Psixologiya tariyxi kk

 
EKINShI BAP 
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesken waqittag`i teoretikaliq gu`res . 
Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda payda bolg`an waqittin` en` basinan-aq psixologiya pa`nin, metodin 
ha`m ma`selelerin tu`siniwde ha`r tu`rli usillar payda boldi. Vundttin` traditsiyalari E.Titchener (a`hu`w-a`9g`w) ha`m 
onin` a`tirapinan ja`mlesken.
ANTIK DA`WIRINDE PSIXOLOGIYaNIN` RAWAJLANIWI . 
Keshki antik da`wirinde psixologiyaliq bilimler ideologiyaliq filosofiyanin` ha`r tu`rli ag`imlarinin` 
shegarasinda rawajlandi (gnostitsizm, yahudiy-aleksandriya filosofiyasi, neoplatonizm, patristiki h.t.b).
Keyingi antik ideologiyaliq sistemasindag`i neoplatonizm ha`m patristikada adamnin` du`n`yasina u`lken 
dig`qqat awdarilg`an. Neoplatonizmnin` tiykarin saliwshi (g`0o`-g`0w) jannin` kelip shig`iwin eemanatsiya 
protsessinde (eemanatsiya-lat.shig`iw) u`yreniw haqqindag`i ta`liymatti rawajlandirdi. Al Avreliy Avgustin ( qo`n`-
n`q0) bolsa, G`Men pikirleymen, demek, men barmanG`, - degen tu`sinikti kirgizedi. Tiykarinda , Plotin de, Avgustin 
de, sana-seziminin` ayriqshalig`i ha`m ayriqsha ishki du`n`ya barlig`i haqqindag`i juwmaqqa diniy ma`selesin ko`z-
qarastan kelip shig`ip juwmaq jasaydi. 
EKINShI Yu BAP . 
ORTA A`SIRLERDE HA`M OYaNIW DA`WIRINDEGI PSIXOLOGIYa MAShQALALARI . 
Orta a`sirlerdin` tariyxi o`z ishine uzaq waqitti U`V a`sirden XV a`sirge deyin ha`m XVII a`sirdin` birinshi 
bo`legin aladi. Sol waqitlari o`z ma`mleketlerin du`zgen bir qatar arab xaliqlari payda boldi. Rus xalqinin` tariyxinda 
da bul waqit bir qatar shig`is slavyan qa`wimlerinin` ja`mlesken ha`m birikken da`wiri bolip, shig`is slavyan 
ma`mleketinin` payda bolg`an waqiti edi.
Uliwma tariyx shegarasinda Orta a`sirlerde Shig`is ko`p waqitlar aldin`g`i orinda turdi ha`m qitay , hind, 
arab, Iran, Orta Aziya ma`deniyati Batis ma`deniyatina qarag`anda erterek rawajlandi. 
Tariyxta Orta a`sirler ju`da` qarama-qarsi su`wretlemelerge iye bolip, gumanistler oni nadanliq ha`m sadaliq 
da`wiri, dep atadi. Degen menen, Orta a`sirlerde adamzat maqtana alatug`inday ko`plegen ulli adamlar jasadi. Mine, 
tek olardin` ayirimlari g`anaU` ulli oyshillar Avitsenne, Averroees, Yan Gus, Nikolay Kopernik, Djordano Bruno, 
Galileo Galiley, Germaniyadag`i reformatsiyanin` basshisi M.Lyuter, ulli shayir ha`m jaziwshilar Omar Xayyam, 
Nizami, Dante, Petrarka, Bokashshchcho, Rable, Shekspir, Servantes, ulli xudojnikler Djotto, Rafael`` Mikelandjelo, 
Leonardo da Vinchchi, Andrey Rublev, Dyuyurer, Rubens, Rembrandt h.t.b. Ja`ne de, gotik arxitekturasin, budda 
xramlarinin` ustashilig`i ha`m skul`pturasi, mavritan saraylai ha`m bag`lardi da eske alip o`tiw orinli boladi . 
Bul da`wirde da`slep antik du`n`yasi menen baylanis ku`shli bolip, bilimlendiriw antik oyshillarin 
u`yreniw ha`m ta`biyat ilimleri boyinsha Gippokrat, Aristotel` ha`m Galennin` miynetlerin u`yreniw tiykarinda alip 

---

barildi. Sonin`an bilim toliq ha`lsirip, shirkewdin` ataq-abirayi ku`shli boldi. Mistika ha`m kabbalistika professorlari
payda boldi, al ximiya ha`m astrologiya rawajlandi. Sonliqtan V a`sirden baslap XIII a`sirge deyingi da`wir G`qarang`i 
waqitG` dep ataladi. Orta a`sirlerde du`n`ya ju`zlik dinler bolg`an buddizm (Shig`is Orayliq ha`m Orta Aziyada),
islam ( Orta ha`m Alding`i Aziyada, Arqa Afrikada) xristianstvo (Evropada, az da`rejede Alding`i ha`m Orta Aziyada ) 
payda boldi. Orta a`sirler tariyxta shirkewdin` so`zsiz ataq-abirayg`a iye boliwi, oy-pikirlerdi tunshiqtiriw, qorqinishi 
asketizm, toqtawsiz,Yu mistitsizizm, quwdalaylar ha`m inkvizitsiya otlari da`wiri boldi . 
XI-XIII a`sirlerde qalalar rawajlanip, universitetler payda boldi, al XII a`sirden baslap bolsa, ilimiy
jumislar rawajlandi. Birinshi bolip ta`biyat taniw, astronomiya ha`m matematika rawajlandi. Psixologiya etiko-
teologiyaliq mistikaliq xarakterge iye boldi. IX-XIII a`sirlerde miynet etken arablardi ha`m arabsha jazg`an oyshillardi 
atap o`tiw a`hmiyetli boladi. Olar U` Avitsenna ( Ibn-Sina) , Ashi`gazen, Averroes (Ibn-Rushd) edi. 
Sol waqitlari Evropada nominalizm basqa bir filsofiyaliq ag`im bolg`an realizmge qarsi rawajlanip, eki 
ag`ifm da sxolastika shegarasinda jumis alip bardi. 
Foma Akvinskiy (a`g`g`u`-a`g`wn`) en` ko`rnekli sxolast bolip, onin` sistemasi katolititsizmde basli taraw 
boldi. Foma Akvinskiy jan beriw, ol deneden bo`lek bolg`an, material emes ha`m ayirmashiliqqa iye dep u`yretti. 
Biliw haqqinda ta`liymatta eki bilim bolip, birinshisi ta`biyg`iy bilim, ekinshisi diniy isenim ha`m ashiliwlarg`a 
tiykarlang`an g`ayrita`biyg`iy bilim bolip esaplanadi. Quday biliwdin` joqari ha`m son`g`i maqseti bolip, oni tek ayan 
arqali biliwge boladi . Foma Akvinskiy matematikaliq aksiomalardi adamlarg`a Quday ta`repinen berilgen bilim dep 
esapladi. Ol biliwdin` arnawli operatsiyali dep, intentsionalliqti atap o`tti. Ai Duns Skott (a`g`u`o`-a`g`u`u`-a`q0h) 
ha`m V.Okkan (a`q00-a`qn`9-a`qo`0) erktin` jumisin aqildan joqari qoydi. M.ekkarttin` (XIII-XIV a`sirdin` basi) 
mistitsizminde biliw ha`m erktin` ruwxiy ku`shleri haqqinda pikirler rawajlanadi. 
Adamg`a degen qizig`iwshiliq Orta a`sirlerdegi Qitayg`a, ondag`i chchan-buddizm filosofiyasina ta`n boldi . 
Oyaniw da`wirinen burin ilimde jan`a jollardi izlegen Rodjer Bekon (a`g`a`n`-a`g`9g`) boladi. Ol o`zinin` 
sxolastlar menen tartisinda ta`jiriybelerdin` a`hmiyetin atap o`tti, biraq ta`jiriybe tek deneni biliwge mu`mkinshilik 
jaratatug`inin, al jandi biliwde ku`shsiz ekenin aytti . 
XIV a`sirde Italiyada Jan`a Ochyaniw da`wiri baslanip, ol pu`tkil Evropada gu`lleniwige tiykar saldi . XIV 
a`sirge kelip ulli gumanistler A.Dante (a`g`u`o`-a`qg`a`) , F.Petrarka (a`q0n`-a`qwn`), Bokachchchcho (a`qa`q-a`qwo`) 
miynet etip, adamg`a ha`m onin` sezimlerine u`lken diqqat audarildi. Dante o`zinin` G`Qudaydin` komediyasiG`, 
Bokachchcho novellarinda, Petrarka sonet ha`m kantsionarlarinda alximiyani, astrologiyani, magiyani, mistikani ha`m 
asketizmdi ku`shli sing`a aladi . XV a`sirdin` en` a`hmiyetli na`rsesi – bul kitap basip shig`ariwdin` oylap tabiliwi 
boldi. Bul a`n`n`0-jil Germaniyada I.Guttenburg ta`repinen iske asirildi . Gumanistler antik klassik a`debiyatinin` 
shig`armalarin basip shig`ara basladi . 
Oyaniw da`wirinin` a`hmiyetli ayirmashiliqlari bul – ilim ha`m bilimnin` rawajlaniwi boldi ha`m 
naturfilosofiya payda boldi. (Dj. Bruno, B.Telezio, P.Pomponatsui). Bul da`wirde ilim universitetlerde emes, al 
su`wretshilerdin, skul`ptorlardin`, graverlardin` ha`m arxitektorlardin` ustaxanalarinda rawajlandi . Bul adamlar ja`ne 
de injener, matematik ha`m texnik te bolip, olardin` ustaxanalari haqiyqiy ta`jiriybe laboratoriyalarina aylandi. Usi 
jerde teoretikaliq jumis penen ta`jiriybe qosildi. 
Al XVI a`sir mexanika, astronomiya ha`m matematika tarawlarinda ulli ashiliwlar da`wiri boldi. I.Kopernik 
(a`n`wq-a`o`n`q), I.Kepler (a`o`a`a`-a`u`q0), Dj. Bruno (a`o`n`h-a`u`00), G.Galiley (a`o`0n`-a`u`n`g`). Jan`a waqittin` 
klassikaliq iliminin` sag`asinda turadi. Olar ta`biyat a`piwayi qag`iydalarg`a boysinadi, dep da`lilledi . 
Ta`biyat taniw tarawi boyinsha ha`r tu`rli ellerde meditsinanin`, adamnin` anatomiyasi ha`m 
fiziologiyasinin` rawajlaniwin ayriqsha atap o`tiw tiyis. A.Paratsel`s (a`n`9q-a`o`n`a`) adam organizminin` ta`biyati 
ha`m awiriwlardi emlew usillari haqqinda jan`a teoriya menen shiqti. Al anatomiyada Andrey Vezaliy
(a`o`a`n`-a`o`u`n`) G`Adam denesinin` qurilisiG` degen miynetti jazip shig`ardi. Vezaliydin` Italiyali zamanlaslari 
G.Falloniy, B.Evstaxiy, I.Fabritsiy bir qatar ashiliwlar jasadi ha`m olardin` atlari usi ashiliwlar arqali anatomiya 
iliminen ma`n`gige orin iyeledi. 
Vrachsh ha`m oyshil Migel`` Servettin` (a`o`09-a`o`a`a`-a`o`o`q) jumislari ha`m onin` qan aylanisinin` 
kishi shen`beri haqqinda ideyasi u`lken a`hmiyetke iye boldi. Anatomiya, fiziologiya ha`m embriologiyadag`i jan`a 
da`wir bolsa, M.Mal`pigidin` (a`u`g`h-a`u`9n`) eksperimental` fiziologiya boyinsha jumislari menen baslanadi. Al V. 
Garvey a`u`g`h-jili qan aylanisi mashqalasin sheshti. 
Solay etip, ta`jiriybe arqali bilim qa`liplesip, izbe-izlik penen dogma ha`m sxolastikanin` ornin iyeledi. 
Nemets sxolastlari R. Goklenius ha`m O.Kassman birinshi bolip psixologiya degen termindi kirgizdi ( 
a`o`90– j).