Psixologiyasi

41

J 3
Tugilishdan avvalgi rivojlanish bosqichlari:
a — urug‘langandan bir necha soat o‘tgach sodir bo‘ladigan hujayralar bo‘linishi
b — terminal davr;
v —21 kunli embrionda orqa miya shakllanishi;
g — to‘rt haftalik embrionda bosh, tana va dumning shakllanishi. Bu davrda yurak hamda asab tizimi o‘z faoliyatini boshlab yuboradi;
d — besh haftalik embrionda qo‘l va oyoqning shakllanishi;
ye — to‘qqiz haftalik embrionda kindik bilan plasenta birlashishi namoyon bo‘ladi;
j — olti haftalik embrionda barcha ichki a’zolar shakllanib bo‘lgan bo‘lsa ham, biroq ularning hammasi o‘z faoliyatini bajara olmaydi;
z — yigirma haftalik embrionda aksariyat ichki a’zolar faoliyatini boshlaydi. Embrion harakatlanishi, yuz ifodasini o‘zgartira olishi mumkin.

1. 
   Birinchi bosqich — bolaning tutilganidan 3 yoshgacha davri.
   
2. 
   Ikkinchi bosqich — 3 yoshidan 6 yoshigacha.
   
3. 
   Uchinchi bosqich — 6 yoshidan 9 yoshigacha.
   
4. 
   To‘rtinchi bosqich — 9 yoshidan 12 yoshigacha.
   
5. 
   Beshinchi bosqich — 12 yoshidan 15 yoshigacha.
   
6. 
   Oltinchi bosqich — 15 yoshidan 18 yoshigacha.
   

42
Yosh davrlariga ajratishidan ko‘rinadiki, R.Zazzo inson rivojlanishining bosqichlariga shaxs sifatida tarkib topish, takomillashuv nazariyasidan kelib chiqib yondashgani shaxs shakl-lanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya’ni ijtimoiylashuvi bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta’limoti insonning tug‘ilganidan umrining oxirigacha psixologik takomillashuvi, o‘zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
G.Grimm ontogenezda insonning kamolotini quyidagi davrlarga ajratishni lozim topadi: 1)chaqaloqlik — tug‘ilgandan 10 kunlikkacha;
2) go‘daklik — 10 kunlikdan 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik — 1 yoshdan 2
yoshgacha; 4) birinchi bolalik — 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) ikkinchi bolalik
— 8 yoshdan 12 yoshgacha; 6) o‘smirlik — 13 yoshdan 16 yoshgacha o‘g‘il bolalar,
12 yoshdan 15 yoshgacha qizlar; 7) o‘spirinlik — 17 yoshdan to 21 yoshgacha
yigitlar, 16 yoshdan 20 yoshgacha qizlar; 8) yetuklik — birinchi bosqich:
22 yoshdan 35 yoshgacha erkaklar, 21 yoshdan 35 yoshgacha ayollar; ikkinchi
bosqich: 36 yoshdan 60 yoshgacha erkaklar, 36 yoshdan 55 yoshgacha ayollar; 9)
keksayish (yosh qaytishi) — 61 yoshdan 75 yoshgacha erkaklar, 55 yoshdan 75
yoshgacha ayollar; 10) qarilik — 76 yoshdan 90 yoshgacha (jinsiy tafovut
yo‘q); 11) uzoqumr ko‘ruvchilar 91 yoshdan yuqorisi.
Dj.Birrer yosh davrlarini quyidagicha tasavvur etadi: 1) go‘daklik
— tug‘ilgandan 2 yoshgacha; 2) maktabgacha — 2 yoshdan 5 yoshgacha;
3) bolalik 5 yoshdan 12 yoshgacha; 4) o‘spirigoshk davri — 12 yoshdan
17 yoshgacha; 5) ilk yetuklik — 17 yoshdan 20 yoshgacha; 6) yetuklik —
20 yoshdan 50 yoshgacha; 7) yetuklikning oxiri — 50 yoshdan 75 yoshgacha;
8) qarilik — 76 yoshdan yuqorisi.
D.Bromleyning tasnifi boshqalarnikiga mutlaqo o‘xshamaydi, chunki unda yosh davrlarining o‘zi xam davr va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr — ona qornidagi muddatni o‘z ichiga oladi (zigota — embrion — homila — tug‘ilish), ikkinchi davr (bolalik): a) go‘dak-lik — tug‘ilgandan 18 oylikgacha; b) maktabgacha bosqichdan oldingi — 19 oylikdan 5 yoshgacha; v) maktab bolaligi — 5 yoshdan 11 — 13 yoshgacha; uchinchi davr (o‘sgshrinlik) — 1) ilk o‘spirinlik — 11 yoshdan 15 yoshga-cha; 2) o‘spirinlik — 15 yoshdan 21 yoshgacha; to‘rtinchi davr (yetuklik) — 1) ilk yetuklik — 21 yoshdan 25 yoshgacha; 2) o‘rta yetuklik — 25 yoshdan 40 yoshgacha; 3) yetuklikning so‘nggi bosqichi — 40 yoshdan 55 yoshgacha; beshinchi davr (qarilik) — 1) iste’fo bosqichi — 55 yoshdan 65 yoshgacha; 2) qarilik boskichi — 65 yoshdan 75 yoshgacha; 3) eng keksalik — 76 yoshdan yuqorisi.
Biz uzoq xorij mamlakatlar psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalashning yo‘nalishlari va nazariyalariga qisqacha to‘xtalib
43
o‘tdik. Ulardan ko‘rinib turibdiki, bu sohada bitta umumiy nazariya hali ishlab chiqilmagan.
Rus psixologiyasidagi ontogenezni davrlarga tabaqalash muammosi dastlabL.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananyev singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi,|shu boisdan tabaqalanish kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish ja-rayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan o‘zaro keskin farqlanadi. Hozir ontogenezni davrlarga tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.
L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib quyidagi bosqichlarga ajratadi:

1. 
   Chaqaloqlik davri inqirozi.
   
2. 
   Go‘daklik davri — 2 oylikdan 1 yoshgacha. Bir yoshdagi inkiroz.
   
3. 
   Ilk bolalik davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yoshdagi inqiroz.
   
4. 
   Maktabgacha davr — 3 yoshdan 7 yoshgacha. 7 yoshdagi inqiroz.
   
5. 
   Maktab yoshi davri — 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yoshdagi inqiroz.
   
6. 
   Pubertat (jinsiy yetilish) davri — 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yoshdagi inqiroz.
   

Olim o‘z asarlarida har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur ilmiy ta’riflay olgan. Eng muhimi shaxs ruhiyatidagi yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq bu mulohazalarida ancha munozarali, bahsli o‘rynlar ham uchraydi. Umuman, L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishini amalga oshiruvchi inqirozlar roli to‘g‘risidagi mulohazalari va olg‘a surgan g‘oyalari hozirgi kunning talabiga mosdir.
L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich insonning kamol topishini yosh davrlariga bo‘lishda motivlarni asos qilib oldi, shuning uchun bu bo‘lishni motivasion yondashish, deb atash mumkin. L.I.Bojovichning mulohazasiga ko‘ra, yosh davrlari quyidagi bosqichlardan iborat:
44
birinchi bosqich — chaqaloqlik; tug‘ilgandan 1 yoshgacha; ikkinchi bosqich — motivasion tasavvur: 1 yoshdan 3 yoshgacha; uchinchi bosqich — "Men"ni anglash davri: 3 yoshdan 7 yoshgacha; to‘rtinchi bosqich — ijtimoiy jonzotlikni anglash davri: 7 yoshdan 11 yoshgacha; beshinchi bosqich — a) o‘zini o‘zi anglash davri: 12 yoshdan 14 yoshgacha; b) o‘z o‘rnini belgilash (topish) davri: 15 yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich har bir bosqichni psixologik tavsiflashda unda namoyon bo‘ladigan o‘zgarishlarni, bu o‘zgarishlarning sabablari, omillari, manbalari, turtkilari, mexanizmlarini ham bayon qiladi.
D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontyev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashkil qiladi.
D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:

1. 
   go‘daklik davri — tug‘ilgandan 1 yoshgacha: asosiy faoliyat — bevosita emosional muloqot;
   
2. 
   ilk bolalik davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha: asosiy faoliyat — jism bilan nozik harakatlar qilish;
   
3. 
   maktabgacha davr — 3 yoshdan 7 yoshgacha: asosiy faoliyat — rolli o‘yinlar;
   

4. 
   kichik maktab yoshi davri — 7 yoshdan 10 yoshgacha: asosiy faoliyat — o‘qish;
   
5. 
   kichik o‘smirlik davri — 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat — shaxsning intim muloqoti;
   
6. 
   katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri — 16 yoshdan 17 yoshgacha: asosiy faoliyat — o‘qish, kasb tanlash.
   

D.B.Elkonin tasnifini, ko‘pchilik psixologlar mad>qullashiga qaramay, unda ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa ontogenez psixologiyasida muhim o‘rin tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyub-linskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiya, faoliyat nuqtai nazaridan unga yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi:

1. 
   Chaqaloqlik davri — tug‘ilganidan bir oylikkacha.
   
2. 
   Kichik maktabgacha davr — 1 oylikdan 1 yoshgacha.
   

45

3. 
   Maktabgacha tarbiyadan oldingi davr — 1 yoshdan 3 yoshgacha.
   
4. 
   Maktabgacha tarbiya davri — 3 yoshdan 7 yoshgacha.
   
5. 
   Kichik maktab yoshi davri —7 yoshdan 11 (12) yoshgacha.
   
6. 
   O‘rta maktab yoshi davri (o‘smirlik) — 13 yoshdan 15 yoshgacha.
   
7. 
   Katta maktab yoshi davri — 15 yoshdan 18 yoshgacha. Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy
   

insonning ontogenetik kamolotining quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:

1. 
   Chaqaloqlik (tug‘ilganidan 10 kunlikkacha).
   
2. 
   Go‘daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha).
   
3. 
   Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha).
   
4. 
   Bog‘chagacha yoshi (3 yoshdan 5 yoshgacha).
   
5. 
   Bog‘cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha).
   
6. 
   Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
   
7. 
   O‘smirlik (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
   
8. 
   Ilk o‘spirinlik yoki katta maktab yoshi (15—18 yosh).
   

Har ikkala tasnif ham puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganidan qat’i nazar inson kamolotini to‘la ifodalab berishga ojizlik qiladi. Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko‘proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, yetuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to‘g‘risida nazariy va amaliy ma’lumotlar yetishmaydi. Shunga qaramay, ular o‘rta maktab pedagogak psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
XXI asr psixologiyasining yirik vakili AV.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga sosial-psixologik nuqtai nazardan yondashib, yosh davrlarining o‘ziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tekis kamol topishini o‘rgangan bo‘lsalar, u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga muvofiq) va asosial (aksilijtimoiy) bosqichlari ham bo‘lishi mumkinligini isbotlab berishga harakat qiladi: shaxsning kamol topishi uchta makrofazadan iboratligini qayd etib, birinchisi — bolalik davriga to‘g‘ri kelishini, unda ijtimoiy muhitga moslashish, ko‘nikish (adaptasiya) ro‘y berishini; ikkinchisi — o‘smirlarga xos individuallashish; uchinchisi — o‘spirinlikda, ya’ni yetuklikka intilish davrida o‘ziga xos holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari paydo bo‘lishini bayon qiladi, shaxsning shakllanishi quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
46

1. 
   Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) — tug‘ilganidan 3 yoshgacha.
   

1. 
   Bog‘cha davri — 3 yoshdan 7 yoshgacha.
   
2. 
   Kichik maktab yoshi davri — 7 yoshdan 11 yoshgacha.
   
3. 
   O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik) davri — 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
   

2. 
   Yuqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik) davri — 15 yoshdan 17 yoshgacha.
   

A.V.Petrovskiyningtasnifimukammal bo‘lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o‘sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksilijtimoiymi, baribir, har ikki yo‘nalishning ham oraliq jabhalari bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu g‘oyani chuqur ifodalab berish joiz.
D.I.Feldshteyn tasnifi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan bo‘lsa-da, A.V.Petrovskiy tasnifidan keskin farqqiladi. Uning fikricha, inson shaxs sifatida shakllanishda ikkita katta bosqichdan o‘tadi, ulardan biri — "Men jamiyat bilan" nuqtai nazaridan iborat bo‘lib, quyidagi yosh pallalarini qamrab oladi: 1) ilk bolalik — 1 yoshdan 3 yoshgacha; 2) kichik maktab yoshi davri — 6 yoshdan 9 yoshgacha; 3) katta maktab yoshi davri — 15 yoshdan 17 yoshgacha.
Shaxs kamolotidagi ikkinchi nuqtai nazar — "Men va jamiyat" deb nomlanib, quyidagi yosh bosqichlaridan iborat: 1) go‘daklik — tug‘ilganidan 1 yoshgacha; 2) maktabgacha davr — 3 yoshdan 6 yoshgacha; 3) o‘smirlik — 10 yoshdan 15 yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli ravishda o‘smirlik davrini uch bosqichga ajratadi: birinchi bosqich (10—11 yosh) o‘ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo‘lib, o‘zini shaxs sifatida his qilish va qat’iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich (12—13 yosh) bir tomondan o‘zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi tomondan o‘ziga salbiy munosabatda bo‘lishdir. Uchinchi boskich (14—15 yosh) tezkorlik, o‘zini o‘zi baholashga moyillik bilan farkdanadi.
Bolalarda "Men jamiyat bilan" nuqtai nazari ilk bolalik, kichik maktab yoshi, katta maktab yoshi davrlarida faol va keng tus oladi, faoliyatning amaliy-predmetli jihatlari jadal o‘sish jarayonida bo‘ladi. Ularda "Men va jamiyat" nuqtai nazari vujudga kelishi maktabgacha va o‘smirlik dvvrlariga to‘g‘ri kelib, ularning ijtimoiy xatti-harakat majburiyatlarini, qoidalarini o‘zlash-tirishlari va boshqa shaxslar bilan munosabat o‘rnatishlari, o‘zaro
47
muloqotga kirishishlari bilan ifodalanadi. Ana shu murakkab ijtimoiy-psixologik harakatlarga asoslangan D.I.Feldshteyn bolaning ijtimoiy o‘sishdagi jamiyatga munosabatini asosiy (bosh) va oraliq munosabatlarga ajratadi. Bolada jamiyatga munosabatning shakllanishi ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish orqali amalga oshadi. Asosiy (bosh) munosabat — insonning kamol topishida keskin siljish nuqtalari paydo bo‘lishi, ichki sifat o‘zgarishlari vujudga kelishi va yangi xislatlar tarkib topishining mahsulidir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, D.I.Feldshteynning yosh davrlariga ajratish nazariyasi ontogenezdagi barcha psixologik holat va fazilatlarni ifodalash imkoniyatiga ega emas, ammo u ta’lim-tarbiyaning sifatini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.
Umuman, psixologlar tomonidan ontogenezni davrlarga tabaqa-lashtirishning puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan. Ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa bo‘lib qo‘shildi, amaliy va nazariy muammolarni hal qilishda keng qo‘llanmoqda. Ammo hozir ontogenezni to‘la
yoritishga xizmat qila oladigan nazariyani yaratish zarurati tug‘ildi.
•