Psixologiya tariyxi kk

Ekinshi bap 
 
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesiw da`wirindegi teoretikaliq gu`res 
 
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolg`an waqtinan baslap-aq, onin` o`zin, usilin ha`m maqsetlerin tu`siniw 
boyinsha ha`r tu`rli islep alip barildi . 
Vundttin` islerin E.Titchener ( a`hu`w-a`9g`w) ha`m Amerikanin` Kornel` universitetinde onin` a`tirapina 
jiynalg`an psixologlar dawam etti . Bul universitet Titchenerdin` arqasinda iri psixologiyaliq orayg`a aylandi ha`m 
Amerikada birinshilerden bolip eksperimental` psixologiyaga tiykar saldi . Titchshener Vundttin` psixologiyanin` 
tikkeley ta`jiribe haqqinda ilim ekenligi tuwrali pikirine qosiladi . Titshener o`z psixologiyasin du`zilisin psixologiya 
dep atadi . Onin` pikirinshe. Psixologiya du`zilisti u`yreniwi za`ru`r. 
Sana-sezim ayriqsha ishki du`n`yag`a iye. Og`an tek analitikaliq introspektsiya usili ja`rdeminde kiriwge 
boladi . Bul usil introspektsiya variantlarinin` biri dep ataydi . Titshener sana-sezimnen stimuldin` fizikaliq ta`biyatina
baylanisli bolg`an ha`mme na`rseni alip taslawdi talap etti . Sebebi tek sana-sezimnin` taza mazmunin g`ana 
introspektsiya arqali biliwge boladi . Ta`jiriybede sinalip atirg`an adam psixologqa o`z sezimlerin aniq aytiwi tiyis . 
Analitikaliq introspektsiya usili tek sana-sezimdi u`yreniw menen sheklengen. O`ytkei ha`r bir adamg`a o`z kewli 
belgili boladi . Haywanatlar, balalar, psixikaliq awiriwlardin` psixikasin ha`m ja`miyetlik psixologiyaliq protsesslerdi 
izertlewdi o`z baqlawlarin`a su`yengen halda alip bariw kerek . 

---

Titshener individual` differentsial` psixologiya ideyasin qollap quwatlamadi . Ol o`zinin` G`Du`zilisli 
psixologiyanin` postulatlariG` (a`h9h) ha`m G`Introspektsiya sxemasiG` (a`9a`g`) degen maqalalarinda analitikaliq 
introspektsiya haqqinda ideyalardi rawajlandiradi ha`m bul isenimsiz usildi ayiplawlardan jaqlaydi . 
Titshener sezimler ha`m obrazlardi sana-sezimnin` birinshi elementleri dep ayirip aytti . Sezimler sipat, 
jiger, aniqliq ha`m seziliwshiliqqa iye . Bular qabil etiwge ta`n elementler. Obrazlar buring`i sezimlerdin` belgisi . 
Olar este saqlaw ha`m qiyal etiw tu`siniklerine ta`n elementler. Psixologiyanin` maqseti usi elementlerdi ta`jiriybe 
ja`rdeminde su`wretlewden ibarat. 
Titshenerdin` sistemasi pmsixikani introspektiv tu`rde talqilawdi ja`mlestirip tu`siniwdiriwden iyubarat. Bul 
sistema Amerika psixologiyasinda ayriqsha orin iyeleydi . Amerika psixologlarin adam qa`biletleri ha`m individual` 
ayirmashiliqlari qiziqtirdi . 
Avstriya filosfi ha`m psixologi F.Brentano ( a`hqh-a`9a`w) da`stu`riy element-aristlik assotsiativ 
psixologiyada da, Vundttin` jan`a psixologiyasina da qarsi turg`an programmani islep shiqti . Onin` filosofiyaliq ha`m 
psixologiyaliq ko`z qaraslarin basli miyneti bolg`an G`Psixologiya emp iristlik ko`z qaras boyinshaG` degen
kitabinda Brentano Vundttin` eksperimental` usilina psixikaliq fenomenlerdin` ishki qabillawin qarakma-qarsi qoydi . 
Brentanonin` usili o`zin o`zi baqlawdin` sub`ektiv varianti edi. 
Brentano psixikaliq fenomenlerdi fizikaliq fenomenerge qarsi qoyadi, fizikaliq fenomenlerdin` misalina 
ren`, figura , landshaft ( men bulardi ko`remen), akkord ( men oni esitemen) , jilliliq, suwiq, iyis ( men olardi sezemen) 
ha`m menin` qiyalinda payda bolatug`in zatlar jatadi . 
Solay etip, ko`riw, esitiw, pikirlew siyaqli is-ha`reketler bolg`an psixikaliq fenomenler psixologiya pa`ni 
bolip tabiladi . Biraq is-ha`reketler ob`ektke qaratilmag`an bolsa ma`niske iye emes. Brentano ruwxiy is-ha`reketlerdi 
u`shke bo`lediU` tu`siniw is-ha`reketleri, pikirlew is-ha`reketleri ha`m seziw is-ha`reketleri. Barliq psixikaliq is-
ha`reketlerdin` ishinde tu`sinik basli orinda turadi . Brentano o`zi u`shke bo`lgen ruwxiy is-ha`reketlerdin` ruwxiy
o`mirde birlikke ie ekenin aytti . Brentano olardi izli-izinen ag`ip baratirg`an da`r`ya tolqinlarina uqsatadi. 
Intentsional` is-ha`reketler psixologiyasinda sana-sezim psixologiyasinin` u`sh a`hmiyetli ma`selesi 
ko`teriledi. Olar U` zatliq, aktivlik ha`m birlik bolip tabiladi .Brentanonin` pikirinshe, bul qa`siyetlerde psixikaliq 
qubiliislardin` spetsifikasi ko`rinedi. 
Brentanonin` psixologiyada ko`tergen ma`seleleri K.Shtumportin` funktsiyalar psixologiyasinda 
rawajlaniwin dawam etti. Ol Vyurtsburg mektebine, geshtal`tpsixologiyasi, F.Staut ha`m Dj.Uordtin` anglichan 
psixologiyasina ta`sir jasadi . Ja`ne de, ol orta ha`m arnawli psixologiyag`a, Freydtin` psixoanalizine de ko`p ta`sir 
jasadi . Filosofiyada Brentanonin` ideyalari onin` sha`kirti E.Gusserl` (a`ho`9-a`9qh) ta`repinen ayriqsha tu`rde 
dawamp ettirildi. 
Avstriya mektebinde Brentanonin` sha`kirti A.Meynong ( a`ho`q-a`9g`0) G`Zatlar teoriyasinG` jaratti. Ol 
Grots mektebinde bir tutasliq ma`selenin` toeretikaliq tiykari boldi . Bul teoriya Brentanonin` psixologiyasinin` belgili
bir ta`repliligin toliqtirdi. Sebebi Brentanonin` psixologiyasinda sana-sezimnin` mazmunli ta`repinin` analizi alip 
taslanatug`in edi. Basqa Avstriya psixologi X.Eregfel`s ( a`ho`9-a`9qg`) geshtal`tlardin` bir tutas birikpeler ekenin 
ta`jiirybede ko`rsetip berdi . Olar sana-sezim isinin` jemisi ekenin` da`lillep, Brentanonin` is-ha`reketler haqqinda 
teoretikaliq tu`siniklerin tastiyiqladi. 
Brentanonin` is-ha`reketler haqqinda ta`liymati K.Shtumpftin` funktsiyalar psixologiyasinda haqiyqiy 
ta`jiriybelik dawamina iye boldi . K.Shtumpar ( a`hn`h-a`9qu`) iri nemets psixologi, Myunxen (a`hh9) ha`m Berlin 
universitetleri qasinda psixologiyaliq instituttin` tiykarin saliwshi ( a`h9q) edi.Shmumpftin` sha`kirtleri E.Gusserl`, 
geshtal`tpsixologiyanin` tiykarin saliwshilar K.Koffka, V.Keler, K.Levin boldi. Shtumpftin` psixologiyasinin` orayliq 
tu`sinigi Brentanonin` is-ha`reketler tsinigine sa`ykes keletug`in funktsiya tu`sinigi boldi . Shtumpf sana-sezimnin`
qubilislarin, psixikaliq funktsiyalardi ha`m olardin` na`tiyjelin ayirip aytti. Olar arasinan funktsiyalar g`ana ruwxiy 
o`mirde u`lken a`hmiyetke iye bolip, izertlewdler maqseti bolip tabiladi . Shtumpf funktsiyalardin` klassifikatsiyasin 
islep shiqti. Funktsiyalardin eksperimental` izertlewleri esitiw arqali qabil etiw, a`sirese muzika ja`rdeminde iske 
asirildi. 
Amerika kontinentinde is-ha`reketler psixologiyasinin` ideyalari funktsionalizm bag`darina aylandi. 
Funktsionalizmnin` sag`asinda V. Djemstin` ( a`hn`g`-a`9a`0) psixologiyasi turipti. Djemstin` basli miyneti 
G`Psixologiyanin` tiykarlari ( g` tomnan ibarat, a`h90). Bunnan son`, Djems tez arada psixologiyani taslap, o`zin 
filosofiyag`a bag`ishlaydi ha`m progmatist sipatinda belgili boladi. Djems o`z zamaninin` psixologiyasinin` atomizmin
biykarlaydi . Bizler o`z-o`zimizdi baqlag`animizda atomlar emes, al sana-seziimnin` ayirim bir tutas ha`m onin` 
jag`daylari ashiladi . Sana-sezim selektivlikke, yag`niy tan`lawshiliqqa iyeU` onda ha`mme waqitta bir jag`day aldig`a 
shig`adi yamasa kerisinshe, basqasi izgi plang`a o`tedi. Bular adamg`a nenin` kerek, nenin` a`hmiyetli ha`m nenin` 
qiziqli ekenine baylanisli o`zgeredi. 
Jag`daylardin` miy menen baylanisli haqqinda ma`seleni Djems o`zinin` psixikaliq avtomatizm 
teoriyasinda sheshedi. Barliq ruwxiy protsessler miydin` xizmetinde iske asiriladi . 
Uliwma alg`anda, Djems psixologiyanin` jag`dayin ju`da` pessimistlik tu`rde bahalaw, oni haqiyqiy shiyki 
materiallardin` u`yindisine ten`edi ha`m ilim dep atawg`a bolmaytug`inin aytti. Djems Germaniyada payda bolg`an 
jan`a eksperimental` psixologiyani o`tkir misqil menen su`wretledi . Veber, Fexner wa`m Vundti G`Prizma, mayatnik 
ha`m xronograflardin` filosoflarG`, G`is kesiw ha`m anig`in biliwG` menen shug`illaniwshilar dep atadi . Ja`ne de, ol 
Freydtin` psixoanalizine de gu`man menen qaradi. 
Djems sana-sezim man`iz ha`m substantsiya boladi degen tu`siniklerdi biykarlap, sana-sezimnin` funktsiya 
sipatinda a`hmiyetli ekenin qatan` tastiyiqladi . Funktsiya- bul bilim. Bul ideyalar biologiyada tabislarg`a eristi ha`m 
Amerika psixologiyasinda jan`a bag`dar bolg`an funktsionalizmdi payda etti. 

---

XX a`sirdin` basnda Amerikada izbe-izlik penen ken` tu`rde tarqalg`an bkul bag`darda, yag`niy 
funktsionalizmde Shikago mektebinin` psixologlari ( Dj.D`yui, Dj.R.Endjell, A.U.Mur, Dj.G.Mid, G.Kerr h.t.b.) is 
alip bardi . Ol a`9a`u`-jilg`a deyin bolip, soqinan bixeviorizmge aylandi. Bul ha`reketke tiykar salg`an Djon
D`yuidin` G`Psixologiyada reflektorliq yarim shen`ber tu`sinigiG` (a`h9u`) degen maqalasi boldi. Bul maqala 
reflektorliq is-ha`reket tu`siniginde avtomatizmge qarsi ma`niske iye boldi. A`dette ajiralatug`in elementler bolg`an
stimul ha`m juwapli reaktsiya haqyqatinda bo`lek tu`rde bolmaydi. Olar koordinatsiya ishinde bolip, onin` ha`r tu`rli 
fazalarina tuwra keledi. 
Funktsionalizmnin` ja`miyetlik tiykari pu`tkil Amerika ideologiyasi, filosofiyasi ha`m ilimi boylap o`tken 
progmatizmnen ibarat. Funktsionalizm sana-sezimdi onin` minez-quliqtan funktsiya boyinsha u`yrenip qoymay, aqil
ha`m denenin` birliginde pwtkiz organizmdi u`yreniwden ibarat boldi . 
Funktsionalliq psixologiya psixologiya iliminin` rawajlanip atirg`an tarawlari bolg`an pedagogika, o`ndiris 
h.t.b. padali boldi. Biraq ol waqit sinag`ina shidamay, tarqap ketti. Psixikani funktsionalliq ta`repten u`yreniwdi talap 
etiw psixikanin` o`zine twsiniwge jan`a tu`sinik kirgizbedi. Ayirim avtorlar funktsiya so`zin psixikaliq is-ha`reketler ( 
ko`riw, esitiw h.t.b. ) dep, ol basqalari fiziologiyadag`i funktsiyalar funktsiyasi dep tu`sindi. 
Revolyuiyadan buring`i Rossiyada idelistlik psixologiya ra`smiy psixologiya boldi. Ol universitet 
kafedralarinda u`yretildi ha`m onin` basli baspa su`z organi G`Filosofiya ha`m psixologiya ma`seleriG` degen jurnal 
boldi. Bul psixologiyanin` a`killeri psixologiyaliq ja`miyetti basqardi. Idelistlik psixologiya ekige bo`lindi U` a`) oy 
juwirtiw ha`m filosofiyaliq N` g`) empirstlik . Birinshi tu`ri boyinsha . Kanttin` psixologiyasi menen is alip bariwshi . 
A.I. Vvedenskiy ( a`ho`u`-a`9o`0) , L.M. Logatin ( a`9o`o` a`9g`0) , intiutivist N.O.Losskiy ( a`hw0-a`9u`o`), S.L. 
Frank ( a`hww-a`9o`0) jumis isledi . Olar universitet psixologlari edi. O`zinin` basli miyneti G`Ha`r qanday
metafizikasiz psixologiyaG` degen kitabinda Peturburg unirversitetinin` professori A.I.Vvedenskiy psixologiyada 
qanday da bir filosofiyaliq , metafizikaliq ma`selelerdi talqilawdan bas tartiwdi ja`riyaladi . Psixologiya ruwxiy
qubilislardi u`yrenedi ha`m onin` waziypasi ha`r bir ruwxiy qubilistin` quramin izertlewden ibarat. Solay etip, 
psixologiyani u`yreniwden jalg`iz usil- bul introspektsiya degen juwmaq shig`adi. Vvedenskiydin` nizami talqilandi
ha`m sing`a alindi. 
Idelistlik psixologiyada empiristlik bag`dar Lokktin` empirizminin` ha`m anglishan assotsianizminin`
ta`repdari boldi ha`m empiristlik izertlewlerge, a`sirese eeksperimentke diqqat awdardi. Peterburg unirversitetinde 
onin` wa`kili M.I.Vladislavev boldi. Ol psixologiya boyinsha G`Jan haqqinda ilimdegi zamanago`y bag`darlarG` ( 
a`hu`u`) ha`m G`PsixologiyaG` ( g` tomnan ibarat , a`hha`) degen eki kitaptin` avtori boldi . Vladislavlev 
materializmge ha`m izertlewlerdin` ftiziologiyaliq usillarina qarsi shiqti ha`m olardi psixologiya ushin jemissiz dep 
esapladi . Ol Rossiya iliminde birinshi bolip psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwina antik da`wrinen baslap u`lken 
tariyxiy sholiw jasadi (G`PsixologiyaG`).Vladislavlevtin` sha`kirtleri N.N.Lange hm N.Ya.Grot boldi. Moskva 
universitetinde M.M. Trootskiy ( a`hqo`-a`h99) anglishan empirizminin` a`repdari boldi. O`zinin` g` tomliq G`Usi
ju`z jilliqta nemets psixologiyasiG` ( a`hu`w) degen miynetinde Troitskiy empiriyadan bo`lingen ushin nemets 
idelaistlik psixologiyani sing`a aldi ha`m Rossiyada empirizm boyinsha anglishan bag`darin u`git-na`siyatladi . Onin` 
G`Ruwx haqqinda ilimG` (a`hhg`) degen basqa miyneti usi ruwxta jazilg`an. Troitskiy Moskva psixologiyaliq 
ja`miyetin du`zdi ( a`hho`) . Ol ja`miyettin` du`ziliwine universittetin` barliq fakul`tetlerinin` professorlarin, sonin` 
ishinde matematiklerde ( N.V. Bugaev) ha`m psixaatorlardi (A.Ya.Kojevnikov) qatnastirdi. Troitskiy ja`miyettin` 
maqseti psixologiyani jemisli tu`rde islep shig`iw ha`m oni Rossiyada tarqatiw boyinsha bo`lek-bo`lek bolg`an 
psixologiyaliq miynetlerdi biriktiriwden ibarat, dep ja`riyaladi .Ja`miyettin` jiynalislarinda tek psixologiyaliq emes, 
al filosofiyaliq ( erk azatlig`i, jan ha`m materiya haqqinda, waqit haqqinda h.t.b.) ma`seleler de talqilandi . Ja`miyet 
ju`da` belgili boldi ha`m onin` jiynalislari ja`miyetlik waqiya jag`dayina jetti . Bug`an misal retinde L.N. Tolstoydin` 
G`O`mirdin` ma`nisi haqqindaG` degen dokladin aytsaq boladi . Ja`miyettin` du`ziliwi Rossiyada psixologiyanin` 
ataq-abirayinin` o`sip baratirg`anin da`lilledi. 
Troitskiydin` izbasari N.Ya.Grot ( a`ho`g`-a`h99) h0-shi ha`m 90-jillardag`i rus idelistlik psixologiyasin 
basqardi. Ol a`h99-jili G`Filofoiya ha`m psixologiya ma`seleleriG` degen jurnal shig`ardi ha`m onin` redaktori boldi.
Bul jurnal rus idelistlik psixologiyasinin` jag`dayin jaqsi sa`wlelendirdi. Grottin` basli miyneti bolg`an G`Seziniw 
psixologiyasi o`z tariyxi ha`m basli tikarlarindaG` (a`hh0) sezimler toliq izertlenedi. Bul jerde Grot uliwma 
psixologiyaliq ma`niske iye bir qatar pikirlerin bildiredi. Ol psixikaliq o`mirdi organizmnin` ortaliq menen o`z ara
qarim-qatnasinin` bir tu`ri dep esaplaydi. Ha`r bir psixikaliq is-ha`rekette to`rt faza bar dep sanaydi . Olar birgelikte 
ortaliq penen o`z ara qarim-qatnasin retlewshi aylanisin quraydi. Aylanistin` quramina organizmge sirtqi ta`sir,
olardi ishki qilip qayta islew ( bug`an sezimler jatadi), usi ishki ta`sir sebepli payda bolg`an ishki is-ha`reket ha`m 
zatqa degen organizmnin` ishki is-ha`reketi kiredi . Son`in ala Grot bul izertlewlerdi qaldirip, logika ha`m erk azatlig`i 
siyaqli ma`seleler menen shug`illanadi . Olar menen idelizm pozitsiyasi boyinsha is alip bardi. 
G.I.Shelpanov (a`hu`g`-a`9qu`) idealistlik psixologiyada u`lken orin iyeletsdi. Onin` basli xizmeti 
psixologiyaliq institutti ashiwi bolip tabiladi . Bul institut pedagogikaliq is penen shug`ilanip, psixologiyaliq kadrlardi
ha`m psixologiyani ko`pshilikke tanitti. O`zinio` basli teoretikaliq miynetleri bolg`an G`Miy ha`m jan materializm 
sini ha`m jan haqqinda zamanago`y ta`liymatlardin` osherkiG` ( birinshi ret a`909-jili basildi) degen kitaplarinda 
Shelpanov materializmdi sing`a aladi . Ol psixikada idealistlik ha`m psixofiziologiyaliq parallelizm pozitsiyalarin 
joqladi, yag`niy psixikanin` avtonomlig`in ha`m onin` fiziologiyaliq protsesslerge muwapiqlig`in moyinladi. 
Rossiya psixologiyasinda Shelpanovtin` sha`kirti G.G. Shpet (a`hw9-a`9n`0) belgili orin iyeledi . Ol ha`r 
tu`rli tarawlar boyinsha ilimiy ha`m pedagogikaliq isler alip bardi .Shpet psixologiyadan basqa filosofiya, logika, 
ko`rkem o`nerdi izertlew ilimi ha`m a`debiyat tarawlarinda da is ju`rgizdi. Ol Ko`rkem ilim akademiyasinin` vshitse 
–prezidenti boldi. Shelpanov penen birge Psixologiyaliq instituttin` proekttin islep shig`iwg`a qatnasti . Shpettin`
psixologiyaliq izertlewlerinen onin` etnikaliq psixologiya tarawi boyinsha ideyalarif ko`birek izertlengen. 

---

Reovlyuiyadan buring`i Rossiyada psixologiyadag`i materialistlik bag`dar ta`biyattaniw ilimnin` 
materilizmi boyinsha rawajlandi ha`m ol Seshenovtin` ideyalarinin` dawami bolip, psixologiyaliq izertlewlerdin` 
ob`ektivligine qaratilg`an . Bul bag`dardin` wa`killer V.M.Bexterev ha`m N.N.Lange boldi. Ja`ne de, I.P.Pavlovtin`
izertlewleri de u`lken orin iyeledi . N.N.Lange ( a`ho`h-a`9g`a`) biologiyaliq usildi jaqlap, epifenomenamizmnin`
ha`r tu`rli variantlarina qarsi shiqti. Qabil etiw boyinsha o`zi ju`rgizgen eksperimental` izertlewleri arqali, onda qabil 
etiw teoriyasi fazaliq protsess siyaqli degen tu`sinik payda boldi. Qabil etiw birden bolmaydi, onin` to`rt basqishi bar. 
Lange usi basishlardin` almasiwi arqali pertseptsiya nizamin shig`ardi. Diqqat- etiw u`sh tu`rli blip bo`linedi . Olar U` 
reflektorli, instinktli ha`m erkli. Langenin` izertlewleri ilimge ob`ektiv usillaridi kirgizdi ha`m psixikag`a degen 
materialistlik ko`z- qarasti ta`jiriybe arqali da`lillep berdi. 
V.M.Bexterevtin` ( a`ho`w-a`9g`w) isleri psixologiyada ob`ektivlik bag`darda rawajlanip bardi. Ol ulli 
klinitsist , nevropatolog ha`m psixolog boldi . Bexterev psixologiyag`a nevrologiya ha`m psixiatriyadan keldi.yu Ol 
Peterburgtan mediko-xirurgiyaliq akademiyani pitkergennen son` ha`m Germaniya, Avstriya, Frantsiya
klinikalarinda sirt el saparlarinda bolg`annan keyin , usi tarawlar boyinsha Qazan Unirversitetinde is alip barg`an edi. 
Bexterev usi jerde a`hho`-jili anatomiya , fiziologiya ha`m eksperimental` psixologiya tarawlarinda ilimiy izertlewler
ju`rgiziw ushin birinshi psixofizikaliq laboratoriyani ashti. Ol Peturburgqa kelgennen son`, nevrologiya boyinsha 
ken` tu`rde izertlew ha`m sho`lkemlestiriw isleri basladi . Bexterev nevrologiyag`a nerv sistemasi ha`m miydin`
buziliwina baylanisli ruwxiy sferada bolatg`in o`zgerisler haqqinda ta`liymatti kirgizdi. Ol 90-jillari Peterburgta nerv 
keseline shatilg`an adamlardi izertlew maqsetinde bir qatar laboratoriyala ashti . Ja`ne de, ol eksperimental`-
psixologiyaliq laboratoriyani da ashti. Bexterev ob`evtiv psixologiyani ha`m psixiatriyani miy haqqinda ilimler 
qatarina qosip G`psixonevrologiyaG` degen termindi usindi. Ol a`90h-jili Psixo-nevrologiyaliq institut ashti. Bul 
instituttin` professorlari qataninda P.F.Lesgaft, M.M. Kovalevskiy, N.Ya. Vvedenskiy, V.Ya. Komarev, E.V.Tarle, 
sotsiolog E.V. de Roberti bar edi. Reovlyutsiyadan keyin Bekterev bir qatar psixo-nevrologiyaliq mekemeler ashti. 
Olardin` ishinde en` u`lkeni miydi ha`m psixikaliq is-ha`reketti u`yrenetug`in institut boldi ( a`9a`h). 
Bexterevtin` orayliq ideyasi- nevrologiyanin` ha`r qiyli bo`limlerin, yag`niy neyroxirurgiya, 
neyrpatologiya, fiziologiya ha`m psixologiyagni birestiriwden ibarat edi. Psixologiyada Bexterev o`zinin` xizmetinin` 
birinshi da`wirinde Vundttin` eksperimental` izertlewlerinin` ob`ektiv usillarin qollandi. Ekinshi da`wirinde, 
yag`niy XX a`sirdin` basinda ol ob`ektiv psixologiyani jaratti . a`90w-a`9a`g` jillari onin` “Ob`ektiv psixologiya” 
degen miyneti jariq ko`rdi. Bul kitap nemets, frantsuz , anglishan tilllerine awdarildi ha`m XX a`sirdegi psixologiya 
tariyxinda u`lken a`hmiyetke iye boldi. Buni sirt el izertlewshileri Flyugel`, Uotoon , Boring ha`m basqalar atap o`tken 
edi. U`shinshi da`wirinde , yag`niy sovet da`wirinde Bexterev refleksologiyanin` uliwma tiykarlarin jaratti . Ol 
adamlarda ha`m haywanlarda ha`reket etiwshi reflekslerde u`yreniw kerek dep esapladi. Bul twsinikti ol 
psixologiyanin` barliq tarawlarinda , sonin` ishinde balalar tarwinda da qollaniwg`a tiristi. Jigirmalanshi jillari onin`
sha`kirti N.M. Shelovanov miydi u`yrenetug`in instituttin` rawajlandiriw bo`limi atli arnawli sho`lkem ashti. Bul jerde
jan`a tuwilg`an na`resteler u`sh jasqa shekem ta`rbiyalandi ha`m baqlaw astinda boldi. Shelovanov o`z usilin
salistiriwshi ha`m ontogenetikaliq dep atadi . Bul usil boyinsha, tuwilg`an na`resteler du`n`yag`a kelgen waqtinan 
baslap izertlenip barildi. Usi izertlew tiykarinda N.L.Figurin ha`m M.P. Denisova balanin` o`mrinin` birinshi 
jilindag`i rawajlaniw basishlarin su`wretlep berdi . Solay etip, balani tuwilg`aninan baslap u`sh jasqa deyin qalay 
ta`rbiyalaw boyinsha sistema du`zildi. 
Bexterev materialist ha`m evolyutsionist boldi. Ol dialektikaliq usildi bilmedi ha`m mexanizm menen 
energetizm ta`repdari boldi. a`9g`9- jili bolip o`tken refleksologiyaliq diskussiya Bexterevtin` psixologiyada 
ob`ektivlik usildin` rawajlaniwina qosqan u`lesin qanaatlandirarli dep bahaladi. Degen menen, izertlewden psixikanin`
ha`m sana –sezimnin` alip taslaniwi biologizatsiyag`a ha`m adam menen onin` minez-qulqin mexanistlik jol menen 
talqilawg`a alip keldi. 
Bexterevtin` islerin Leningrad psixologiyaliq mektebi dawam etti. Bul mekteptin` negizin quriwshi V.N. 
Myasishev, A.V.Yarmolenko, B.G. Anan`ev tikkeley Bexterevtin` sha`kirtleri boldi. 
I.P.Pavlov ( a`hn`9-a`9qu`) o`zinin` jeke psixologiyaliq kontseptsiyasin jaratpasada, onin` du`n`ya ju`zlik 
psixologiyanin` rawajlaniwina ko`rsetken ta`siri so`zsiz ulli ha`m jemisli boldi. Fizolog Pavlov psixikaliq qubilislar
boyinsha birinshi bolip awqat sin`iriw bezlerin u`yreniwdi basladi ( bul isi ushin Pavlov a`90n`-jili Nobel` siylig`in 
aldi ) . Awqat sin`iriw bezlerinin` jumisina awqattin` tu`ri ha`m iyisi sebepshi bolatug`ini aniqlandi . Bul faktorlarg`a
slekey bezlerinin` sekretsiyasin Pavlov “Psixikaliq sekretsiya” dep atadi . Usi faktorlardi tu`sinidri arqali sha`rtli
refleksler haqqinda ta`liymat payda boldi . Pavlovtin` qalg`an barliq jumislari sha`rtli reflektorliq baylanisti
u`yreniwge qaratildi . Yag`niy, olardin` payda boliwin, rawajlaniwin ha`m pa`seyiwin u`yrendi . Sha`rtli refleksler 
organizmnin` sirtqi ortaliq penen saykesleniwine xizmet etedi. 
Adamnin` joqari nerv xizmetinin` ayriqshalig`in ta`riypley otirip, Pavlov joqari nerv xizmetinin` 
menanizmine qosimsha retinde ekinshi singanlliq sistema haqqinda ta`liymat belgilep berdi . Pavlov sub`ektiv 
du`n`yanin` haqiyqatlig`in wa`m oni u`renetug`in psixologiyanin` ilim ekenin moyinladi. Ol o`mirdegi
qubilislardin` haqiyqiy fiziologiyaliq qubilislardin` ayirmashiliqqa iye ekenin aytti. Pavlov Rossiya ha`m du`n`ya
ju`zlik psixologiyanin` tabislarin diqqat penen baqlap bardi. a`9a`u`-a`9a`9 jillari ol psixiatorliq klinikalarg`a barip, 
miydin` fiziologiyasi boyinsha psixikaliq kesellerdi u`yrendi. Biraq Pavlov sana-sezimnin` qubilislari haqqinda ilim 
bolg`an sub`ektivlik psixologiya bul qubilislar haqqinda bilim bermeydi dep isendi. Ol fiziologiya menen
psixolgiyanin` qosiliwi haqqinda aytqanda, fiziologiyaliq mag`liwmatlardi sub`ektivlik du`n`yani u`yreniwde
qollaniwdi na`zerde tutqan edi.