"psixologiya"

Tayanch so’z va iboralar: 
diqqat, induksiya, optimal uchoq, dominanta, subdominanta, diqqatning 
ko’lami, diqqatning taqsimlanishi, diqqat kuchi, diqqatning ko’chishi,
diqqatning tebranishi, parishonlik. sezgi, sezgirlik, adaptasiya, sinesteziya, 
analizator, reseptor, sensibilizasiya, konpersatorlik, idrok, konstantlik,
appersepsiya, illyuziya, gallyusinasiya, perseptiv idrok, ko’ruv xotirasi,
xotira tasavvuri, mexanik xotira, fenomenal xotira, esda qoldirish, esda 
saqlash, unitish, tanish, eslash, obrazli xotira, emosional xotira, mantiqiy 
xotira. 
Asosiy savollar : 
1.Diqqat to’g’risida tushuncha. Diqqat va faoliyat. Diqqat turlari va 
xususiyatlari.
2.Sezgi va ularning ahamiyati, klassifikasiyasi va qonuniyatlari.
3.Idrok to’g’risida tushuncha. Idrokning xususiyatlari va turlari.
4.Xotira. Xotira to’g’risida tushuncha. Xotira jarayonlari va turlari. Xotira 
va faoliyat.
1. Diqqat to’g’risida tushuncha. Diqqat va faoliyat. Diqqat turlari va 
xususiyatlari. 
Diqqat – psixik faoliyatning yo’naltirilishi va shaxs uchun ahamiyatli 
bo’lgan obyekt ustida tuplanishdir. Yo’naltirilishi deganda psixik faoliyatining 
tanlovchilik xarakteri, obyektni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi.
O’quvchi maktabda o’qituvchining tushuntirishlariga quloq solayotganda, mana 
shu eshitish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, o’z diqqatini etishish 
faoliyatiga ongli ravishda qaratgan bo’ladi. O’quvchining biror boshqa narsaga 
chalg’imasdan, o’quv materialining mazmuniga zehn qo’yib o’tirishida uning 
diqqatini yo’nalishi ifodalanadi. 
Psixik faoliyatning yo’naltirilishi deganda faqat ana shu faoliyatni tanlash 
tushunilib qolmay, balki ana shu tanlaganini saqlab qolish va qo’llab – 
quvvatlash ham tushuniladi.
Diqqat psixik faoliyatining yo’naltirilishi bilan birga uning to’planishini 
taqozo qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga to’planishi – mazkur faoliyatga Hech 
qanday aloqasi bo’lmagan hamma boshqa narsalardan diqqatni chalg’itish 
demakdir. Diqqatning bir joyga to’planishi deganda mazkur faoliyatga butunlay 
berilish, unga ozmi – ko’pmi chuqur e’tibor berish tushuniladi.

---

97 
Diqqat har kanday faoliyatning muhim shartidir. Diqqatsiz hatto eng 
oddiy ishlarni ham bajarish mumkin emas. Diqqat mehnatning barcha 
jarayonida, ijodiy faoliyatda, o’qishda ayniqsa katta ahamiyatga ega.
K.D.Ushinskiy «Diqqat ruxiy hayotimizning shunday yagona bir eshigidirki,
ongizgizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali o’tib kiradi», - deb 
yozgan edi.
Diqqatning nerv – fiziologik mexanizmini I. P Pavlovning yozishicha 
oriyentirovka refleksi tashkil etadi. Buni Pavlov «bu nima» refleksi deb ham 
atagan edi. Bundan tashqari, diqqat ma’lum nerv markazlarining ko’zg’alishi va 
miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan ham bog’liqdir.
I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv prosesslarining induksiyasi 
qonuni diqqatining fiziologik asoslarini tushunib olish uchun muhim ahamiyatga 
egadir. Mana shu qonunga muvofiq bosh miya po’stining bir joyida paydo 
bo’lgan ko’zg’alish bosh miya po’stining boshqa joylarida tormozlanshni 
yuzaga keltiradi. Va aksincha, bosh miya po’stining ayrim bir joyida yuzaga 
kelgan tormozlanish bosh miya po’stining boshka joylarida kuchli ko’zg’alishni 
paydo bo’lishiga olib keladi. Ayni shu paytning har bir onida miya po’stida 
ko’zg’alish uchun optimal, ya’ni nihoyatda qulayligi bilan xarakterlanuvchi 
kuchli ko’zg’alish o’chog’i mavjud bo’ladi.
A. A. Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominonta prinsipi ham 
diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Shu
dominantalik prinsipiga muvofiq miyada qo’zg’alishning har doim ustun 
turadigan hukmron o’chog’i ayni shu damda miyaga ta’sir etib, unda yuzaga 
kelayotgan hamma ko’zg’alishlarni qandaydir ravishda o’ziga tortib oladi va 
buning natijasida boshqa ko’zg’alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada 
oshadi.
Odatda dominonta subdominontaga, subdominonta esa dominontaga 
o’tib turadi. Bu esa diqqatning bir narsadan ikkinchi narsaga ko’chib turishining 
nerv fiziologik mexanizmini tashkil etadi. Ko’rinib turibdiki, Pavlov bilan 
Uxtomskiy ta’limotlari bir – biriga qarama – qarshi emas, balki mazmun 
jihatdan o’xshashdir.
Jiddiy diqqat, odatta o’ziga xarakterli bo’lgan tashqi ifodalar bilan 
bog’liq bo’ladi, narsani yaxshilab idrok kilishga qaratilgan harakatlar bilan 
/tikilib qarash, diqqat bilan eshitish/, ortiqcha harakatlarni to’xtatish, nafas 
olishni sekinlashtirish, diqqat uchun xarakterli bo’lgan yuz xarakterlari bilan 
bog’liq bo’ladi.
Diqqat uch turli bo’ladi: ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan 
keyingi yoki muvofiqlashgan diqqat.