Psixologiya tariyxi kk

 
U`shinshi bap 
Geshtal`tpsixologiya 
 
Geshtal`tpsixologiya ( nemis tilinde Gestalt- obraz, qurilis) –ashiq krizis da`wirindegi en` ta`siri ku`shli 
ha`m qiziqli bag`darlardin` biri boldi. Ol assotsiativlik psixologiyadag`i atmizm ha`m mexanizmge qarsi ko`rsetilgen
reaktsiya boldi.Geshtal`tpsixologiya nemis ha`m Avstriya psixologiyasinda XIX a`sirdin` aqiri –XX a`sirdin` 
basindag`i filosofiyada bir pu`tinlik ma`selesin sheshiwde jemisli variant boldi. “Geshtal`t” tu`sinigi X.Eren`fel`s 
ta`repinen, onin` qabil etiwdi izertlew boyinsha a`h90-jili jazg`an, formanin` sipati haqqinda degen maqalasinda 
kirgizilgen edi. Erenfel`stin` izertlewlerine Maxtin` namani ha`m geometriyaliq formalardi qabil etiw boyinsha 
bildirgen ayirim pikirleri tikkeley sebep boldi. Maxtin` pikiri boyinsha , namani yamasa ses-formasin seziw ayirim 
seslerdi seziwge baylanisli emes. Bul faktti Erenfel`s arnawli tu`rde analizlep shiqti. Ol geshtal`ttin` arnawli belgisi 
transpozitsiyanin` qa`biletin ayirip aytip nama bir tonalliq ekinshi tonalliqqa etkende o`zgermeytug`inin atap o`tti. 
Degen menen , Erenfel`s geshtal`t teoriyasin rawajlandirmay, assotsianizm pozitsiyasinda boldi. 
Bir pu`tinlik psixologiyasi bag`darinda Leyptsig mektebinin` psixologlari usi mekteptin` basshisi F.Kryuger 
(a`hwn`-a`9n`h) , Y.Fol`kel`t (a`hn`h-a`9q0) ha`m F.Zander jan`a usillardi qollandi. Bul mektep diffuz-kompleks 
keshirmeleri yamasa rawajlaniw psixologiyasi dep atalip, oninshi jillardin` aqirina otizinshi jillardin` aqirina deyin 
boldi.
Bul psixologiyanin` yu basli tu`sinigi kompleksli sipat tu`sinigin sezimlerge toli bir pu`tish keshirmeler 
tu`sinigi sipatinda qabil etiwden ibarat boldi. 
Geshtal`tpsixologiyanin` tariyxi M.Verteylerdin`, “Is-ha`reketti qabil etiw boyinsha eksperimental 
izertlewler” ( a`9a`g`) degen jumisi menen baslanadi. Bul kitapta qabil etiw aktinde ayirim elementlerdin` barlig`i 
haqqinda u`yrenshikli tu`siniklerge gu`man tuwg`iziladi . 
Jigirmanshi jillari Berlide M.Vertgeymer, K.Koffka (a`hhu`-a`9n`a`), V.Kelyor ( a`hhw-a`9u`w) ha`m 
K.Levin ( a`h90-a`9n`w) quraminda Berlin geshtal`tpsixologiya mektebi ashildi. Olar qabil etiw, pikirlew, talap, 
affekt ha`m erk boyinsha izertlewler alip bardi. 
V.Kelyoler “Fizikaliq du`zilisler tinishliq ha`m stotsionar jag`dayinda” ( a`9g`0) degen kitabinda fzikaliq 
du`n`ya psixologiyaliq du`n`ya siyaqli geshtal`t printsipine boysinadi, degen pikirdi bildiredi. a`9a`w-jili Kelyolr 
du`zilis printsipi arqali pikirlewdi tu`sindiriwge umtildi (“Adam ta`rizli maymillardi izertlew”). Al a`9g`a`- jili Koffka 
du`zilistin` uliwma printsiplerin psixikaliq rawajlaniw faktlerine qosiwg`a tiristi ha`m usinin` tiykarinda onto ha`m 
filogenezdin` psixikaliq rawajlaniw teoriyasin du`zbekshi boldi ( “Psixikaliq rawajlaniw tiykarlari”). Sol a`9g`a`- jili 
geshtal`tpsixologiyanin` basli wa`killeri bolg`an Vertgemer, Kyoler ha`m Koffka “Psixologiyaliq izertlewler” degen 
jurnal shig`aradi. Bul jurnalda mekteptin` eksperimentalliq izertlewlerinin` juwmaqlari basia shig`arilatug`in edi. Usi 
waqittan baslap mektep du`n`ya ju`zlik psixologiyag`a ta`sir jasay basladi. M. Vertgeylerdin` jigirmanshi jillari 
jazg`an “Geshtal`t haqqinda” ta`liymatqa (a`9g`a`), “Geshtal`tteoriya haqqinda” ( a`9g`u`) degen maqalalari u`lken 

---

a`hmiyetke iye boldi. a`9g`u`- jili K.Levin “Niyetler, erk ha`m talaplar” degen maqalasin jazadi. Levin maqalasinda 
talaplar ha`m erk is-ha`reketlerin u`yrenedi. Bulardin` ha`mmesi geshtal`tpsixologiyanin` ta`sirinin` artip bariwina
xizmet etti. a`9g`9- jili V.Kelyor Amerikada geshtal`tpsixologiya boyinsha lektsiyalar oqiydi, son`inan bul lektsiyalar 
“Geshtal`tpsixologiya” degen at penen kitap bolip shig`adi. Kitapta bul teoriya sistematikaliq tu`rde jaqsi 
bayanlang`an. Amerika psixologiyasina K.Koffkanin` “Geshtal`tpsixologiyanin` printsipleri” ( a`9qo`) degen kitabi 
u`lken ta`sir jasadi . 
Solay etip, bul taraw boyinsha na`tiyjeli izertlewler o`tizinshf jfllarg`a deyin, yag`niy Germaniyag`a
fashizm kelgen waqitqa deyin dawam etti. Vertgeymer, Kelyor, Koffka ha`m levin Amerikag`a emigratsiya isledi . 
Bul jerde teoretikaliq izertlewler aytarliqtay alg`a ilgerlemedi. Eliwinshi jillarg`a kelip, geshtal`tpsixologiyag`a degen 
qizig`iwshiliq pa`seydi. Biraq, keyin ala geshtal`tpsixologiyag`a degen qatnas o`zgerdi. “Bu`gingi 
geshtal`tpsixologiya” degen maqalasinda Amerikanin` psixologiyaliq ilimine geshtal`tpsixologiyanin` ta`sir etkeni 
haqqinda da`liller keltirdi (yag`niy E.Tolmenge ha`m Amerikanin` u`yretiw teoriyasina). F. Bartlett
geshtal`tpsixologiyanin` este saqlaw qa`biletin izertlewdegi u`lesin joqari bahaladi . Son`g`i jillari Arqa Evropanin` bir 
qattar ellerinde ha`m Amerikadag`i ayirim psixologlar toparlarinda geshtal`tteoriyag`a ha`m Berlin psixologiyaliq 
mektebinin` tariyxina degen qizig`iwshiliq bayqaladi. a`9wh- jili “Geshtal`tteoriya ha`m onin tirkemesi” degen Xaliq 
araliq psixologiyaliq ja`miyet ashildi. Al a`9w9- jili usi ja`miyettin` birinshi is ma`jilisi bolip o`tti, sol jili oktyabr` 
ayinda ja`miyettin` ra`smiy baspa organi bolg`an “Geshtal`tteoriya ” degen jurnaldin` birinshi sani shiqti. Bul
ja`miyettin` ag`zalari du`n`ya ju`zinin` ha`r tu`rli ellerinin` psixologlari ( Batis Germaniya , Amerika, Italiya, Avstriya, 
Finlyandiya, Shveytsariya) bolip tabiladi. Olar U` Z.Ertel`, M.Shtadler, G.Portele, K.Guss h.t.b. ( bular Batis 
Germaniyadan), R.Arnxeym. A.Lashins, Mixael` Vertgeymer h.t.b. ( bular Amerikadan) edi.
Geshtal`tpsixologiyadag`i oraliq ma`sele 
bul bir pu`tinlik ha`m qarama-qarsi elementarizm menen 
menazizmge eski assotsiatvilk psixologiyada ha`m jan`a bixevioristlik psixologiyadag`i bir pu`tinlik usilis bolip 
esaplanadi. Geshtal`tpsixologiyag`a Kanttin` ha`m Maxtin` filosofiyasi , a`sirese Gusserl`din` fenomenologikaliq
filosofiyasi ta`sir jasadi. Ja`ne de, ol ta`biyat taniw ilimine, a`sirese fizikag`a bag`darlang`an. Geshtal`tistler analitik 
introspektsiya usilin sing`a aldi. Olar analiz dawamlawshi bolip esaplanadi, al toliq tu`sinikti qabil etiw arqali
aliwg`a boladi, dep esapladi . Analitik introspektsiyag`a baqlawshinin` o`zinin` bir na`rseni g`alay qabil etkeni ha`m 
o`z keshirmelerin bayanlawi bolg`an fenomenalliq qsil qarsi qoyildi. Geshtal`tpsixologlar bastan-aq sezimlerden qabil 
etiw shig`adi, degen tezisti qabil etpedi, sezimlerdi fiktsiya dep esapladi. Geshtal`tpsixologiyanin` introspektiv
psixologiyadan airmashilig`i sonda, ta`jiriybede sinalg`an adamnan bir na`rseni oni qanday da`rejede bilgenine qaray 
emes, al sol waqitta oni qalay ko`rip turg`anin bayanlap beriw talap etildi. Bul bayanlawda element bolmaydi. 
Geshtal`tpsixologiyada qabil etiw nizami bolip, onin ishinde a`hmiyetli bolg`an figura ha`m fon nizami bolip 
esaplanadi. 
Geshtal`tpsixologiyada pikirlew boyinsha da eksperimental izertlewler ju`rgizilgen ( Kyoler, Vertgeymer, 
Dunker, Mayer). Vertgeymer o`z izertlewlerinde eki da`stu`riy usil bolg`an assotsiativlik teoriya menen da`stu`riy 
logikani sing`a aldi. 
K.Levinnin` talap, erk, affektler tarawlari boyinsha ju`rgizgen izertlewleri geshtal`tpsixologiyada 
a`hmiyetli orin iyeledi. Levinnin` pikiri boyinsha , adamnin` isleri, pikirlewi, este saqlawinin` tiykarinda niyet, 
yag`niy talap boladi . 
Talap bul qanday da bir maqsetti orinlawg`a ha`m iske asiriwg`a degen umtiliwshilik . Levin bunday 
talapti kvazitalap dep ataydi. Kvazitalap adamda intaliq sistemasin payda etedi. Bul sistema pa`seytiwge umtiladi .
Levinnin` pikirinshe, usi pa`seytiw talapti qanaatlandiriwdan ibarat boladi. Talapti pa`seytiw belgili teoriyasi 
“Adamnin` dinamikaliq teoriyasi” dep ataldi . Talapti pa`seytiw belgili jag`dayda iske asiriladi. Levin bul jag`daydi 
psixologiyaliq atiz dep atadi. Ol psixologiyaliq atiz haqqinda ta`liymat jaratiw ushin topologiyaliq tu`sinikti
(topologiya- bul ken`isliktiktin` o`zgerislerin u`yrenetug`in geometriyanin` bir tarawi) qollandi. Formatsiyag`a degen 
bul tendentsiya Levinnin` Amerikada is ju`rgizgen da`wirinde aqsi rawajlandi. Levin jeke adam menen ortaliqtin` 
birligin “O`mir ken`isligi” degen tu`sinik arqali tu`sindiredi. 
K.levin psixologiyani jan`a usil ha`m metodikalar menen bayitti. Ol amerikada islegengen da`wirinde 
intrapsixoloigyaliq ma`selelerden alislap, interpersonal qatnasiqlardi u`yrene basladi. Levin jetekshiliktin` tu`rlerine 
( demokratiyaliq, avtoritarliq toparlar ha`m topar standartlarina ariqsha diqqat awdardi. Keyin ala Levin Toparliq
dinamika orayin basqardi. Bul jerde topardag`i miynet o`nimdarlig`i, kommunikatsiya, ja`miyetlik pertseptsiya , 
toparlar arasindag`i o`z ara qarim-qatnas, toparlarg`a ag`za boliw, topar jetekshilerin tayarlaw ha`m toparlardin` is-
ha`reketlerin ele de jaqsilaw siyaqli ma`seleler sheshildi . 
So`zimizdin` 
juwmag`inda 
geshtal`tpsixologiyag`a 
uliwma 
baha 
berimiz. 
Geshtal`tpsixologiya 
psixologiyada atomistlik teoriyani rawajlandiriwda psixikaliq protsesslerdi tu`siniwdiriwde sxematizmge jen`iwge , 
olardi u`yreniwde jan`a pirntsip ha`m usillardi ashiwg`a umtildi. Qabil etiw , pikirlew ha`m jeke adamdi
eksperimental tu`rde izertlewlerdin` metodikasi ha`m olardi qollaniw arqali pada bolg`an bay fenomenologiya
geshtal`tpsixologlardin` islerinin` a`hmiyetli jemisi boldi . 
Geshtal`tpsixologiyadag`i su`wretlengen ju`da` a`hmiyetli bolg`an fakt- geshtal`t fakti boldi. Ol elege deyin 
izertlewshilerdi o`zine tartip kelmekte .