Psixologiya tariyxi kk

U`shinshi bap 
F. Bekonnin` psixologiyasi ha`m jan haqqinda ta`liymattin` shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniw 
basqishinin` juwmaqlaniwi . 
F.Bekon (a`o`u`a`-a`u`g`u`) jandi u`yretiw boyinsha jan`a liniyani belgilep berdi. Ol jandi u`yreniw 
boyinsha uliwma ma`selelerden bas tartip, jannin` protseslerin empiristik jol menen su`wretlewge shaqiradi. Beekon
adam haqqinda birlesken ilim boyinsha ideyani rawajlandiradi . Bekonnin` pikiri boyinsha adam haqqinda ta`liymat
eki bo`limnen turadi. Birinshi bo`lim adamnin` o`zin, al ekinshi bo`lim onin` ja`mietke qatnasin u`yrenedi. Birinshi 
bo`limdi adamnin` filosofiyasi, al ekinshi bo`limdi puqaraliq filosofiya dep ataymiz. Bekon adamnin denesin ha`m 
janin izertlewdi o`z ishine qamtiytug`in uliwma ma`selelerdi atap o`ttiyu. Bul – shaxs ( jeke adam) haqqinda ha`m jan 
menen denenin` baylanisi haqqinda ta`liymat . Jeke adam haqqinda ta`liymatta ko`rnekli tariyxiy g`ayratkerlerdin` 
misalinda adamnin` mu`mkinshiliginin` joqari paziyletleri bolg`an este saqlaw, danaliqtin` ka`ramatlari ha`m a`dep-
ikramliqtin` bekkemligi u`yreniledi . Jan menen denenin` birligi haqqinda ta`liymat sirtqi belgiler boyinsha kewildin` 

---

(jannin`) jag`dayin biliw (fiziognomika), tu`slerdi joriw, denenin` awiriwi kewilge ta`sir etiwi ha`m kerisinshe, jannin`
denege ta`sir etiwi siyaqli ma`selelerdi o`z ishine aladi . 
Bekon biliwdin` basli qurali- bul usil dep esapladi . Ta`biyatti aship ko`rsetiwshi usil-bul ilimiy induktsiya, 
dep sanadi ol. Bekonnin` ta`liymati barliq ilimlerge u`lken ta`sir etip, oni empiristlik ilimnin` tiykarin saliwshi qildi . 
 
EKINShI TARAW 
Sana – sezim haqqinda ta`liymatlar shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniwi. 
Birinshi bap
Psixikanin` kriteriyi ( belgisi ) sipatinda
sana-seziminin` bo`liniwi . 
Dekarttin` ( a`o`9-u`0a`-u`o`0) ati menen psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwindag`i basli basqish arsinda 
u`lken baylanis bar. Dekart o`zi qoyg`an psixfizikaliq ma`selenin` kontekstinde rawajlang`an sana-sezim haqqinda 
ta`liymatinda psixikani ayiriw ushin kriteriy kirgizdi. Psixika adamnin` ishki du`n`yasi dep tu`sinildi ha`m ol dene 
menen sirtqi material du`n`yadan o`zgeshe. Ruwxiy na`rse bolip, toliq o`zgeshelik Dekarttiq ta`liymatinin` basli 
puntkti edi . 
Dekarttin` o`liminen aldinan jazg`an son`g`i shig`armasi G`Jannin` ha`siretleriG` degen shig`arma bolip, ol 
jeke psixologiyaliq dep esaplanadi . 
Birinshi gezekte Dekart sezimler du`n`yasinin` haqiyqiylig`ina gu`man tuwg`izadi. Ol U` G`Bizler
sezetug`in yamasa o`zlerimiz ko`z aldimizg`a keltiretug`in na`rseler du`n`yada haqiyqattan bar ma WG` –dep 
gu`manlanadi . Misali U` matematikaliq da`liller ha`m negizlerge de gu`man tuwdiriwg`a boladi, sebebi olar aniq 
tu`sinikli bolsa da, olar haqqinda pikirlegen ayirim adamlar aljasiwi mu`mkin- g`o. Degen menen, men pikirleymen, 
demek, men barman, degen juwmaq ha`mmesinen duris boladi . Son`inan Dekart bilip bariwshi sub`ekttin` bar ekeni 
haqqinda juwmaqtan keyin G`MenG` degen aniqlamani izertlewge kirisedi. Ol G`Men degen so`zdenG` pikirlewdin` 
ajiralmas ekenin aytip , izertlewdin` jan`a usilin oylap tabadi U` G`MenG` di ob`ektiv tu`rde suwretlewden yubas 
tartip, oylar, pikirler, gu`manlar, yag`niy sub`ektiv jag`daylardi u`yreniwge o`tedi . 
G`PikirlewG` (cogitatio) so`zi arqali men ha`mme na`rseni tu`sinemen, sonliqtan tek tu`siniw, qa`lew, ko`z 
aldimizg`a kelt`iriw g`ana emes, al seziw de pikirlewge jatadiG`- degen edi Dekart . 
Pikirlew dekarttin` tu`sinigi boyinsha sap ruwxiy , aniq degenin` qatnasig`isiz isenetug`in jumis bolip, 
material emes, pikirlewshi substantsiyag`a jatadi. Dekarttin` bunday juwmag`in, ha`tte, zamanlaslari da tu`sinbedi .
Dekart dene ha`m ruwxtin` substantsiyalarin salistira otirip, adamnin` denesi, jani ha`m ruwxi arasinda 
u`lken ayirmashiliq bar, degen juwmaqqa keldi. Ol U` G`Dene o`z ta`biyatina ta`n tu`rde ba`rqulla bo`linedi, al ruwx 
hesh qashan bo`linbeydiG`- degen edi . dekar dene menen ruwx bir-birinen bo`lek halda jasay aladi, al pikirlewshi zat
yamasa substantsiya- bul jan dep tu`sindirdi . 
Dekart adam menen haywannin` denesin fizik sipatinda o`z zamaninin` ilimine su`yene otirip su`wretledi . 
Ol U` G`Bizlerdegi barliq jilliq ha`m is- ha`reketler bizlerdin pikirlerimizden g`a`rezsiz bolip, olar tek bizlerdin` 
denemizge tiyisliG`- degen edi. Dekart jilliliq penen is-ha`reketti jang`a baylanisli degen pikirdi u`lken qa`te dep 
esaplap, o`lim hesh qashan jannin` ayibi sebepli kelmeydi, al denedegi qanday bir basli ag`zalardin` buziliwi sebepli
keledi, dep tu`sindirdi. Ol adamnin denesin saat yamasa basqa avtomat penen salistirip, bizin` denemizdin` 
G`mashinaG` sinin` qurilisin ha`m onin` ayirim funktsiyalari yuolg`an awqat sin`iriw, qan aylanisi ha`m t.b. 
haywanatlar menen adamlarg`a ortaq degen pikirdi bildirdi . Fiziologiya ha`m ta`biyat ma`selesinde dekart- 
materialist. Ol nervlardin` bulshiq etlerdin` ha`reketine ha`m seziw organlarinin` jumisina degen ta`sirin tu`sindire 
otirip, G`haywanliq ruwxlarG` haqqinda tu`sinikti qollanadi . Yag`niy, bulshiq etlerdin` qisqariwinin` yamasa 
ken`eyiwinin` sebebi, bulshiq etler arasinda usi ruwxlar jaylasadi ha`m ha`r bir bulshiq ette kishkene tesikler bolip, 
ruwxlar olar arqali o`tip ju`redi, dedi . 
Solay etip, denenin` mexanizmin tu`sindire otirip, barliq is-ha`reketlerdi emes, al tek ju`riw, dem aliw 
siyaqli erktin` qatnasig`insiz islenetug`in, haywanatlar ha`m adamlarg`a ortaq bolg`an is-ha`reketler tu`sindiriledi . 
Erksiz islenetug`in is-ha`reketlerdi tu`sindiriw reflektor printsipti tu`sindiriw boyinsha birinshi qa`dem boldi. 
Dekarttin` pikiri boyinsha haywanatlarg`a jan joq, olardin` is-ha`reketlerinde ta`biyattin` avtomatizmin baqlawg`a 
boladi ha`m G`haywanatlar oylaydiG` degen u`lken qa`te. Olar ta`biyg`iy is-ha`reketlerge jatatug`in g`a`zep, qorqiw, 
ash boliw, dawis ha`m denenin` ha`reketin ariq ayirip bilse de, aqilg`a iye emes. Haywanatlarda psixikanin` joqlig`i 
olardin` adamlardan ayirmashilig`in ko`rsetie, adamlarg`a aqil beretug`in Qudaydin` bar ekenin bildiredi . Dekart 
jannin` o`lmeytug`inini haqqinda ideyani neshe ma`rte aytqan bolsa da, oni aniq ashiq bermedi . Onin` oyi boyinsha, 
jan deneden bo`lek halda jasay alsa da, negizinde ol dene menen, yag`niy tek adamnin` denesi menen g`ana birge 
jasay aladi. Ash boliw, sho`llew, nurdi, ren`lerdi, dawislardi, iyislerdi, da`mdi , jilliqti, qatti na`rseni h.t.b. qabil etiw- 
bul jan menen dengenin` birgelikte islegen is-ha`reketine jatadi. Jannin` jeke isi- bul tilek ha`m erk. Bular tek jannin` 
isi bolip materialliq zatqa jatpaydi. Jannin` ishki sezimleri de materialliq zatqa jatpaydi . 
Jan pu`tkil dene menen birikken bolsa da, onin` ko`pshilik jumisi miy menen baylanisli boladi . 
Anig`irag`i, Dekarttin` pikiri boyinsha, pu`tkil miy menen emes, al miydin` en` teren` jaylasqan bo`legi menen 
baylanisli . 
Jan menen denenin` o`z ara baylanisi mexanizmin tu`sinidiriwde Dekarttin` filosofiyaliq ta`liymati u`lken 
qarama-qarsiliqlarg`a iye. Bir ta`repten, ol dene menen tig`iz baylanisqa iye. 

---

Dekarttin` pikiri boyinsha, jandi biliwdin` jalg`iz joli-ishki sana-sezim . Bul bilim deneni biliwden go`re, 
anig`iraq ha`m isenimlirek. Dekarttin` psixologiyasi idelistlik boldi. Ol qumarliqlar haqqinda ratsionalliq ta`liymat 
jaratti . Dekart o`zinin` quamarliqlar haqqinda aniq ilimiy ta`liymatinda qumarliqlardin` sebepleri ha`m tiykarin, 
qumarliqlardin` klassifikatsiyasin, olardin` su`wretlemesin ha`m sezimlerdi qalay ta`rbiyalawdi atap ko`rsetti. Dekart 
sezimlerdin` psixifiziologiyasina u`lken diqqat awdarip. qumarliqlardin` fiziologiyaliq komponentlerin ha`m denede
ko`rinetug`in belgilerin pul`stin` ha`m dem aliwdin` h.t.b.) su`wretledi. Qumarliqlardin` tiykari ha`r tu`rli boladi, biraq
o`zgeriwi olardin` en` basli tiykari- bul sirtqi na`rselerdin` ta`siri bolip esaplanadi . 
Dekart birinshi ha`m ekinshi qumarliqlar bar, dep ayirip aytti.
Birinshi qumarliqlar jan dene menen baylanisqanda payda bolip, olar to`mendegiler U` tan` qaliw, tilek, 
muhabbat, jek ko`riw, quwanish ha`m qayg`i. Olardin` waziypasi denege nenin` paydali, nenin` ziyan ekenin jang`a 
bildiriw bolip esaplanadi . Olar bizlerdi haqiyqiy jaqsi islerdi islewge jeteleydi ha`m bizlerdi jetilistirip baradi. 
Qumarliqlardin` a`hmiyeti ulli bolip, olar denen ha`m jannin` birligin ta`miyinleydi. O`mirden zawiq aliwda 
olarg`a baylanisli boladi . Degen menen , olar kemshiliklerge iye. Olar ha`mme waqitta da payda keltirmeydi ha`m 
dene ushin ha`m paydali, ha`m ziyan. Sonliqtan qumarliqlardi basqariw ma`selesi tuwiladi . Dekarttin` pikiri 
boyingsha, kewli na`zik adamlar da o`zlerin toliq boysindira aladi. Biraq olarg`a tuwridan- tuwri ta`sir etiw qiyin 
bolip, o`zin`de qorqinish sezimin joq qilip, batirliq payda etiw ushin tek qa`lewdin` boliwi jetkiliksiz. Kereksiz 
qumarliqlar menen gu`reste aqil ha`m erk jaqsi qural boladi . 
B.SPINOZANIN` PSIXOLOGIYaSI . 
Dekart ko`terip shiqqan mashqalalardin` jan`a sheshimin Gollandiyanin` filosof-materialisti B. Spinoza ( 
a`u`qg`-a`u`ww) berdi. Gegeldin` bahalawi boyinsha, ol Dekarttin` filosofiyasindag`i dualizmdi alip tasladi . 
B.Spinozanin` basli shig`armasi - G`EEtikaG`. Bul shig`armanin` tiykarg`i maqseti adamg`a individual minez-quliqti 
qa`liplestiriwge ja`rdem beriw ha`m og`an azat o`mirge qaray jol ashiw. Usi ma`seleni B.Spinoza filosofiya boyinsha 
tiykarlang`an jol menen sheshiwge umtiladi . Kitap geometriyaliq jol menen, yag`niy lemmalar ha`m teoremalar h.t.b. 
arqali bayanlag`an . Spinozanin` Dekarttan ayirmashilig`i, ol monistikaliq ta`liymat islep shiqti. Spinoza mazmun 
menen tirishilikti ayirpip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliw) bul zattin` sol na`rse ekeni 
yamasa emesligi dep tu`sindirdi. 
Spinoza mazmun menen tirishilikti ayirip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliu)- 
bul zattin` sol na`rse ekeni yamasa emesligi dep tu`sindirdi . 
Spinoza substantsiyani ha`m quday, wa`m ta`biyat dep atadi. Ta`biyatti hesh kim ta`repinen jaratilg`an ha`m 
ma`n`gi bolg`anliqtan , al qudayg`a ten` dep esapladi . G`SubstantsiyaG` tu`sinigin Spinoza bizlerden tisqari 
byuolg`an ta`biyattin` tirishiligi dep tu`sindirdi. Eger Dekart materiyani Quday jaratqan dep tu`sindirgen bolsa, 
Spinoza ta`biyat baslang`ish sebepke mu`ta`j emes dep tastiyiqlaydi 
Ha`r bir na`rse substantsiyanin` bir bo`legi sipatinda araliq ha`m pikirlewge iye. Araliq arqali bizler zatti 
dene sipatinda , al pikirlew arqali zattin` ideyasi sipatinda onin` ruwxiy ta`repin, yag`niy janin ko`remiz. Sonliqtan 
bular bir-birine toliq sa`ykes keledi. 
Spinoza usi ta`rizde Dekarttin` dualizmin sheship berdi. Onin` Dekarttan ayirmashilig`i sonda, ol adamnin` 
pikir ju`rgiziwin ta`biyg`iy qa`siyet dep esapladi . 
Spinoza ja`ne de adam ha`m haywanatlardin` minsizliginin` ha`r tu`rli da`rejeleri boyinsha da ko`rsetpeler 
berdi. Adamnin` pikir ju`rgiziwi bul substantsiya atributi siyaqli pikir ju`rgiziwdin` jeke tu`ri. Substantsiya haqqinda 
ta`liymat tiykarinda Spinoza biliw ha`m affektlerdin` ma`selesin sheshedi. Bilimge erisiwdin` to`rt tu`ri bar. Olar U` 
a`.Esitiw arqali 
g`. Ku`tilmegen ta`jiriybe arqali
q .Uliwma juwmaq arqali jeke juwmaqqa keliw 
n`. Sebep arqali. 
Spinozanin` G`EEtikaG` kitabinda bul biliw usillari u`shke bo`linedi. Birinshi eki usili birinshi tu`rdegi 
biliwdi payda etedi. Olar U` ko`z-qaras ha`m qiyal, bular obraz tu`rinde boladi. Yubiliwdin` birinshi tu`rinin`
na`tiyjesi ayirim na`rselerdin` abstrakt, yag`niy toliq emes tu`sinigi boladi ( misali, adamnin` attin` ha`m iyttin` h.t.b. 
tu`sinigi). Biliwdin` ekinshi tu`ri- bul aqil zatlardin` en` a`hmiyetli qa`siyetleri haqqinda uliwma ideya beredi. Usi 
na`rse ilimlerdin` tiykarin quraydi . Biliwdin`- u`shinshi tu`ri- bul induktivlik biliw bolip esaplanadi, ol adamlardin`
negizi haqqinda bilim ( tu`sinik) beredi .
Spinoza affektlerdi u`shke boldi . Olar U` tilek, ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik. Bir adam ekinshi adamnan 
qanday ayirmashiliq ha`m pariqqa iye bolsa, olardin` affektleri de sonday boladi. Spinoza stoiklerdin` U` G`Affektler 
adamnin` erkinen toliq g`a`rezliG`,- degen pikirine qosilmaydi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetip bergenindey, affektlerdi 
sheklew ha`m boysindiriw ushin ko`p uqip ha`m ku`sh ke boladi . Sol sebepten affektlerdin` adamlar u`stinen ku`sh 
ha`m biylikke iye ekenin, olar adamlardin` is-ha`reketlerin belgilep beretug`inin ko`remiz. Ra`ha`tlik, shadliq siyaqli 
payda keltiretug`in, yag`niy denenin` qa`biletin ko`beytetug`in affektler bar . Degen menen, qiyinshiliq ha`m jek 
ko`riw siyaqli ziyan keltiretug`in, yag`niy adamdi ezip jiberetug`in affektlerde de bar. Qanday boliwina qaramastan, 
affektler adamdi aljastiraldi ha`m oni zatlardan g`a`rezli qilip qoyadi . 
Spinozanin` pikirinsheYu, adamnin` affektlerdi boysindiriwda ha`m sheklewde ha`lsizligi qulliq bolip 
esaplanadi. Affektlerdi boysindiriwdan ra`ha`tlik tu`rlerin biliwden jan`a ayriqsha affekt bolg`an joqari ra`ha`tlik, 
yag`niy du`n`yag`a degen muhabbat payda boladi. Usi affekt arqali qumarliqlardi boysindiriwg`a boladi . 

---

Solay etip, azatliq o`z affektlerine eriwden emes, al onin` za`ru`rligin biliw ha`m usi za`ru`rlikte 
boysiniwdan ibarat. Azatliq- bul bilimnin` jemisi bolip esaplanadi . 
Spinozanin` psixologiyasi Dekarttin` psixologiyasinan son`, sana-sezimdi psixologiyaliq u`yreniw boyinsha 
jan`a wa`m a`hmiyetli qa`dem boldi. Olar ekewi qosilip sana-sezimnin` traktovkasinda ratsional` liniyani quraydi . 
EKINShI BAP 
XVII A`CIRDIN` FILOSOFIYaLIQ A`LIYMATLARINDA EMPIRISTLIK PSIXOLOGIYaNIN` 
QA`LIPLESIWI. 
O`ndiris ha`m ilimnin` rawajlaniwi jan`a teoriya bolg`an empirizmdi talap etkenlikten, Angliyada usi jan`a 
teoriya qa`liplesti. Eempiristlik bag`dardin` tiykarin saliwshi F.Bekon, al dawamlawshisi T.Gobbs boldi. Al Dj. Lokk 
arqali empirizm toliq qa`liplesti. 
T.Gobbs ( a`o`hh-a`u`w9) Dekarttin` eki substantsiya haqqinda ta`liymatina qarsi shiqti. Substantsiya ha`m 
dene bir na`rse, dep esapladi . Gobbs pu`tkil psixikani obrazlarg`a jalg`astiirip, barliq qiyal etiwlerdin` basi sezim den 
esaplaydi. Qiyal etip, ko`z aldin`a keltiriw- bul ha`lsiz sezim, eske aliw bolsa qiyal etiw, tu`siniw so`zdin` ta`sirinen 
payda bolatug`in obraz, pikir ju`rgiziw obrazlar ag`iminin` negizi , dep sanadi . 
Gobbstin` psixologiyaliq ko`z-qarasinin` tiykarg`i bo`legin qa`biletler haqqinda ta`liymat quraydi. Ol o`tkir 
siyasiy ma`niste tu`sindirilip, Gobbs ha`mme adamlar ten` huqiqli dep esaplaydi.Bul jerde qa`bilet ha`m talant 
boyinsha o`zgeshelikler sebepli sawallar tuwiladi . Adamlar arasinda fizikaliq ayirmashiliqlar bar, biraq olar ju`da` az. 
Adamlardin` aqili jag`inan bir-birinen ayiriliwi olardin` o`mirdegi ta`jiriybesi, ma`deniyat ha`m ilimlerdi u`yreniwine 
baylanisli boliwi mu`mkin. Gobbstin` pikiri boyinsha, adamlar birdey jag`dayda jasasa, olardin` aqili da birdey boladi . 
Degen menen, aqilda adamlardi bir-birinen keskin ayiratug`in na`rseler bar. Bular U` aktivlik, yag`niy initsiativag`a 
iye boliw yamasa passivlik, yag`niy indifferentlik . 
Gobbstin` epifenomenializminen sub`ektlik emes psixologiya `baslanadi . Bul boyinsha, o`z so`zleri ha`m 
is-ha`reketlerine iye adam shaxs dep ataladi .
Empirizmnin` haqiyqiy G`a`kesiG` Djon Lokk ( a`u`qg`-a`w0n`) bolip esaplanadi . Dj. Lokk ko`rnekli 
anglishshan oyshili, pedagog, bilimi boyinsha shipaker ha`m iri siyasiy g`a`yratker edi. a`u`90-jili onin` G`Adam
aqili haqqinda ta`jiriybeG` degen tiykarg`i filosofiyaliq shig`armasi baspadan shiqti. Lokktin` tiri waqtinda-aq kitap 
frantsuz tiline awdarilip, frantsuz filosofiyasi ha`m psixologiyasinin` rawajlaniwina ku`shlit ta`sir ko`rsetti. 
Lokktin` maqseti adamnin` biliminin haqiyqiylig`in ha`m ko`leminin` kelip shig`iwin izertlewden ibarat edi. 
Ol adamnin` janin passiv, biraq qabil etiwge qa`bileti bar ortaliq sipatinda qaraydi ha`m oni hesh na`rse jazilmag`an 
taxta yamasa bos bo`lmege ten`eydi. Bilimnin` tiykari- bul ha`r bir adamnin` o`mirinin` tariyxi siyaqli bolg`an
ta`jiriybe bolip esaplanadi . Ta`jiriybe eki negizge iye. Birinshisi- bul sezim. Onin` ob`ektleri- ta`biyat, sirtqi material 
zatlar, al organi sirtqi sezim ( ko`riw, esitiw ha`m t.b.) na`tiyjesi- ideyalar. Ekinshisi- bul reflektsiya, yag`niy bizlerdin`
ishkiqabil etiwimiz, aqilimizdin` isi bolip esaplanadi . Onin` ob`ekti burin bar bolg`an ideyalar, organi ( yamasa 
qurali) aqilimizdin` isi (Lokktin` terminologiyasiv boyinsha, aqilimizdin` qa`bileti), olar qabil etiw, pikir ju`rgiziw, 
gu`manlaniw, iseniw, oylaw, tilek ha`m aqilimizdin` ha`r qiyli isleri na`tiyjesi bolsa sirtqi na`rselerden bizler ala 
almag`an basqa ideyalar bolip esaplanadi. Ishki ta`jiriybe sirtqi du`n`ya haqqinda ko`binese o`zlerimiz haqqinda 
bilim beredi . 
Lokk ta`jiriybeni sirtqi ha`m ishki dep boldi. Bul ishki ta`jiriybe haqqinja ilim bolg`an introspektivlik 
psixologiyanin` negizin saldi. Ishki ta`jiriybenin` metodiintrospektsiya bolip esaplanadi . 
Lokktin` pikiri boyinsha, ideyalar a`piwayi ha`m quramali bolip bo`linedi . A`piwayi ideya o`z ishine ha`r 
tu`rli ideyaarg`a bo`linetug`in aqil boyinsha tek bir g`ana qiyal etiw yamasa qabil etiwdi ja`mleydi . Bul bilimnin` 
eelementleri bolip esaplanadi. O`zinin` a`piwayi ha`m quramali ideyalar haqqinda ta`liymatinda Lokk bilimnin` 
a`hmiyetli ma`seleleri bolg`an ideyalar ha`m zatlardin` baylanisi, yag`niy bilimnin aktivligin izertleydi.
Ideyalar bizlerdin` kewlimizde jasaydi, olarU` zatlardin` sipatina sa`ykes keledi. Lokk u`sh tu`rli sipat 
barlig`in aytti. Olar birinshi , ekinshi ha`m u`shinshi da`rejeli bolip , birinshisi menen ekinshisinin` arasinda u`lken 
pariq bar. Birinshi da`rejeli sipat bul haqiyqiy bolip, tig`izliq, araliq ha`m forma haqqinda, ekinshi da`rejeli sipat bul 
ren`ler, sesler ha`m iyisler haqqinda mag`liwmat beredi . Ekinshi da`rejeli sipat birinshisinen g`a`rezli boladi. 
Lokk quramali ideyalardi payda etetug`in mexanizmlerdin` biri assotsiatsiya dep ataydi. Lokk birinshi bolip 
G`Ideyalardin` assotsiyasiG` degen termindi kirgizdi. Lokktin` pikiri boyinsha, assotsiatsiya- bul ideyalardin` o`z-ara
qatnasiqqa juwap bermeytug`in naduris birigiwi bolip esaplanadi . Yag`niy, ideyalar ayirim adamlardin` aqilina birge 
kiredi yamasa olar aralasip ketkenlikten ayiriw qiyin boladi . 
Lokk sana-sezimdi kewildin` qubilislarinin` belgisi sipatinda u`yrenedi. Ja`ne de, sana-sezim ishki 
keshirmelerdi biriktiriwdi qanday da bir ruwxiy ku`sh sipatinda u`yreniledi . 
Lokktin` ta`liymati tartislardi payda etip, ju`da` belgili boldi. Lokk penen nemets filosofi ha`m idealisti, 
alim G.Leybnits ( a`u`n`u`-a`wa`u`) arasinda bolg`an tartis u`lken qizig`iwshiliq oyatti . 
Leybnits o`zinin` psixofizikaliq ma`seleler boyinsha sheshimin, G`aldin ala belgilengen garmoniyanin`G`
gipotezasi dep atadi . Aldin ala belgilengen garmoniya haqqinda ta`liymat parallezmnin` variantlarinin` biri bolip 
tabiladi. 
Leybnits penen Lokktin` arasindag`i tartis bulU` G`Haqiyqattan da, jan hesh na`rse jazilmagan taxta siyaqli 
taza maWG`- degen pikirden ibarat boldi. Leybnits tuwma intellektual` ideyalardi, qa`biletlerdi ha`m beyililiklerdi 

---

moyinladi. Ol Lokktin` pikiri boyinsha tek individual` ta`jiriybeden barliq bilimlerdi arttiriw mu`mkin degen 
tu`siniktin` imkansiz ekenin duris ko`rsetip berdi. 
Lokktin` tu`sinigi boyinsha, a`piwayi ideyalardi biliwde aqil passiv, al Leybnits appertseptsiya degen 
tu`sinik kirgizdi ha`m bul tu`sinik nemets filosofiyasi ha`m psixologiyasinda I.Kant, G.Gerbart ha`m V.Vundt 
ta`repinen dawam ettirildi. Appertseptsiya ( adamnin` jeke bilimi) ha`m pertseptsiya arasindag`i ayirmashiliq Leybnits 
ta`repinen kirgizilgen an`sizliq tu`sinigi menen baylanisli, Leybnits Lokk ha`m kartezianlardin` pu`tkil psixikani sana-
sezimge ten`lestiriw ideyasina qarsi shig`ip, tariyxta birinshi ma`rtebe ruwxtin` an`siz ha`m sanali jag`daylari 
arasindag`i ayirmashiliqti ko`rsetip berdi . Leybnitstin` pikiri boyinsha du`n`yadag`i ha`mme na`rse u`zliksizlik 
nizamina boysinadi . O`simlikler ha`m haywanatlar, haywanatlar ha`m adamlar bir-birine qarama-qarsi na`rseler bolip 
ko`ringen menen , olarg`a jaqiniraqtan na`zer salsaq, olar bir-biri menen u`zliksiz progress penen baylang`an bolip 
shig`adi . Bul uliwma nizamdi Leybnits ruwxiy o`mirge de qollanadi . Az-maz na`rselerdi qabil etiw arqali qa`lew 
ha`m qumarliqlar payda boladi. 
U`ShINShI BAP 
ASSOTsIATIVLIK PSIXOLOGIYaNIN` PAYDA BOLIWI 
XVIII a`sirde anglichan psixologiyasi Lokktin` eempirizminen Berkli, Yum ha`m Gartlidin` 
miynetlerindegi assotsianizmge qaray rawajlanadi . Dj.Berkli ( a`u`ho`-a`wo`q) Lokktin` tikkeley jolin tutiwshi boldi 
ha`m sensualizmnen sub`ektivlik idelaizmge aray adim atti. Psixologiya ushin onin` ken`islikte ko`z benen ko`rip 
qabil etiw teoriyasi boyinsha jazilg`an U` G`Ko`z menen ko`riwdin` jan`a toeriyasinin` ta`jiriybesiG` degen miyneti 
qiziqli boldi ( a`w09 –j). Berkli o`z shig`aramasinda ko`z benen ko`riw nurlar, ren`ler, ken`islikler, figuralar ha`m is-
ha`reketlerdin` ideyalarin beredi, dep jazdi .Lokk ta usilay jazg`an edi. Degen menen, Berklidin` pikiri boyinsha ,
bizler zatlardi ko`zlerimiz benen tuwridan-tuwri ko`rmeymiz, al olardi ko`riwimizge ko`zdin` basqa ta`repke na`zer 
awdaripi arqali payda bolatug`in bulshiq etlerdin` sezimleri arqali qabil etemiz. Yag`niy, ko`z menen ko`riw ha`m 
seziw baylanisqa tu`sedi ( bul esitiwge de ta`n boladi ) . Solay etip , bizler ko`z benen ko`rip seziw dep atag`animiz
ko`riw ha`m seziw kombinatsiyasi bolip tabiladi . Berklidin` bul teoriyasi XIX a`sirdin` empiristlik psixologiyasinda 
A.Ben ta`repinen rawajlandirildi . 
Anglishan D.YuYum ( a`wa`a`-a`wwu`) filosofiyada Dj. Berklidin` jolin` dawam ettiriwshi boldi . Ol 
o`zinin` “Adam ta`biyati haqqinda traktat” ha`m “Adam bilimin izertlew” (a`wn`h) degen miynetlerinde
assotsiatsiya tu`sinigin rawajlandiraji ha`m adamnin` pu`tkil bilimin ideyalar assotsiatsiyasi dep ko`z aldina
keltiriwge urindi . Yum sana-sezimnin` barliq jag`daydaoin ta`sirler, ideyalar ha`m olardin` ko`rinisleri dep bo`ledi 
.Yum bilimnin` barliq jumisin assotsiatsiyalardin` mexanizmi dep tu`sindirdi. Ol assotsiatsiyalardi to`mendegishe 
klassifikatsiyalaydi U` tosattan ha`m naduris assotsiatsiyalar ken`islik yamasa waqitta shegaralasi nizami boyinsha 
bolg`an assotsiatsiyalar g`ana boladi , al ideyalardin` u`lesiwi ta`biyg`iy 
ha`m duris jol menen keshse, onda bul 
uqsasliq ha`m sebeplik nizami boyinsha bolg`an assotsiatsiyalar bolip tabiladi . Bul assotsiatsiyalardin` ha`mmesi 
de ku`ndelikli o`mirde ushirasip turadi .Olar ilimiy oydin` tikarinda da bar. Sebep- na`tiyjeli baylanislar
qubilislardin` a`detke aylang`an, izbe-izliginen ibarat boladi . Sebeplik baylanislardi biliw aprior bolip esaplanbaydi, 
yag`niy bir na`rse ekinshi na`rsege sebep boladi . Kant Yum ta`repinen qoyilg`an bul ma`seleni u`lken danaliq dep 
sanadi, biraq ol . Yumnin` sheshimin maqullamay , aprior bilim degen tu`sinik kirgizdi. 
Anglishan shipakeri ha`m ruwxaniyi D.Gartli ( a`w0o`-a`wo`w) Lokktin` ruwxiy o`mirdin` ta`jiriybe arqali 
kelip shig`iwi boyinsha ideyalarin qabil etip, onin` assotsiatsiyalar haqqinda tu`sinigin rawajlandiradi ha`m 
assotsiativlik psixologiyanin` birinshi tamamlang`an sistemasin berdi . Oni du`ziwde Gartli I.N`yutong`a su`yendi 
.yu Gartli burin ruwxiy protsesslerdin` fiziologiyalin` mexanizmlerinin` gipotezalarin da`lillewde Nyutonnin` ayirim 
fizikaliq tu`siniklerinen paydalang`an edi. O`zinin` “Adam, onin` qurilisi, onin` waziypalari wa`m u`mitleri haqqinda” 
degen basli miynetinde ( a`wn`9) Gartli ta`biyg`iy negiz sipatinda psixika haqqinda ta`liymatti rawajlandirajdi . 
Barliq ruwxiy qa`biletler (qabil etiw h.t.b`. ) miydin` organikaliq du`zilisi arqali tu`sindiriledi . Ruwxiy o`mirdin`
tiykarg`i wa`m a`piwayi elmenti bar . OlarU` sezimler( sensatsiyalar) , ideatsiyalar ( sezimler ideyalari, yag`niy
sezimlerdin` zatlarsiz qaytalaniwi ) ha`m a`piwayi affektli ton ( affektsiyalar) – ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik . Usi u`sh 
tiykarg`i elmentten assotsiatsiyalardin` mexanizmi ja`rdeminde ruwxiy o`mir quraladi . Bul elementlerdin` tiykarinda 
ha`m usi assotsiyalardin` psixologiyaliq menaziminin` tiykarinda vibratsiyalar, yag`niy sirtqi ta`sirler sebepli
nervlarda ha`m miyde payda bolatug`in materialliq ha`m fiziologiyaliq protsessler bar . Vibratsiyalar da`rejesi, tu`ri, 
orni ha`m bag`dari boyinsha ayiriladi . Solay etip, assotsiyalar miydegi nerv balanisinin` passiv ko`rinisi boladi 
.Haqiyqatinda sezimler yamasa ideyalar emes al vibratsiyalarg`a iye bolg`an miydin` jag`dayi baylanisadi . Gartlidin`
pikiri boyinsha , assotsiatsiyalar tek bir waqitta bolatug`in ha`m izbe-izlilikli bolip bo`linedi,olar sap mexanikaliq
du`zilistler bolip tabiladi . Assotsiatsiyalar tiykarinda barliq quramali tu`sinikler U` este saqlaw qubilislari, ug`imlar, 
pikirler, erkli ha`reketler, affektler wa`m qiyallar quraladi . 
Gartli so`z ha`m ga`plerdin` tu`siniklerin de u`yrenedi , so`z sesler jiynag`inan ibarat ekeninin , al so`zdin` 
ma`nisi sezim arqali qabil etiletug`in obrazlardin` turaqli bo`legi ekenin aytadi . Misali U` aq degen so`zdi
esitkenimizde su`t, qag`az, to`sek siyaqli na`rselerdi ko`z aldimizg`a keltiremiz. 
Gartlidin` sistemasinda piirlewge protsess sipatinda qaramaydi. Jan`a pikirler – eski ha`m a`piwayi 
ideyalardin` jan`a kombinatsiyasi yamasa quramali ideyalardin` idirawi g`ana dep tu`sindiriledi . 
Gartlidin` psixologiyasinda qumarliqlar ma`selesi u`lken orin iyeleydi . Qumarliqlar minez-quliqtin`
ha`reketlendiriwshi ku`shi sipatinda u`yreniledi . Belgili intensiv da`rejege jetken affektler ha`r tu`rliis-ha`reketler

---

islewge iytermeleydi, usi ma`niste olar qa`lewler yamasa jek ku`riwler degen terminler menen ataladi . Qa`lew ha`m
jek ko`riw ha`rekette keltirip shig`aratug`in jag`dayda ku`shli bolsa, onda olar erk dep ataladi . Gartli o`zinen burin
jasag`an ha`m miynet etken ka`siplesleri siyaqli, fenomenlerdi ayirdi da , qosti da . Bular sezimtalliq, qa`lewler ha`m 
erk fenomenleri bolip esaplanadi . Tuwma affektler bolmaydi, jaman ha`m jaqsi tuwma qumarliqlar da bolmaydi.
Qumarliqlar- ta`jiriybenin` jemisi bolip, assotsiatsiyalar mexanizmi boyinsha zatlar ha`m affektsiyalar arasindag`i 
tu`sinikten payda boladi . 
Gartli assotsianizm pozitsiyasinan erkli is-ha`reketlerdin` payda boliwin tu`sindiredi . Ol erkli is-
ha`reketlerdi yarim erkli, erkli ha`m ekinshi avtomatizmler dep bo`ledi . 
Gartli psixikaliq qubilislardin` payda boliwin ta`biyg`iy tu`rde tu`sindirip b`erdi. Emotsiyalar , erk, 
intellekt, qabil etiw, este saqlaw, qiyal etiw- bulardin` ha`mmesi ishki sezimlerge ta`sirin jasag`an ishki ta`sirlerden
kelip shig`adi . 
Assotsianizm tariyxinda u`lken orin iyeleg filosof, tariyxshi ha`im ta`biyatshi Dj.Pristli ( a`wqq-a`h0n`) . 
Pristli Gortlidin` teoriyasin belgili qildi, Gartlide qarsi shiqqanlarg`a , vul`garizatorlarg`a birinshi gezekte shotland
idealist mektebine qarsi gu`resti . 
To`rtinshi bap. 
XVIII a`sirdegi frantsuz psixologiyasindag`i empiristlik bag`dardin` payda boliwi . 
XVIII a`sirde Frantsiyada empiristlik psixologiya payda boldi. Bul protsess Lokktin` adam bili minin` 
ta`jiriybe arqali payda boliwi boyinsha teoriyasinin` ta`siri na`tiyjesinde boldi . Og`an Lokktin` R.Dekart ha`m basqa 
ratsionalistler menen bolg`an tartisi da ta`sir etti . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` tiykarinda Oyaniw
da`wirinin` ulli oyshillari menen filosoflari turdi . Olar U` filosof materialistler ha`m ateistler J.Lamerti, D.Didro, P. 
Gol`bax, ja`ne de biyta`rep oo` jaqtin` wa`killeri F.Vol`ter, E.Kondil`yak, Sh.Montesk`e ha`m shep radikal`-
demokrativ jaqtin` wa`kili J.J.Russo edi. XVIII a`sir tariyxqa Oyaniw ha`m Ulli frantsuz revolyutsiyasi da`wiri bolip 
kirdi . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` anglichan empiristlik psixologiyasinan ayirmashilig`i – bul adam sana-
seziminin` aktivliginin` mashqalalarina diqqat awdariw, onin` ja`miyetlik jag`daylarg`a sebepshi ekenin ko`rsetiw 
bolip tabiladi . 
E.Kondil`yak ( a`wa`o`-a`wh0) Lokktin` empirizminin` sheklengen ekenin ko`rsetti, Lokktin` psixikaliq 
protsesslerdin`, yag`niy reflektsiyalardin` ha`reketlerdin` kelip shig`iwin ashpag`anin aytti. Kondil`yak Lokk belgilep 
bergen ta`jiriybesinin` eki tiykarin biykarlaydi, tek onin` birewin g`ana, yag`niy sezimlerdi moyinlaydi. Kondil`yak
o`zinin` en` beligi miyneti G`Sezimler haqqinda traktatG` kitabinda qa`biletlerdin` ha`m kewildegi qubilislardin` 
empiristlik kelip shig`iwin ko`rsetiwdi basl maqset qilip qoydi . Ol bul ushin mina metodikaliq usildi qollandi U` 
bizler siyaqli du`ziliske iye, ruwxi bar, biraq hesh qanday ideyasiz, o`zinin` hesh bir sezimin qollana almaytug`in bir 
mu`sindi misal qilip keltirdi . Mu`sindi tek iyis seziw qa`biletine iye qilip, onnan barliq ideyalar menen psixikaliq
qa`biletlerdi U` diqqat, este saqlaw, salistiriw, pikirlew, talaplar, qiyal etiw ha`m erkti alip taslaydi . Mu`sin birinshi
bolip iyis sezedi , iyis seziw qaytalang`ani arqali ta`jiriybe , son`inan este saqlaw qa`biletri payda boladi . Ku`shli 
seziniw diqqatti payda etedi . Este saqlaw payda bolg`annan son`, o`tken ha`m ha`zirgi waqitti seziw payda boladi . 
Salistiriwdin` juwmag`i ideyalar arasindag`i baylainsti aniqlaydi, yag`niy pikirlewdi payda etedi . Demek, pikirlew- 
bul tu`rin o`zgertken seziw bolip tabiladi.
Ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik- sezimlerdin` so`zsiz emotsialiq jubaylari . Eger mu`sin tek jag`imsiz iyislerdi 
sezse, ol jag`imsiz iyislerge toli boladi , biraq onda olardan qutiliwg`a umtiliw bolmaydi. Ol jag`imli iyislerdi bilse 
g`ana, onda umtiliw payda boladi. Olardin` salistiriw arqali talap payda boladi Bul mu`sinnin` ishki qanaatsizlig`i, 
yag`niy ra`ha`t aliw ha`m ra`ha`tsizlikten qutiliwg`a umtiliwi bolip tabiladi. Talap ku`shli umtiliw menen birlikte 
mu`sinde qa`lew ha`m erkti payda etedi . 
Kondil`yak keyin mu`singe basqa sezimlerdi - da`m seziw , esitiw hm ko`riw qa`biletlerin berse, bul 
mu`sinnin` ruwxiy o`mirin o`zgerte almaydi . Oni tu`p-tamirinan o`zgertetug`in na`rse – bul bir o`zine na`rsenin` 
tiyiwine qarsi sezimnin` payda boliwi . 
Basqa filosof-materialistler siyaqli, Kondil`yak ta materialistlik sensualizm pozitsiyasinda turip, sezimlerdi
pikirlerden ayirmadi . Kondil`yaktin` pikiri boyinsha, pikirlew seziw arqali payda boladi . 
Kondil`yaktin` miynetlerinde a`hmiyetli psixologiyaliq ma`selelerge baylanisli o`tkir pikirler bar. Onin` 
pikirinshe, ideyalar sezimler siyaqli kewildin` jag`dayi bolip esaplanadi . Adam o`zinde bolatug`in ko`p na`rselerdi 
jaqsi bilmeydi, bul adamnin` o`zin o`zi baqlawi qiyin ekenin bildiredi . 
Meditsinadag`i ha`m ta`biyat taniw ilimindegi jan`a tabislarg`a, sonday-aq goland shipakeri ha`m 
ta`biyatshisi G. Burgavenin` jaqa tabislarina, j. Byuffonnin` evolyutsiyaliq ideyalarina K.Linneydin` o`simlikler
klassifikatsiyasina h.t.b. su`yene otirip, shipaker ha`m filosof J.Lametri ( a`w09-a`wo`a`) adamg`a ha`m onin`
psixikasina ta`biyqiy ilimler arqali jandasiw kerekligin jaqladi . Lametri Dekarttin` dualizmin biykarlaydi . Materiya
tek araliqqa iye emes, al ha`reketke keliw, seziw ha`m pikirlew qa`biletine iye dep esapladi .Lametridin` pikirinshe 
haywanatlar seziw qa`biletine iye . Ol Dekarttin` haywanatlar a`piwayi mashina siyaqli, degen pikirin biyma`ni 
toeriya dep ataydi . Ol adamnin` denesinin` ishki qurilisindag`i ha`m onin` miy du`zilisin megzeslikke tiykarlana 
otirip, adamnin` ta`biyg`iylig`in jaqlap otirip, og`an ta`biyattin` bir bo`legi sipatinda qarap, adam menen 
haywanatlardin` rawajlaniwindag`i uqsasliqti ko`rsetti . Bul arqali Qudaydin` Jaratiwshi ekenin biykarlap, 
adamlardin` haywanatlardan u`stinligin naturalistlik jol menen tu`sindiredi . Yag`niy, bunin` sebebi adamnin` bilimi 
ha`m ta`rbiyas idep tu`sindiredi. 

---

Lametri o`zinin` G`Adam-mashinaG` degen traktatinda adamdi ju`da` bilimli mashina, dep ataydi. A`lbette 
, Lametri adamdi mashinag`a ten`emeydi, al G`adam-mashinaG` dep adamnin` barliq en` quramali qa`siyetlerin, 
sonin` ishinde sana sezimin metafora usili menen tu`sindiriwge tirisadi . 
Lamerti du`n`yag`a degen materialistlik ko`z-qarasqa tiykarlana otirip, oni saw ha`m aqilli filosofiya dep 
atap, to`mendegi psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Ol Lokktin` empirizmnin` pozitsiyalarin bo`ledi U` tek 
ta`jiriybe ha`m baqlaw bilimnin` tiykari bolip , bilim qiyal etiw ha`m diqqattan ibarat. Lametri sensualist bolip , 
adamnin` seziwi ha`m oylawi arasina ayirmashliq qoyadi . Biliw seziwden baslanip, qiyalin`a keltiriw arqali obrazlar
payda boladi . Diqqat bilimge aktivlik kirgizedi. Diqqat – miydegi ideyani biliwge ja`rjem beretug`in gilt bolip 
esaplanadi. 
Lametri talaplardin` minez- qulqintag`i ayriqsha ornin atap ko`rsetkeni arqali u`lken xizmet atqaradi . Ol 
talaplarg`a shetten tis a`hmiyet berdi . Talapqa iye bolmag`an ha`r bir tiri zat ( o`simlikler), ag`ilg`a da iye 
emes, talap qanshelli ko`p bolsa , aqil da sonshama ko`p boladi, dep sanadi ol . 
Talaplardi Lametri naturalistlik ma`niste tu`sindi . Adamnin` basli talaplari ta`biyg`iy ma`niske iye . Olar 
U` awqat , ra`ha`tlik, orgnizmdi saqlaw ha`m o`sip-o`niw ushin paydali bolg`an na`rseler bolip tabiladi . Sonliqtan
organikaliq ha`m denenin` talaplarin qanaatlandiriw baxit bolip esaplanadi Bul talaplar ta`biyattin` a`jayip siyi bolip 
tabiladi . Solay etip, ol keyin ala naturalizatsiyanin` na`tiyjesinde sezimtalliqti ha`m denenin` ha`zligin maqtawg`a 
o`tti. 
Gel`vetsiydin` izertlewlerinin` negizi-aqil-oydin` ten`sizligi qayaqtan kelip shig`adi , degen ma`sele boldi . 
Ol ta`biyatqa baylanisli ma yamasa ta`rbiyag`a ma W Bul ma`seleni sheshiw boyinsha, Gelvetsiy to`mendegi
psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Adam seziw, sezimlerdi saqlap qaliw, yag`niy este saqlaw qa`bileti menen 
tu`wiladi. Gel`vetsiy Kondil`yakka tiykarlanip, onin` menen birge Lokktin` ishki ta`jiriybesin biykarlap, tek 
sezimlerdi g`ana intellektual` qa`biletler qa`liplesetug`inin` ko`rsetedi . Aqildin` barliq isleri U` salistiriw, pikirlew 
seziwden ibarat boladi . Gel`vetsiydin` pikirinshe, aqil-oydin` isi ushin diqqat za`ru`r, diqqat qoiw ushin ku`sh saliw 
kerek. Ku`sh saliw arqali qizig`iwshiliq payda boladi U` qa`lewi joq adam diqqat awdarmaydi, qizig`iwshiliq baxitqa
umtiliwdi payda etedi . Baxit – bul fizikaliq ra`ha`tleniw . Ol barliq is-ha`reketlerdin`, oylardin`, dosliqtin`, 
adamlarg`a degen su`yispenshiliktin` basi. 
Eger bulardin` ha`mmesi sezimler arqali payda bolatug`in bolsa, aqil-oydin` ten`sizligi minsizlikke 
baylanisli emes pe W Gel`vetsiydin` pikiri boyinsha , u`lken ashiliwlar jasaw ushin a`piwayi este saqlaw qa`biletinin` 
boliwi jetkilikli . Ja`ne de , ol aqil ha`m geografiyaliq jag`daylar boinsha, adamlar arasindag`i rasaliq, awqatlar, 
temperament boyinsha o`zgeshelikler haqqinda ma`seleni qoyadi. Solay etip, adamlardin` denenesinin` ku`shliligine, 
organlarinin` jaslig`ina , sezimlerinin` az yamasa ko`p da`rejede o`tkirligine de aqil-oy u`stinligi baylanisli emes . 
Juwmaqlap aytqanda, psixologiyaliq ko`z qaras boyinsha barliq adamlar o`zlerinin` aqil boyinsha 
qa`biletlerin rawajlandiriwda birdey mu`mkinshilikke iye. Sonda ne ushin ha`r bir adam ulli ashiliwlar jasamaydi W 
Bug`an eki sebep boliwi mu`mkin . Birinshisi – olardin` ha`r qiyli jag`daylari . Ekinshisi - ataq-abirag`a erisiwdi 
qa`lemew. Gel`vetsiy ulli adamlardi ta`rbiyalap shig`ariw ushin, ulli ashiliwlar jaratiwg`a jol aship beretug`in barliq 
jag`daylardi u`yrenip shig`iw kerek, dep esaplaydi . 
Ja`ne de, Gel`vetsiydin` pikirinshe, qumarliqlardin` ku`shi ha`r qiyli adamlarda ha`r tu`rli boladi . Adam 
tuilg`anda, onin` tek ideyalari emes, al qumarliqlarida bolmaydi . Qumarliq- bul ta`rbiyanin` jemisi . Adamlar o`zleri 
orinlag`an isleri dan`q keltirgende qumarliqqa toladi . Dan`q, izinen hu`rmet, bayliq ha`m t.b. keledi, bul fizikaliq 
ra`ha`tleniw aliwg`a jag`day tuwdirip beredi.Gel`vetsiy ma`mleettin` ha`r tu`rli basqariw formalari bolg`an 
monarxiya, oligarxiya ham respublikani salistirip ko`rip, respubilka adamlardi ja`miyettin` paydasi ushin oylap 
tapqan na`rseleri sebepli olardi jaqsi siyliqlaydi, degen juwmaqqa keldi. Adamnin` jeke ma`pi ja`miyetlik ma`p 
penen kelisgenlikten, talantlar gu`lleniwi mu`mkin. Sonliqtan Ge`vetsiy eldi respublikaliq basqariwg`a 
shaqiradi.Solay etip, adamnin` qa`biletleri Gel`vetsiyde o`tkir siyasiy tu`ske iye boladi . 
D.Didro ( a`wa`q-a`whn`) o`zinin` Gel`vetsiy menen bolg`an tartisinda bilimdi. Adamnin`
qizig`iwshilig`inin` ta`biyatin ha`m qumarliqlardi tu`siniw boyinsha bir qatar materialistlik ideyalardi keltirip o`tken 
edi . Ol qa`biletler traktovkasin berdi ha`m qa`biletlerdin` tuwma bolatug`inin moyinladi . Didro Gel`vetsiydin` 
sensualizmin o`tkir sing`a aldi, oylawdin` spetsifikasin ko`rsetip berdi, ja`ne de sezim ha`m aqil arasindag`i o`z ara 
qatnas haqqinda dialektikaliq ideyalardi keltirdi . 
Frantsuz psixologiyasinda materialistlik da`stu`rlerdin` qa`liplesiwine u`lken ta`sir ko`rsetken ta`biyatshi 
ha`m filosof Sh.Bonne (a`wg`0-a`w9q) boldi. Onin` G`G`Ruwxiy qa`biletler analizinin` ta`jiriybesiG` (a`wu`0) degen 
miynetinde bayanlag`an psixologiyasi Gartlidin` psixologiyasi menen birdey . 
Men de Biran ( a`wu`u`-a`hg`n`) empiristlik bqosilip, son`inan onnan shig`ip ketti . Ol o`zinin` 
G`Psixologiyanin` tiykarlari haqqina ochsherkG` degen miynetinde ishki du`n`yani baqlawg`a diqqat awdardi ha`m 
psixologiyanin` ishki sezimler waqqinda ilim ekeni tuwrali ideyalardi rawajlandiradi. 
XIX a`sirde Frantsiyada empirizm P.Ta`n ( “Aqil haqqinda” a`hw0) ha`m T.Ribo (“ Ha`zirgi zaman 
anglichan a`debiyati”, a`hw0) arqali qayta tiklendi.