Psixologiya tariyxi kk

 
U`shishi bap 
 

---

Eksperimental` psixologiyanin` ha`m onin` turmista qollanilatug`in tarawlarinin` rawajlaniwi
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi arqali eksperimental` izertlewler jedellik penen rawajlana 
basladi . Barliq ellerde psixologiyaliq laboratoriyalar Vundt eksperimentke sheklew bolsa da, h0-jillarda da joqari 
psixikaliq funktsiyalardi izertlewler baslanip ketti . OLardi birinshi bolifp G. Ebbingauz ( a`ho`0-a`909) o`zinin` 
este saqlaw haqqinda jumisi menen baslap berdi ( a`hho`). Og`an P.E. Myullerdin` (a`ho`0-a`9qn`) ha`m basqa 
xizmetkerlerdin` jumisi qosildi.Vyurtsburg mektebinin` psixologlari XX a`sirdin` birinshi on jillig`inda pikirlew 
ha`m erkti eksperimental` tu`rde u`yrendi. Eksperimental` izertlewler meditsinaliq, pedagogikaliq wa`m o`ndirislik 
praktikalar menen birikkenlikten, psixologiyanin` turmista qollanilatug`in tarawlari payda boldi. Psixologiyada
eksperimenttin` ken` rawajlaniwi ta`biyat taniw ilimnin` u`lgisi menen onin` ta`siri astinda ju`rgizildi. 
Bunda adam materialliq du`n`yanin` zatlarinan ta`sir alatug`in individ sipatinda u`yrenildi. Eksperimental` 
izertlewler ha`r tu`rli ellerde ha`r qiyi bolip rawajlanadi. Germaniyada quramali psixikaliq protsessler ha`m 
meditsina menen pedagogikaliq psixologiya boyinsha izertlewler alip barildi. G.Ebbingauz este saqlaw qa`bileti
(a`hho`) boyinsha jumisinda birinshi bolip Vundttin` fiziologiyaliq eksperimentinen shetke shig`ip, psixologiyaliq
eksperiment tiykarinda este saqlaw nizamin qisqasha etip tu`sindirdi . Ebbingauz este saqlawdi izertlewdin` eki 
usilin engizdi. Olar U` yadlaw ha`m saqlaw usillari Ebbingauz este saqlawdi iz qaldiriwdin` mexanikaliq protsessi 
dep tu`sindi . Yag`niy , bir na`rseni yadlap qaliw adamnin` esinde iz qaldirdi. Ju`da` ko`p yadlakw da eske ko`p 
salmaq tu`sirip, iskerligin pa`seytedi . Sonliqtan bo`lip-bo`lip yadlag`an maqul boladi . Eksperimenttegi bul nizamliliq 
G.Myullerdin` laboratoriyasinda A.Yost ta`repinen iske asirilip, G`Yostin` nizamiG` ( a`h9w) nizami dep ataldi. 
Ebbingauzdin` aniqlawinsha, materialdi toliq yadlap bolg`annan son`, oni umtitpay ushin , og`an ja`ne 
qaytiw kerek . Tek yadlap qoyiw emes, al qayta 
qayta yadlaw da a`hmiyetli . Ebbingauz tek ma`nissiz so`z 
buwinlarin emes, al ma`nisin tekstlerdi yadlaw boyinsha da is alip bardi . 
Este saqlaw boyinsha G.E.Myuller iri izertlewshi boldi. Ol este saqlaw boyinsha eksperimental` 
izertlewlerdi su`wretlewin u`sh tomnan ibarat bolip kitap jazdi ( G`Este saqlaw ha`m ko`z aldina keltiriwdi analizlewG` 
, a`9a`a`, a`9a`q, a`9a`w). Myuller este saqlaw mexanikaliq qa`bilet emes degen juwmaqqa keldi . Ol este saqlawda 
yadlap qaliwg`a degen tolg`anis ha`reket etetug`in ko`rsetti . Tekst u`stinde ma`nisli tu`rde aparilg`an jumis oni 
yadlap qaliwg`a ja`rdemlesedi . Myullerdin` laboratoriyasinda este saqlawdi izertlewdin` jan`a usili, jup 
assotsiatsiyalar usili ( M. Kalkins) ha`m t.b. jaratildi. 
Pikirlewdi eksperimental` izertlew Vyutsburg mektebinin` maqseti edi ( a`90a`-a`9a`0-a`9a`a` 
jillar) . 
Mektepti Vundttin` sha`kirti ha`m a`hhw-jildan baslap a`h9n`- jillar aralig`inda onin` assisenti bolg`an O.Kyul`pe 
basqardi. Mekteptin` quramina A.Mayer, A.Messer, X.Uatt, K.Byuler, N.Ax ha`m K.Marbe kirdi. Kyul`pe tek
psixolog bolip qalmay, ol filosofiyadag`i biliw ha`m teoretikaliq mashqalalardi u`yrendi ha`m pikirlewdi 
psixologiyaliq ko`z qarastan izertledi . Onin` filosofiyaliq ko`z qaraslari maxizmnen baslap fenomenologiyag`a
qaray rawajlanip bardi. 
Bul mekteptin` psixologlari jumisti sezim arqali salistiriw, so`zler ha`m ga`plerdi tu`siniwden t.b. basladi . 
Olardin` o`zleri sinaqtan` o`tetug`in ob`ekt boldi ha`m o`zin o`zi baqlawg`a joqari talaplar qoildi . Vyutsburg
mektebi o`zin o`zi baqlawdi izertlewdin` usili qildi . Sinaqtan o`tip atirg`an adam aqildin` pu`tkil protsessin
su`wretlew bariwi sha`rt boldi. 
K. Marte pikirlewdi tu`siniw boyinsha is alip bardi. A.Messer ayirim so`z ha`m ga`pler boyinsha jumis 
ju`rgizdi ha`m protsess pikirler tu`rinde o`tedi degen juwmaqqa keldi. Al Byuler Messerdin` pikirlewdin` tiykari oy-
pikirler degen juwmag`in dawam ettirip, olardin` klassifikatsiyasin jasadi . Yag`niy, oy- pikirler qag`iydalardin` ha`m 
qatnasiqlardin` sana-sezimi, oy-pikirler intentsiyalar bolip tabiladi . 
Solay etip, Vyurtsburg mektebinin` izertlewleri pikirlewdin` quramina ko`z aldina keltiriw ha`m obrazlar 
kiredi degen tu`sinikti biykarladi. 
Bul mektepten g`a`rezsiz tu`rde basqa psixologlar da usinday pikirge keldi . Olar U` A. Bine ( G`Oy 
juwmag`inin` psixologiyasiG`, a`hh9, G`Intellekti eksperimental` tu`rde u`yreniwG`, a`90q) , R.Vudvorte (G`Erkli is-
ha`rekettin` sebebiG` ha`m G`Jo`nsiz oyG` atli maqalalari, a`90u` ) ha`m F.Galeton h.t.b.
Vyutsburg mektebinin` basqa ma`selesi pikirlewdin` ha`reketshil ta`repin analizlewden ibarat boldi . 
Germaniyada turmista qollanilatug`in ilimlerdi izertlewler jaqsi rawajlandi. E.Krepelin ( a`ho`u`-a`9g`u`) 
psixatriyaga psixologiyaliq eksperimentti kirgiziwge qatti tiristi . Ol klinikada assotsiativlik eksperimentti qollanip,
shizofreniya ha`m maniakal`-depressiv psixozda assotsiatsiyalardin` ayirmashilig`in ko`rsetti . R.Zommer de usinday 
eksperiment o`tkizdi . Krekelin saw ha`m awiriw adamdi jeti belgi boyinsha izertledi . Olar U` psixikaliq
protsesslerdin` o`tiw waqti, shinig`iwg`a qa`bilet, shinig`iwlardin` turaqlilig`i, arnawli este saqlaw, beyimleskishlik, 
sharshaw, sharshawdan keyin qaytadan qa`lpine keliw, uyqinin` teren`ligi, shekten shig`iw h.t.b. edi. Bunday 
izertlewler arqali adamlardin` tu`rlerin aniqlaw boyinsha psixologiyada jan`a taraw bolg`an differentsial psixologiya 
pada boldi . 
E. Bleyler ( a`ho`w-a`9q9) ilimiy psixologiya menen tig`iz qatnasta jumis alip bardi . Onin` mektebinen 
K.Yung shig`ip, olar ekewi diagnostikaliq maqset-assotsiativ eksperimentti qollandi. Bleyer pikirlewdin` jan`a tu`ri 
bolg`an autistikaliq pikirlewdi izertlegeni arqali belgili boldi. 
Eksperimental` psixologiya pedagogikada da rawajlandi. E.Meyman ( a`hu`g`-a`9a`o`) R.Lay h.t.b. 
eksperimental` pedagogikanin` payda bolg`anin ja`riyaladi . 
Psixologiya yuridikaliq praktikada, a`sirese gu`walar bergen ko`rsetpelerdin` durislig`in bahalag`anda 
u`lken a`hmiyetke iye boldi. V.Shtern turmista qollanilatug`in psixologiya institutin` wa`m usi at penen atalatug`in
jurnal ashti. Ol pedagogikaliq ha`m o`ndirislik psixologiyag`a u`lken diqqat awdardi . Ja`ne de , eksperimental` 

---

psixologiyanin` adamlardin` bergen ko`rsetpeleri arasindag`i airmashiliq haqqinda da`lillerine tiykarlana otirip,
differentsial psixologiyani rawajlandirdi ( a`900) . K.Byukerdin` G`Jumis ha`m ritmG` degen kitabinin` ta`siri astinda 
psixologlar o`nimlilik ritmi ha`m jumis sapasi arasindag`i baylanisli eksperimental` tu`rde izertledi . 
Amerikada eksperimental psixologiyanin` negizinde V.Djems, G.St.Xoll ( a`hn`n`-a`9g`n`), Dj. Kettel ( 
a`hu`0-a`9n`n`) turdi . Djems psixolog eksperimentator bolmasa da, olGarvard universitetinde kishkene 
laboratoriyag`a iye boldi ha`m eksperimental` izertlewlerdi belsendilik penen qollar quwatladi. Bul laboratoriya 
a`hwo`-jili ashilg`an bolip, onda ayirim eksperimentler o`tkiziletug`in edi . Djemstin` laboratoriyasinda zoopsixologiya 
boyinsha E.Torndayk, DyuD`yui, D.Endjell, R.Vudvorts ha`m Djemstiq sha`kirtleri bolg`an barliq psixolog-
eksperimentatorlar o`z eksperimentlerin o`tkizdi. A. Xoll Amerikada eksperimental psixologiyanin` tiykarin saliwshi 
ha`m u`lken eksperimental psixologiyaliq laboratoriyanin` basshisi bolip esapladi . Xoll qabil etiw boyinsha
izertlewler ju`rgizdi, biraq ol jumis alip barg`an basli tarawlar pedagogikaliq ha`m genetikaliq psixologiya tarawlari
boldi. Xoll balalardi u`yreniw boyinsha sho`lkemnin` u`ken jigerlendiriwshisi boldi ha`m balalardi empiristlik jol 
menen u`yreniwde a`hmiyetli dep esaplanadi. Ol Amerika psixologiyaliq iliminin` u`lken sho`lkemlestiriwshisi 
bardi ha`m onin` baslamasi menen Amerika psixologlarinin` assotsiatsiyasi du`zildi ( a`h9g`) . Onin` birinshi 
prezidenti Xolldin` o`zi boldi . Ja`ne de, Xoll ku`ndelikli baspa so`zdin` de tiykarin saldi . 
Amerikada eksperimental psixologiyanin` payda boliwina ha`m rawajlaniwina u`lken u`les qosqan. Dj. 
Kettel ( a`hu`0-a`9n`n`) boldi. Ol da`slep Vundttin` sha`kirti, keyin onin` assisenti boldi . Sonio`n` ala ol individual` 
ayirmashiliqlardi u`yreniwdi basladi. Kettel` intellektual` qa`biletler tarawv boyinsha o`z miynetleri menen belgili 
bolg`an Gal`tong`a qizig`iwshiliq arttirdi . Kettel` a`h90-jili anglishan jurnali G`MindG` ta G`Intelleektual` tekstler 
ha`m olardin` o`lshemiG` degen maqalasi shiqti. Bul maqala boyinsha Gal`ton o`z piirin bildirip, so`z basi jazdi. 
Ketteldin` maqseti studentlerdin` intellektual` jag`dayin aniqlawdan ibarat boldi. Ol bulshiq ettin` ku`shin, is0 
ha`rekettin` tezligin, sezimlilikti, ko`riw ha`m esitiw ilgirligin, awirliq o`zgesheligin, reaktsiya ha`m este saqlaw h.t.b. 
tekseriw ushin G`testG` atli waziypa islep shiqti . Kettel` bul arqali intellektual` funktsiyalardi tekserip shig`iw 
mu`mkin, dep esapladi. Bul izertlewler Kettel` jumis islegen Amerikadag`i Kolumbiya universitetinde dawam ettirildi. 
Kettel` qa`biletlerden basqa a`detleniwdi de u`yrendi . 
Ke`ttel`din` Amerika psixologiyasina degen tikkeley ta`siri u`o` jil dawam etti. Ol Bolddin menen birlikte 
G`Psixologiyaliq sholiwG` degen jurnaldin` tiykarin saldi (a`h9n`) Kolumbiya universitetinde onin` isin R. Vudvorts 
dawam ettirdi. 
Ja`ne de, Amerikada eksperimental` psixologiyanin` tiykarin saliwshilardan G.Ledd ( a`hn`g`-a`9g`a`), 
E.Skripchur ( a`hu`n`-a`9g`w) , K.Sishor ( a`hu`u`-a`9n`9) , D.Bolduin ( a`hu`a`-a`9qn`) ha`m D. Endjelldi de atap
o`tsek boladi. E.Titchener de a`hmiyetli orin iyelep, onin` eksperimentl` izertlewleri strukturalizm bag`darinda
rawajlanjdi. Amerikada eksperimental` psixologiyanin` qa`liplesiwine zoopsixologlar u`lken u`les qosti . E. 
Torndayk, R.Yerks ha`m Smolldin` klassikag`a aylang`an izertlewleri psixologiyaliq ilimdi haywanatlar psixikasin 
ob`ektiv tu`rde u`yreniw usili menen bayitti ha`m bixeviorizmnin` pada boliwina sebepshi boldi. 
Individual` ayirmashiliqlar boyinsha Angliyada F. Gal`ton ( a`hg`g`-a`9a`a`) jumis alip boldi. Ol biolog, 
antropolog ha`m Darvinnin` isin dawam etiwshi boldi. Gal`ton o`zinin` G`Talanttin` na`sik quwiwshilig`iG` ( a`hu`9) 
degen basli kitabinda talanttin` na`sil quwatug`inlig`i haqqinda ideyani da`lillewge tiristi. Ol adamlardin` ta`biyattan 
ten` huqiqli ekenin biykarlap, qa`bitler fizikaliq belgiler siyaqli na`silge o`tetug`inin tastiyiqladi . 
Gal`ton ha`r tu`rdli rasalardin` talantlilig`in olardan shqqan danalardin` sanina qarap baqlawg`a turisti . Bul
boyinsha onin` ayirim pikirlei ashiq rasistlik ma`niske iye boldi . Gal`ton talantliliqtin` bo`listiliiwin ta`biyg`i
faktorlar menen tu`sindirdi. Onin` aqil boyinsha na`silge o`tetug`inin aniqladi . Olar U` dene ha`m ruwxtin` ku`shi,
qaytpas shidamliliq ha`m turaqliliq, ilimge degen tuwma qizig`iwshiliq , den-sawliq , pikirlewde g`a`rezlsizlik bolip 
tabiladi . Ha`lsiz milletler joqariraq milletlerge jol beriw kerek, degen siyaqli pikirer ilimge qarsi juwmaqlarg`a ha`m 
reaktsionliq baha beriwge alip keldi. Ja`ne de, Gal`ton ta`rbiyanin` ha`m qorshag`an ortaliqtin` ta`sirin u`yreniw 
maqsetinde bir tuqimli ha`m ha`r tu`rli tuqimli egin`lerdi izertledi . Usi ta`rizde ilimiy izertlewdin` jan`a tu`ri-egizlik 
usil payda boldi . 
F. Gal`ton talantti u`yreniwden ha`r bir adamnin` psixikaliq funktsiyasin u`yreniwge o`tti . Onin` bundag`i
maqseti adamnin` aqilina baha beriwden ibarat edi . Gal`ton a`hhg`-jili antropometrikaliq laboratoriya ashti . Bul jerde 
ha`r bir adam az-maz aqsha to`lep, sensorliq ayirmashiliqqa iye sezimliligin ha`m motorliq protsesslerin sinap 
ko`riwge bolatug`in edi . 
Gal`ton individual` ayirmashiliqlar psixologiyasinin` ha`m test usillarinin` tiykarin saliwshi boldi. Ol 
minez-quliq boyinsha da ayirmashiliqlardi izertlewge tiristi . Gal`ton adamnin` psixikas menen sirtqi ko`rinisde 
baylanis barlig`in aytti, usi ebepli quramali portretler usilin qollandi . Degen menen , bul is tabisqa iye bolmaydi . 
Ual`tonnin` barliq ideyalarinin` ishinde psixikaliq funktsiyalardi testten o`tkeziw ideyasi jemisli boldi . 
Sh.Spirmen ( a`hu`q-a`9n`o`) korrelyatsiyani analizlew usilin, yag`niy faktorli analizdi islep shiqti . G.Ayzenk ha`m 
R.V.Kettel faktorli anaizdi adamdi izertlewde qollandi . 
Frantsiyada eksperimental psixologiyanin` payda boliwi A. Binenin` ( a`ho`w-a`9a`a`) ati menen baylanisli .
Pikirlewdi u`yretiw boyinsha , ol Vyutsburg mektebi menen birdey juwmaqqa keldi . Bine de joqari qa`biletke iye 
bolg`an adamlardi, yag`niy shaxmatshi ha`m esapshilardi u`yrendi, ja`ne de , ol balalardag`i qiyal etiw, este saqlaw
ha`m intellekti izertledi . a`hhu`- jili Bine adamdi tekseriw ushin testler seriyasin basip shig`ardi. Ol patologiyani 
izertle boyinsha G`Adamnin` o`zgeriwiG` degen miynetin jazdi. 
Bineni haqia`qattan ataqli qilg`an – onin` vrash Simon menen birlikte islep shiqqan intellektual`
rawajlaniwdin` metirikaliq shkalasi boldi . Bul is Frantsiya bilimlendiriw ministliginin` buirtpasi boyinsha islegengen 
bolip, onin` maqseti a`piayi mekteplerdegi aqili jag`inan artta qalg`an ballardi tan`lap, bilim jag`inan emes, al qa`bilet 

---

jag`inan ayirilatug`in balalardan turatug`in klasslardi ashiwdan ibarat boldi. Shkalanin` birinshi varianti a`90o`- jili 
payda bolip, ol Binenin` o`limine shekem qayta islenip bardi . 
Shtern a`9a`a`-jili intellekt koeffitsentin ( JQ ) kirgizdi. Ol birinshi bolip L.Termen islep shiqqan usi 
shkalanin` ( a`9a`u` jil AQSh) variantinda qollanildi. Shkala Stenford-Bine shkalasi dep ataydi . Binenin` shkalasi 
basqa ellerge de tarqaldi . Rossiyada oni A.M. Tubert jetilistirdi. 
Praktikaliq planda testler aqili artta qalg`an oqiwshini a`piwayi jaqlaw oqiwshidan ayiriw boyinsha 
isenimli emesligi ma`lim boldi. Bul test alatug`in basqa tarawlarg`a da tiyisli ( jumisqa tan`law, balalardin` psixikaliq
rawajlaniwin u`yreniw) . 
XIX a`sirdegi frantsuz psixologiyasinda pedagogikani izertlewden basqa turmista qollanilatug`in 
ilimlerden meditsina, a`sirese psixiatriya ha`m nevrologiya izertlendi . Parijde ulli nevropatolog, nevroz ha`m 
gipnotizmdi u`yreniwdin` tiykarin saliwshi J.Sharko ( a`hg`o`-a`h9o`) jumis alip bardi. Onin` Sal`petierdegi 
psixiatorliq klinikasi du`n`ya ju`zlik mektepke aylandi. Bul jerde Z.Freyd, P. Jane ha`m A.Bine ta`lim aldi .Sharko 
isteriya ha`m gipnoz benen shug`illandi . Ol isteriyani kesellik dep atap, onin` belgileri men`, anesteziya bolatug`inin` 
tu`sindirdi . Gipnoz arqali isterik kesellerdi basqa kesellerden ayiriwg`a bolatug`inin tastiyiqladi . Sharko gipnoz
jag`dayin sana-sezimnin` gu`n`girtleniwine ten`ep, isterika jag`dayina uqsaytug`inin` aytti. 
Nansi qalasindag`i psixologiyaliq mektepte isteriya ha`m gipnozg`a basqasha ko`z qarasta boldi. 
I.Berngeymnin` Sharkodan ayirmashilig`i sonnan ibarat, ol gipnozdi a`piwayi uyqig`a megzetti. 
T.Ribo ( a`hq9-a`9a`u`) Frantsiyada zamanago`y empiristlik psixolog iyanin` tiykarin saliwshi boldi. Onin` 
ko`p miynetleri este saqlaw, jeke adamnin` o`zi ha`m sezimlerge balyanisli awiriwlardi izertlewg`a bag`ishlang`an. 
Ribo psixologiya ob`ektivlik ha`m genetikaliq bolip, psixikaliq o`mirdin` rawanlaniw basqashlarin u`yreniwi kerek 
dep esapladi . 
Ribonin` u`lken sho`lkemlestiriwshilik isin de atap o`tiw orinli. Ol psixologlardin` birinshi baspa so`z 
organi bolg`an G`Filosofiyaliq sholiwG` ( a`hwu`) degen jurnalg`a tiykar saldi. Bul jurnalda ko`p ellerdin`, yag`niy 
Angliya, Italiya. Gremaniya, Amerika ha`m Rossiyanin` psixolog ha`m filosoflari birge islesti. a`hh9- jili Ribo Parijde
I Xaliq araliq psixologiyaliq kongressti sho`lkemlestirdi. Bundag`i maqset xaliq araliq baylanislardi bekkemlew ha`m 
ha`r tu`rli ellerdegi psixologlardin` birge islesiwinen ibarat edi. 
Ribonin` sha`kirti P.Jane ( a`ho`9-a`9n`9) onin` patologiyanin` faktlerin psixikaliq o`mirde qollaniw 
boyinsha pikirin rawajlandirdi . Jane klinikaliq baqlawdi psixologiyanin` tiykarg`i usili dep esapladi . 
Jane este saqlawdi bir waqiyanin` gu`wasi bolg`an adamnin` bul waqiyani ko`zi menen ko`rmegen adamg`a 
aytip beriwi dep tu`sindi. 
Jane moyinlag`an dam psixikasinin` ja`miyetlik a`hmiyeti frantsuz psixologiyaliq iliminde de moinlandi. 
Janenin` sha`kirtleri A. P`eron (a`hha`-a`9u`n`), A.Vallon, J.Piaje boladi . Olardin` ha`mmesi zamanago` frantsuz 
genetikaliq psixologiyasinin` tiykarin saliwshilar boladi . 
Rossiyada eksperimental` psixologiyanin` negizinde psixiator-vrashlar turdi. XIX a`sirdin` h0-jillari 
psixologiyaliq klinikalar janinan olar ta`repinen eksperimental` psixologiyaliq laboratoriyalar sho`lkemlestirildi. 
Qazanda, son`inan Peterburgta V.M.Bexterev, Moskvada S.S. Korsakov, A.A.Tokarskiy, Xar`kovta P.I. Kovalevskiy,
Kievte I.A. Sikorskiy, Derte ( ha`zirgi Tartu qalasi), E.Krepelin, V.V. Shij h.t.b. is alip bardi. Bul laboratoriyalarda
psixologiyadan basqa, anatomiya, fiziologiya, nerv sistemasi ha`m psixiatriya tarawlari boyinsha izertlewler alip 
barildi. Eksperimental`- psixologiyaliq izertlewlerdin` temasi psixikaliq protsesslerdin` o`tiw waqti , sezimlerdio` ha`r 
qiyli tu`rleri ( ko`riw, esitiw, bulshiq et arqali seziw, issiqliqti ha`m awiriwdi seziw) , qabil etiw, ha`reketshil 
reaktsiyalar, diqqat awdariw, este saqlaw, gipnotizmnin` qubilislari, sezimler. Aqilg`a ha`m bulshiq etlerdin` jumisina 
ha`r qiyli jag`daylardin` ta`stir etiliwi h.t.b. boldi. Ra`smiy idelistlik psixologiya vrashlardin` bul jumisin na`zerge 
ilgisi kelmedi . Bul haqqinda V. Shij o`zinin` G`Filofoiya ha`m psixologiya ma`seleleriG` degen jurnalqa jazg`an 
xatinda qiynalip aytg`an edi (a`h9n`). Biraq eksperimenttin` psixologiyag`a engiziw protsessin toqtatiw mu`mkin 
emes edi. Birinshi bolip menshik psixologiyaliq laboratoriyasin ashqan N.N.Lange boldi (Novorossiyskiy 
universiteti, a`h9u` j) Lange eksperimental psixologiyanin` rawajlaniwina u`lken u`les qosti. Onin` qabil etiw ha`m 
diqqat awdariw boyinsha izertlewleri onda o`zin o`zi baqlaw bul protsesslerdin` stadiyalarin bayqay almaydi ha`m
u`yrenilip atirg`an protsesslerdin` nizamlarin ashiwg`a jol qoymaydi degen juwmaq payda etti. Bul izertlewlerdin` 
na`tiyjeleri Langenin` a`h9q-jili Moskva universitetinde qorg`ag`an G`Psixologiyaliq izertlewlerG` degen
dissertatsiyasinda uliwmalastirildi. 
Solay etip, eksperiment ku`shli tartis jag`dayinda a`ste-aqirinliq penen Rossiyadag`i psixologiyaliq ilimge 
kirip bardi. N.Ya. Grot eksperimentti jaqladi. Ol Langenin` universitetler janinan psixologiyaliq laboratoriyalar 
ashiliwi kerek degen ideyasin qollap quwatladi. 
a`90a`-jili A.P.Neshaev a`skeriy oqiw orni janindag`i Pedagogikaliq muzeyde eksperimental 
psixologiyaniq laboratoriyasin ashti. Ol mektep tla`iminde ha`m didaktika menen metodikanin` ma`selelerin 
sheshiwde eksperimental` psixologiyanin` a`hmiyetin atap o`tti. Pesheavtin` psixologiyalq laboratoriyasinda 
pedagogikaliq kurslar payda boldi (a`90n`-j, direktori N.E.Rumyantsev). Neshaevtin` baslamasi menen a`9a`0, 
a`9a`q, a`9a`u`-jillari pedagogikaliq psixologiya ha`m eksperimental pedagogika boyinsha Pu`tkil Rossiyaliq s`ezdler 
sho`lkemlestirildi. S`ezdlerde psixologiyaliq izertlewlerdin` printsip ha`m usillari. Teoriya ha`m eksperimenttin` o`z 
ara baylanisi haqqinda talqilandi. G.I. Shelpanov pedagogikaliq psixologiya boyinsha II Pu`tkil Rossiyaliq s`ezde 
G`Zamanago`y psixologiyanin` ma`seleleriG` degen temada doklad jasadi. Ol o`z dokladinda ilimde ko`beyip atirg`an
diletantizmnen saq boliwg`a shaqirdi . Biraq onin` so`zlerin eksperimentke qarsi shig`ip atir dep tu`sindi. 
A.F.Lazurskiy eksperimentti qollaniw tarawlarin ele de keeytiw kerekligin, oni jeke adamdi izertlew
tarawinda da qollaniw tiisligin qollap quwatladi . Usi maqsette ol ta`biyg`iy eksperiment usilin islep shiqti . 
Ta`biyg`iy eksperiment klinikaliq izertlew siyaqli bolip, arnawli bag`darlama boyinsha birewdi sinaqtan o`tkizip, oni 

---

baqlawdan ibarat . Misali U` bir oqiwshini sabaq waqtinda, oyinlar oynag`anda, kitap oqig`anda h.t.b. baqlap 
bariwdan ibarat boladi . Bul eksperiment laboratoriyaliq usillar menen birgelikte adamnin` shaxsin, ol qizig`atug`in 
na`rselerdi, onin` minez-qulqin izertlewge ja`rdem beredi . 
G.I. Rossolimo (a`hu`0-a`9g`h) adamdi testler ja`rdeminde izertlewdin` usilin islep shiqti. Ol ulli balalar 
nevropatologi ha`m klinitsisti edi. Ol o`z usilin psixologiyaliq profiler usili dep atadi. Rossolimo a`a` psixikaliq 
protsessti atap o`tti. Olar U` diqqat, erk, qabillawdin` aniqlig`i ha`m bekkemligi, ko`z benen ko`rip este saqlaw, 
so`zlerdi este saqlaw, sonlardi este saqlaw, ma`nisti tu`siniw, epshilllik qa`biletleri, ziyreklik, qiyal etiw, bayqag`ishliq 
edi. Rossolimo olardi a`0 balliq shkala boyinsha bahaladi. 
Moskva unirversitetinin` tariyx ha`m fiziologiya fakul`teti janinan Psixologiyaliq instituttin` ashiliwi 
Rossiya eksperimental psixologiyasinin` tariyxinda ulli waqiya boldi ( a`9a`g`). Bul institutti G.I.Shelpanov ashti. 
Shelpanov institutti Germaniya ha`m Amerikada usinday sho`lkemlerdin` ta`jiriybelerin uliwmalastiriw tiykarlarinda 
du`zgen edi. Shelpanovtin` pikirinshe, eksperimenttin` maqseti adamnin` o`zin o`zi baqlawin aniq qiliwdan ibarat 
boldi, yag`niy Shelpanov oni introspektsiyag`a boysindirdi. Shelpanov o`zinin` G`Eksperimental psixologiyag`a 
kirispeG` ( a`9a`o`) degen oqiwliq kitabinin` tiykarinda psixologlarg`a izertlewdin` eksperimental usili boyinsha tla`im 
beriwi arqali u`lken xizmet atqardi. 
Solay etip, talas-tartisli jag`dayda organizatsiyaliq eksperimental ha`m psixologiyaliq turmista 
qollanilatug`in tarawlari revolyutsiyadan buring`i Rossiyada usilay rawajlanip bardi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` 
basinda miynet psixologiyasi tarawinda da psixologiyaliq izertlewler ju`rgizildi. Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip 
bo`liniwinen ashiq krizis waqtina deyin eksperimental ha`m turmista qollanilatug`in psixologiya barliq ellerde ken` 
rawajlandi. Degen menen, uliwma alg`anda psixologiya praktikanin` talaplarinan artta qaldi, al teoriya onnan g`a`rezsiz 
jaqdayda rawajlanip bardi .