Psixologiya tariyxi kk

 
Altinshi bap 
 
XVII I a`sirdin` aqiri-XIX a`sirdin` birinshi yarimida nemets klassikaliq filosofiyasindag`i 
psixologiyaliq ideyalar . 
Angliyada payda bolg`an empiristlik filosofiya ha`m psixologiya Germaniyaqa tez kirip barg`an joq.Tek 
XVII I a`sirdin` ekinshi yariminda g`ana Lokktin` “Ta`jiriybeler” degen miyneti ha`m Yumnin` miynetleri ahdarildi . 
Al jetpisinshi jillari Gartlidin` , frantsuzlar Bonne, Gel`vetsiy ha`m Kondil`yaktin` miynetleri awdarildi. Bug`an 
deyin Dekart, Leybnits ha`m onin` izbasari X.Vol`f jaqsi tanis edi . 
X.Vol`f ( a`hw9-a`wo`n`) Leybnitsti sistemalastirip, belgili qildi . Germaniyada ol ornatqan 
psixologiyanin` ta`schiri na`tiyjesinde Kant rawajlang`an edi . Degen menen, keyin ala Kant bul psixologiyani ta`n 
almadi . X.Vol`ftin` sistemasi psixologiyada empiristlik ha`m ratsionalistlik ideyalar arasinda kompromiss 
boldi.X.Vol`f bul kompromissti psixologiyani eki ilimge, empiristlik (“Empiristlik psixologiya”, a`wqg`) ha`m 
ratsionalliq ( “Ratsionalliq psixologiya”, a`wqn` ) dep boliwi arqali ko`rsetti . Vol`ftin` empiristlik psixologiyasinda 
XVIII a`sirde jandi u`yrneiw faktleri boyinsha tendentsiya orin iyeledi . Biraq Vol`ftin` empiriyasi ju`da` jarli bolip, 
ol psixologiyada o`lshew mu`mkinshiligin gu`milji tu`rde ko`rsetti . Al ratsionalliq psixologiyasi tirishilik, jasaw 
orni, azatiliq ha`m jannin` o`lmeytug`ini siyaqli ma`selelerdi u`yrendi . Vol`f ratsionalliq psixologiyasinda qa`biletler 
teoriyasin da usindi . 
Vol`ftin` psixologiyasin I.Kant (a`wg`n`- a`h0n`) qatan` sing`a aldi . Ol psixologiyada ta`jiriybe ha`m 
matematikanin` mu`mkin emesligin, olardin` tek ilim sipatinda psixologiyag`a kerek ekennen aytti . Kant Jon 
trixotmiyasinin` tiykarin saliwshi boldi ( og`an deyin nemets filosofi I.Tetens ( a`wqu`-a`h0w) usi ashiliwdi jasag`an 

---

bolsa da , bul Kantqa tiyisli boldi). “Pikirlew qa`biletin sing`a aliw” (a`w90) degen miynetinin` kiris so`z bo`liminde 
Kant jannin` bile alatug`in qa`biletinin` ra`ha`t ha`m qiinshiliqti seziw qa`biletinen ayriqsha ekeninin aytti . Degen 
menen, bul klassifikatsiya Kanttin` “Antropologiya” ( a`w9h) degen miynetinde ken`irek yu berilgen . Kant bul 
kitabinda tilek ha`m erktin` ayirmashilig`ina toqtalip, erk aqil arqali ha`reketke keldi, al tilektin` tiykari sezimler, 
ra`ha`tlik ha`m qiyinshiliqlar ekenin aytadi. Kanttfn` klassifikatsiyasi XIX a`sirge o`tti ha`m u`stin boldi.
Kanttin` yu bilim haqqinda ta`liymatindag`i apriorizm , a`sirese onin` qabil etiw tu`ri bolg`an ken` islik 
ha`m waqit apriorlig`i haqqinda ta`liymati nemets psixologiyasina ha`m qabil etiw psixofiziologiyasina u`lken ta`sir
jasadi . Kanttio` pikiri boyinsha zatlardin` bizlerge jasag`an ta`siri na`tiyjesinde bilim payda boladi, yag`niy ol 
empiristlik xarakterge iye . Bizlerdin` ta`jiriybelik bilimlerimiz bul formalar bolip esaplalandi. Formalar apriorli 
bolip, biliw qa`biletinen payda boladi. Formalar qabil etiwdin` apriorli formasi ha`m pikirlewdin` apriorli formasi 
bolip bo`linedi. Qabil etiw formalarina ken`islik ha`m waqit jatadi. Al pikirlewdin` apriorli formasi mazmung`a 
qosiladi ha`m eki toparg`a bo`linediU` aqil kategoriyasi (olar a`g`) ha`m taza aqil ideyalari (olar q). Aqildin` apriorli 
formasin izertlewi arqali Kant appertseptsiya haqqinda ta`liymatti rawajlandiradi. Appertseptsiya – bul a`welden 
bilg`asiq tu`siniklerdin` sintezin a`melge asiriwshi aktiv ku`sh bolip, ol eki formag`a iye. Olar U` appertseptsiyanin`
da`slepki sintetikaliq birligi yamasa sana-sezimnin` transtsendental` birligi ha`m appertseptsiyanin` transtsendental` 
birligi yamasa ob`ektiv appertseptsiya. 
Kanttin` ta`liymatinda a`hmiyetli psixologiyaliq jag`daylar trantsentental` sxemalarda jaylasqan. Kant 
sxemalardi sezimtal tu`sinikler dep ataydi . Olar qiyal etiw jemesi bolip tabiladi . Kanttin` sxemalar haqqinda tu`sinigi
zamanago`y psixologiyadag`i empiristlik izertlewler arqali tastiyiqlanadi . 
I.G.Fixte ( a`wu`g`- a`ha`n`) frantsuz revolyutsiyasinin` `ta`siri astinda boldi. Ol sub`ekttin` aktivligi 
haqqinda ideyalardi rawajlandirdi. Sheling Fixteni Spinozanin` antipodi dep atadi. Fiktenin` pikirinshe , adamdi 
ta`biyattin` basqa qubilislarinan ayirip turg`an na`rse- onin` do`retiwshilik qa`bileti, aqilg`a say erki boliwi. Adam o`z 
isleri menen haywannan ayirilip turadi .yu 
Fixtenin` sha`kirti F.V.I.Shelling ( a`wwo`-a`ho`n`) Fixtenin` sub`ektivizmin sing`a aldi . Shellingnin`
Fixteden ayirmashilig`i , ol ruwxiy o`mirdi ta`biyat haqqinda ta`liymat kontekstinde u`yrendi . Shelling magnetizmde , 
elektr tarmaqlarinda , ximiyaliq reaktsiyalarda, a`sirese organikaliq ta`biyatta ruwxiy na`rselerdi ko`rdi. Adamdi eki 
du`n`ya bolg`an ta`biyat ha`m ruwxti baylanistirwshi dep esapladi . Adamnin` maqseti ha`m joqari isi – bul ko`rkem
o`ner, dep sanadi .
G.V.Gegel`din` ( a`ww0-a`hqa`) ideologiyaliq sistemasindag`i sub`ektivlik ruwx haqqinda ta`liymat 
tarawinin` biri psixologiyadan turadi. Sub`ektivlik ruwx, yag`niy individual` sana-sezim o`z rawajlaniwinda u`sh 
basqishtan o`tedi . Birinshi basqishinda ruwx dene menen tikkeley qosiladi . Bul jerde adamlardin` ha`r tu`rli 
psixikaliq jag`dayi olardin` rasaliq, jasi ha`m fiziologiyaliq o`zgeshiliklerine baylanisli u`yreniledi . Olardin` minez-
qulqi, temperamenti ha`m sezimleri de esapqa alinadi . Ekinshi basqishta ruwx sana-sezim bolip esaplanadi . Bul 
jerde sana-sezimnin` o`siw ma`selesi u`yreniledi . U`shinshi basqishta ruwx aqil ( teoretikaliq ruwx, yag`niy bilim)
erk ( praktikaliq ruwx) ha`m a`dep-ikramliq ( azat ruwx) sipatinda u`yreniledi. 
L.Feyerbaxtin` ( a`h0n`-a`hwg`) filosofiyasinda psixikani tu`siniw ushin materialistlik usil kerekligi 
tastiiqlanadi. Feyerbaxtin` filosofiyaschinin` temasi adam bul pikirlew sub`ekti . Feyerbax adamdi ta`biyattan 
ajiratpadi . ha`m og`an qarsi qoymadi, adamdi ta`biyattin` jemsi ha`m bir bo`legi dep esapqa degen praktikaliq
qatnastan aship aytpaydi . 
Besinshi taraw 
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi ha`m onin` ashiq krizis waqtina deyin rawajlaniwi ( XIX
a`sirdin` u`0- jillari XX a`sirdin` a`0-jillari 
Birinshi bap 
O`z aldina ilim sipatinda psixologiyanin` birinshi bag`darlamalari . 
Psixologiyanin` o`z adina ilim sipatinda birinshi varianti V.Vundtin` ( a`hqg`-a`9g`0) fiziologiyaliq 
psixologiyasi boldi . Vundt o`z izertlewlerin qabil eti tarawi boyinsha ju`rgizdi. Olar boyinsha “Qabil etiw teoriyasi 
boyinsha osherkler” ( a`hu`g`) degen kitap du`zildi . Vundt bul osherklerde psixologiyanin` eksperimental` ilim ekeni 
haqqinda ideyalardi rawajlandiradi . a`hu`g`- jili shiqqan “Adamnin` ha`m haywanatlardin` jani haqqinda 
lektsiyalar” degen miynetinde ruwxinin` jemisderinin` analizin dep atap o`tti. Solay etip, u`0-jillari eki metodti, 
yag`niy eksperimental` ha`m ma`deniy menen tariyxiy metodlardi biriktiriwshi psixologiyanin` bag`darlamasi 
qa`liplesti. a`hwn`-jili baspadan shiqqan “Fiziologiyaliq psixologiyanin` tiykarlari” degen Vundttin` miyneti
psixologiyanin` o`z aldina ilim boliwina tiykar salip berdi. Bul psixologiyanin` ob`ekti- ishki ha`m sirtqi baqlawlar 
ushin an`sat bolg`an fiziologiyaliq ha`m psixodlogiyaliq ta`replerge iye bolg`an sezimler ha`m a`piwayi sezimtalliq 
bolip tabiladi . Fiziologiyaliq psixologiya metodi boyinsha eksperimentalliq psixologiya bolip esaplanadi . a`hwo`- 
jildan baslap Vundt Leyptsig unirversitetinde is u`rgize basladi . Ol a`hw9- jili bul jerde psixologiyaliq laboratoriyani 
jaratti. Usi laboratoriya bazasinda eki jildan son`, eksperimental` psixologiya instituti du`zildi . Ol en` bachstan-aq
psixologlardi tayarlaytug`in xaliq araliq orayg`a aylandi . Bul jerde E.Krepelin, G.Myunsterberg, O.Kyul`pe, 
E.Meyman, K.Marte, T.Lipps, F.Kryuger ( Germaniya), E.Titchener ( Angliya) , E. Skripshur, D.Endjel. S`tyu. Xoll ( 
Amerika ), V.M.Bexterev, V.F. Shij, N.N. Pange ( Rossiya) h.t.b. ta`lim aldi . Vundttin` mektebi usi ta`rizde payda 
boldi ha`m usi mektep arqali psixologiyanin` o`z aldina ilimge aylaniw tariyxi baslandi . 

---

Psixologiyanin` jan ha`m ishki ta`jiriybe haqqinda ilim ekeni tuwrali tu`sinikti sing`a alip, Vundt
psixologiyanin` tikkeley ta`jiriybe haqqinda ilim ekenin aytadi . Ob`ekt ha`m sub`ekt u`zilmes birlikte boladi, 
yag`niy ha`r bir ob`ekt usinilg`an ob`ekt bolip esaplanadi . Solay etip, psixologiyanin` u`yrenetug`in ob`ekti sana-
sezim bolip tabiladi . Vundt o`z psixologiyasin volyuntaristlik dep ataydi. Al ob`ektivlik qubilislar bolg`an minez-
qulin` ha`m is-ha`reketti psixologiyadan alip taslaydi, adam o`zin o`zi baqlawda ta`jiriybe aniqliq kirgizedi, dep 
sanaydi . 
Degen menen , pu`tkil psixologiyani ta`jiriybe arqali u`yreniw qiyin . Vundt ta`jiriybeni a`piwayi psixikaliq 
protsessler menen, yag`niy sezimler, tu`sinikler, reaktsiya waqiti, a`piwayi pssotsiatsiyalar ha`m seziniwler menen 
shekledi . Joqari psixikaliq funktsiyalardi ha`m psixikaliq rawajlaniwi izertlew basqa usillardi talap etedi .Vundt 
adamlardin` o`z ara qarim-qatnasin, tillerin, an`izlarin, u`rip-a`detlerin u`yrenetug`in psixologiyanin` bil bo`limin 
xaliqlardin` psixologisi dep atadi. Vundt bul psixologiyag`a individual` eksperimental` psixologiyani qarsi qoydi. Bir-
birinen mazmuni ha`m usili jag`inan ayirilatug`in , biri ta`biyat taniw, biri jan haqqinda ilimdi u`yrenetug`in us eki 
psixologiyanin` Vundt ta`repinen kirgiziliwi arqali bir ilimnin` bo`liniwi kelip shiqti . Bul XX a`sirdin`
pstixologiyada ju`z bergen ashiq krizistin` birden-bir sebebi ha`m og`an ta`n belgi boldi . 
Vundtin` psixologiyaliq sistemasi elementlerdi ( sezimler ha`m seziniwdi) elementler arasindag`i balanisli, 
usi baylanislardin` na`tiyjesin, ruwxiy o`mir nizamlarinin` zertlewin u`yrenedi . Bul prgrammada assotsiativ 
psixologiyag`a ta`n bolg`an nizmlarin-izertlewge u`yrenedi . Bul programmada assotsiativ psixologiyag`a ta`n bolg`an 
Vundttin` atolizmi ayqin ko`rinedi, yag`niy o`z ta`biyati boyinsha sensor bolg`an a`piwayi elementler birinshi, al 
quramali birikpeler ekinshi boladi . Ja`ne de, Vundt assotsiativlik baylanislardan tisqari, appertseptivlik baylanislardi 
da ayirip aytadi. Appertseptsiya 
sub`ekttin` aktivliginde ha`m diqqat awdariwda ko`rinetug`in sana-sezimnin` 
ayriqsha funktsiyasi. Vundt appertseptsiya, diqqat awdariw ha`m erk tu`siniklerin jaqinlastiradi, ha`tte, olardi ten`dey 
ko`redi. Appertseptsiya jemisi- appertsetivlik tu`rde u`ylesken tu`sinik, funktsiyasi 
pikir ha`m qiyal, al 
appertseptsiyanin` negizi sana-sezimnin` o`zinde jalasqan . 
Vundtin` psixologiyasinin` son`g`i tarawi psixikaliq o`mir nizamlari haqqinda ta`liymattan turadi. Onda
su`wretlew shegarasinan shig`ip, ub`ektivlik du`n`yanin` qa`siyetlerin aniqlaw haqqinda aytilg`an . 
Vundttin` barliq islerinin` ishinde tariyxiy a`hmiyetke iye bolg`an isleri- onin` psixologiyag`a ta`jiriybe 
kirgiziwi, eksperimental` psixologiya institutin sho`lkemlestiriwi ha`m G`Psixologiyaliq izertlewlerG` ( da`slep 
G`Filosofiyaliq izertlewlerG`) degen arnawli jurnaldi shig`ariwi boladi . Bul a`hwu`-jili A.Ben ta`repinen
shig`arilg`an G` MindG` jurnalinan keyin birinshi psixologiyalig` jurnal boldi . 
Vundt penen birdey waqitta Rossiyada psixologiyanin` du`zilisi boyinsha bag`darlama menen 
I.M.Seshenoav ( a`hg`9-a`90o`) jumis ju`rgizdi . Ol Peterburgtag`i a`skeriy ushilisheni ha`m Moskva unirversitetinin`
meditsina fakul`tetin pitkergen . Seshenov ilimiy psixologiyanin` tiykarin saldi . OL o`zinin` psixologiya boyinsha
a`hmiyetli miynetleri bolg`an G`Bas miyinin` refleksleriG` ( a`hu`q) kitabinda erkin ha`m erksiz is-ha`reketlerdin` 
mashqalasi boyinsha reflektorliq teoriyani qisqasha tu`sinikli etip aytip berdi . Al G`Psixologiyani kim ha`m qalay 
islep shig`iw kerekG` (a`hwq) degen kitabindag`i Kavelin menen tartisinda psixologiyanin` du`zilisi ha`m 
maqsetleri haqqinda so`z etiledi. G`Pikirler elementiG` ( a`hwh) kitabinda bolsa, pikirlewdi ta`biyat ilimiy boyinsha 
u`yreniw haqqinda aytilg`an . Seshenov 90- jillari G`Ta`sirler ha`m shinliqG`, G`Zatlar haqqinda oylar ha`m shinliqG`, 
G`Fiziologiyaliq ko`z qarasi boyinsha zatlar haqqinda oylawG` h.t.b. mashqalardi jazdi. 
Seshenov o`zinin` G`Bas miyinin` refleksleriG` degen miynetinde psixikaliq o`mirdin` qubilislarina 
fiziologiyaliq bilimlerdi qollaniw mu`mkinshligin da`lillewdi maqset etip qoydi. Seshenov pikirinshe, sirtqi na`rselerdi 
ko`riw, esitiw h.t.b. qabillew qa`bileti ha`m olardi analizlew qa`bileti refleksler ja`rdeminde boladi . Psixikaliq 
protsessler adamnin` o`zin qorshag`an du`n`ya menen o`z ara baylanisli na`tiyjesinde baslanadi ha`m juwmaqlanadi . 
I.M.Seshenov du`n`ya ju`zi psixologiyasina u`lken ta`sir ko`rsetti . Onin` jolin N.N. Lange, V.M.Bexterev, 
fiziologiyada I.P.Pavlov ha`m A.Ayu.Uxtomskiy dawam etti. Seshenovtin` Rosssiya ilimine degen u`lken ta`siri ha`irgi 
ku`ni de bayqalmaqta.