim etilish shakliga 
ko‘ra; 
- asbobli testlar (maxsus asboblar yordamida); 

---

- kompyuter testlari. 
Texnika usullari nuqtai nazaridan testlar to‘rt turga bo‘linadi: 1) ob’ektiv, 
ko‘pchilik hollarda asbobli, psixofiziologik sinovlar, masalan, emotsional holatni 
belgilab beruvchi teri-galvanik refleksini o‘lchash; 2) so‘rov metodikalari yoki 
sub’ektiv testlar, masalan, G. Ayzenk va R. Kettelning umumshaxsiy testlari; 3) 
«qalam va qog‘ozli» testlar, masalan, diqqatni tashhislash uchun – matndagi ma’lum 
harflarni o‘chirish yoki labirintdan eng yaqin chiqish yo‘lini chizish va boshqalar;
4) sinaluvchilar hulq-atvori ifodalanishini baholashga asoslangan testlar, masalan, 
shaxsning guruh tomonidan baholanishi metodikasi (SHGB). 
Psixologiyada testlar bilish jarayonlari, hissiy-irodaviy soha, shaxsning 
psixologik xossalari, shaxslararo munosabatlarni tadqiq etish uchun qo‘llaniladi. 
Masalan, Ayzenkning verbal matni aqliy qobiliyatlarni baholashga, Teylor testi esa 
xavotirlanish darajasini aniqlashga mo‘ljallangan. 
Clinical method 
 
Whereas experimental and differential methods are generally used to 
investigate general behavior facts, the clinical method is directed towards the study 
of individual behavior. The clinical set-up or environment is associated with the 
health care and treatment of the individuals who come for advice and treatment of 
their physical and mental disorders. In the same sense, clinical methods remind us 
about all those methods which deal with the task of investigating the root causes of 
a problem or exceptional behavior and suggesting as well as providing proper 
environment and possible treatment: 
 
The concept of a clinical method is well contained in the concept of clinical 
psychology itself which can be described as: Clinical psychology is the art and 
technology of dealing with the adjustment problems of the individual. Analysis of 
this definition may help us to observe some of the following characteristics 
regarding nature and working of the clinical method; 
(i) 
Clinical method is applicable to an individual case. 
(ii) 
The individual has some problems. 
(iii) Both methods of diagnosis and treatment are employed in dealing with 
these problems. 
(iv) 
Clinical approach is an art as well as a science and technology which 
means that everybody cannot treat every patient and it derives pleasure in 
making mankind healthier and better. 
Thus, the basic elements in this method of psychological investigation are the 
diagnosis and treatment of the problem or mental illness of an individual.