Pul-kredit siyosati pul muomalasi va kredit sohasida

Iqtisodiy siyosat davlatning joriy davrda o'zining strategik vazifalarini amalga oshirish maqsadida iqtisodiyotga aralashuvi tamoyillarini aniqlashtiradi va quyidagi o'zaro bog'liq yo'nalishlar doirasidagi davlatning har qanday faoliyatini qamrab oladi:
— tashqi iqtisodiy siyosat - tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, xorijiy kapitalni jalb qilish va chet elga eksport qilishga nisbatan;
—institutsional siyosat - iqtisodiyotni tashkil etishni oʻzgartirish boʻyicha - iqtisodiy, ijtimoiy va moliyaviy institutlar yangilarini yaratish yoki eskilarini yo`qotish ularning funkysiya hamda aloqalarini o'zgartirish;
—tuzilmaviy siyosat- pirovard iste'mol va yalpi jamg`arma, davlat daromadlari va xarajatlari, eksport va import, iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tuzilmalari o`rtasidagi makroiqtisodiy nisbatlarni o`zgartirish sohasida;
— ijtimoiy siyosat - ijtimoiy xizmatlarni rivojlantirish, ijtimoiy qatlamlar daromadlarini tabaqalanishi, u yoki bu faoliyat turlarini kengaytirish sohasida;
— investitsiya siyosati- investitsiyalar ko`lami, ularning manbalari va qo`llash yo`nalishlarini o`rnatish bo`yicha;
—narxni shakllantirish siyosati iste'mol bozorlaridagi va ishlab chiqaruvchilar narxlarini tartibga solish sohasida;
— moliya siyosati - davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish va foydalanish, davlat byudjeti mablag'laridan maqsadli foydalanishni nazorat qilish sohasida;
— pul-kredit siyosati – pul muomalasi va kredit sohasida;
— hududlarni rivojlantirish siyosati - hududlarning iqtisodiy integratsiyasi va ularning ijtimoiy tabaqalanishiga nisbatan;
— mintaqaviy siyosat - yaqin horij davlatlari bilan iqtisodiy integratsiyaga i nisbatan.
Davlat iqtisodiy siyosati yo`nalishlarining ushbu ro'yxati rivojlanish tarixining bosqichlariga qarab o'zgaradi. Ularga moddiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlari (masalan, sanoat siyosati yoki sog'liqni saqlash sohasidagi siyosat) kesimidagi tarmoqlar siyosatini, mulkni xususiylashtirish yoki qayta xususiylashtirish sohasidagi siyosatni, soliq siyosati va boshqa shu kabilarni qo`shish mumkin. Biroq, bu yo'nalishlarning barchasi yuqorida sanab o`tilgan iqtisodiy siyosatning yo'nalishlarini aniqlasgtiradi, holos.
Iqtisodiyot siyosatning muhim tamoyillari jumlasiga ishlab chiqarish samaradorligi tamoyilini va ne`mat handa daromadlarni adolatli taqsimlash tamoyilini kiritish mumkin.
Ishlab chiqarish samaradorligi tamoyili berilgan xarajatlar hajmida mamlakat fuqarolarini mahsulotlarning kattaroq miqdori bilan ta'minlanishida yoki xuddi shuning o`zi – eng kam xarajatlar hajmida mahsulotning berilgan miqdorini ishlab chiqarishda ifoda etiladi.
Davlat fuqarolari uchun yakuniy mahsulot yoki noishlab chiqarish uchun yakuniy mahsulot qyidagilar uchun mahsulotlardan iborat:
• iste'mol bozorlari;
• ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish (fan, madaniyat, sog'liqni saqlash, uy-joy kommunal xo`jaligi, maishiy xizmat ko'rsatish, yo'lovchi tashish va aloqa) va ekologik muvozanatni saqlash;
• institutsional infratuzilmani qo`llab-quvvatlash (davlat hokimiyati va boshqaruv, pul – kredit va moliyaviy tizimi organlari) va jamoat tartibini saqlash;
• mudofaa maqsadlari;
• tabiiy ofatlar holatlari uchun zahiralar;
• tashqi iqtisodiy faoliyat.
Yakuniy mahsulotning har bir noishlab chiqarish yo`nalishlari bo`yicha milliy resurslarni taqsimlash mamlakatdagi ustuvorliklarga asosan amalga oshiriladi.
Samaradorlik tamoyiliga muvofiq iste`molchilar tomonidan buyurtma qilingan noishlab chiqarishga mo`ljallangan yakuniy mahsulotning maqbul tarkibda tez o`sishda olish uchun milliy resurslardan shunday foydalanish yaxshiroq bo`ladi. Biroq bunda daromadlarmi adolatli taqsimlash iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini buzish mumkin.
Daromadlarni adolatli taqsimlash tamoyili mamlakat fuqarolari daromadi tengsizligini yumshatishga intilish va ularning har birini ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qo'shgan hissasiga qarab daromadini oshirishda ifodadalanadi.
Odatda zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy siyosatning samaradorlik va qo`llanilayotgan daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlikdan tashqari barqarorlik yamoyili ham kiritiladi. Bu tamoyil past inflyatsiya sur'atlari, ishsizlik darajasi va iqtisodiy o'sishni ko`zda tutadi.
Darhaqiqat, agar tez iqtisodiy o'sishdan keyin (“haddan tashqari qizib ketish”), ularning keskin sekinlashishi ortiqcha ishlab chiqarishning navbatdagi inqirozidan boshlanadi, bunda barqarorlik buzilishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlarning rivojlanishi sifatida taraqqiyot va muvozanatni ta'minlaydigan tarmoqlar iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va ish bilan bandlik, yakuniy tuzilmaning dinamikasiga asoslangan mahsulotga erishish o'z navbatida barqarorlikni tez emas, balki barqaror iqtisodiy o'sishni kafolati nazarda tutiladi. Voqealarning bunday rivojida milliy valyutalar barqarorligi aniq bo`ladi.
Siyosiy iqtisod iqtisodiy siyosatning asosi sifatida
21-asrning boshi siyosiy iqtisodning renessansi deyish mumkin.
Hamma narsani va hammani keng tanqid qilish va tabelalar o'zgarishiga xos bo'lganidan keyin
90-yillar uchun XX asr, diqqat bilan mulohaza yuritish va qayta baholash davri
"to'qsoninchi yillarda" yaratilgan. 2012 yil bahorida MDH va Boltiqboʻyi davlatlarining birinchi siyosiy va iqtisodiy kongressi boʻlib oʻtdi.
siyosiy iqtisodning fan sifatida tiklanishining boshlanishi. Parallel
bu bilan jamiyatda iqtisodiy siyosatga oid masalalar keng muhokama qilinmoqda. Bu birinchi navbatda fundamental bilan izohlanadi
liberal iqtisodchilar va davlatning faol roli tarafdorlari o'rtasidagi kelishmovchiliklar.
Rossiya hukumati tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy siyosat
ilmiy hamjamiyat tomonidan ham tez-tez tanqid qilinadi
va turli xil siyosiy e'tiqodli sharhlovchilar. Rossiya o'tiribdi
neft ignasida" va uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vektori neftning bir barrel narxi bilan belgilanadi. liberal iqtisodiy model
taraqqiyot rus tuprog'iga to'g'ri kelmaydi.
iqtisodiy siyosat siyosatchilar, tadbirkorlar va olimlarni qiziqtiradigan mavzudir. Hissa qilgan Nobel mukofoti sovrindorlarining nomlari
iqtisodiy siyosatning nazariy asoslarini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi
va amaliy tavsiyalar ishlab chiqdi. Mashhur darsliklarda
tegishli boblar iqtisodiy siyosat masalalariga bag'ishlangan.
Rus olimlari ham bu muammoni e'tibordan chetda qoldirmadilar.
Iqtisodiy siyosat bo'yicha nazariy ishlarning eng yuqori cho'qqisi 20-asrning birinchi uchdan biriga to'g'ri keladi, o'sha paytda mafkuralashtirish hayotning barcha jabhalarini hali qamrab olmagan.
jamiyat. Tabiatni tushuntirishga birinchilardan bo'lib e'tibor qaratdi
iqtisodiy siyosat, 20-asr boshlarida mashhur rus olimi M. I. Tugan-Baranovskiy. nazariy siyosiy iqtisodga amaliy siyosiy iqtisod qarshi turishini ko'rsatdi, aks holda
gapirganda - iqtisodiy siyosat
Shunday qilib, Tugan-Baranovskiyning fikricha, iqtisodiy siyosat hech narsa emas
amaliy siyosiy iqtisoddan tashqari. Shuni yodda tutish kerak
20-asr boshlarida. tarmoq va funksional iqtisodiy fanlar hali yakuniy shakllanmagan. Ularning xilma-xilligi bittaga mos keladi
integral tushunchasi siyosiy iqtisoddir. Biroq, ehtiyoj
iqtisodiy siyosatning ilmiy asoslari shubha ostiga olinmadi
boshidan boshlab. Bu fikrlarni rivojlantirar ekan, V. M. Shteyn 1922 yilda nazariya va amaliyotni aniq ajratdi. U shunday deb yozgan edi: "Nazariya nima borligini, nima borligini o'rganadi.
ikkinchisi, nima kerakligi, nima bo'lishi kerakligi haqida gapiradi.
Nazariy asoslarni ishlab chiquvchi TR rus ilmiy maktabi
iqtisodiy siyosat, izchil ilmiy pozitsiyalarda turdi
iqtisodiy siyosatni asoslash.
Professor V. M. Shteyn iqtisodiy ta'rifga qo'shildi
siyosati, professor E. Filippovichning «Asoslar
siyosiy iqtisod". Bu ta'rif ham rus, ham evropalik olimlarning barcha keyingi ta'riflariga asoslanadi. “Uyushgan bo’linmalarning, ayniqsa davlatning xalq xo’jaligini rivojlantirishga aralashuvi”, deb yozgan edi E.Filippovich2.
1926 yilda professor Ya. S. Rozenfeld bunga qo'shildi
iqtisodiy siyosatni talqin qilish, uni “davlat hokimiyatining iqtisodiy munosabatlarga va stixiyali iqtisodiy jarayonlar yo’nalishlariga ongli ta’siri” deb tushunish”3. Keyingi monografiyalarda
mashhur g‘arb olimlari tomonidan iqtisodiy siyosat mazmuni yuqorida qayd etilgan pozitsiyalarga ancha yaqin talqin etilgan.
Masalan, P.Velfens iqtisodiy siyosatni “bozor iqtisodiyoti sharoitida maqsadli asosli shart-sharoitlarni yaratish” deb ta’riflagan.
1 Shteyn V. M. Iqtisodiy siyosat. Petrograd, 1922. S. 3.
2 Shu yerda. P. 10.
3 Rosenfeld Ya. S. SSSRning sanoat siyosati (1917-1925). M., 1926. S. 9.22
iqtisodiy jarayonlar va iqtisodiy rivojlanishga ta’sir ko’rsatish”1.
Shunday qilib, G'arbda ham, Rossiyada ham iqtisodiy siyosat ostida
xuddi shu narsani tushunadi.
Iqtisodiy siyosatning nazariy asoslari rus maktabi
eng boy jahon ilmiy negizida shakllandi va rivojlandi
meros. Ilmiy avtorizatsiya bo'lishi mumkin emas, chunki nazariy
pozitsiyalar milliy chegaralarga ega emas. Fan, toʻgʻrirogʻi, uning yutuqlari butun insoniyatning mulkidir. Biroq, ularning milliy rang-barangligi,
turli ilmiy maktablar o'z milliy formasiga ega. Bu tafsilotlar, rasmlar, statistik bazalarda namoyon bo'ladi. Ob'ektiv iqtisodiy qonunlar milliy xususiyatlardan qat'iy nazar amal qiladi, lekin odamlar bu qonunlardan turli yo'llar bilan foydalanadilar. Ular katta rol o'ynaydi
ishlab chiqarish omillarining rivojlanish darajasi, fuqarolik etuklik darajasi
jamiyat va boshqa sharoitlar.
Masalan, Rossiyada iqtisodiy siyosat masalalari 1920-yillarda yangilandi. 20-asr Bu esa, birinchi navbatda, asoslanishi kerak bo'lgan iqtisodiyotni qurish siyosati bilan bog'liq
ishlab chiqarish vositalariga faqat davlat mulki bo'ladi. Yetmish yildan ortiq vaqt davomida iqtisodiy siyosat hisobga olingan holda qurildi
Rossiyaning o'ziga xos sharoitlari. Shuning uchun iqtisodiy siyosat hukmron partiyaning faoliyati sifatida qaraldi
iqtisodiy jarayonlarni boshqarish bo'yicha. Agar biz mafkuraviy qobiqdan voz kechsak, unda Sovet davridagi Rossiya taraqqiyotining olimlari davom etdilar
E. Filippovichning pozitsiyasidan, shuningdek, iqtisodiy siyosatni uyushgan tuzilmalarning iqtisodiy faoliyatga aralashuvi deb hisoblaydi.
Professor V. A. Peshexonov, masalan, 90-yillarning oxirida. 20-asr iqtisodiy siyosat deganda «turli yo‘nalishlarda sodir bo‘layotgan jarayonlarga davlat ta’sirining shakl va usullari majmui» deb tushunilgan
jamiyatning iqtisodiy hayoti”2. Sovet davridagi iqtisodiy siyosat
davr barchaning farovonligini oshirish talablarini hisobga olgan holda qurilgan
jamiyat a'zolari, ammo, iqtisodiyot tuzilishidagi buzilishlar, haddan tashqari
harbiy-sanoat (DIC) va yoqilg'i-energetika (FEC) o'sishi
majmualar bu vazifalarni hal qilishga to'sqinlik qildi. O'sha yillarda hech kim
iqtisodiy siyosatning nazariy asosini siyosiy iqtisod tashkil etishi haqidagi pozitsiyaga shubha yo'q edi. Biroq, u
Siyosiy iqtisod faqat marksistlardan hisoblangan
pozitsiyalar. Boshqa har qanday qarashlar o'zgacha deb hisoblangan. Marks, albatta, ajoyib, ammo iqtisodiy ta'limotlarning barcha turlarini bittaga qisqartirish
noto'g'ri. Va hayot bu pozitsiyani tasdiqladi.
Iqtisodiy siyosat davlatning yaratish faoliyati sifatida
tadbirkorlik sub'ektlari uchun "o'yin qoidalari" ma'lum asoslarga asoslanadi
tamoyillari. Va bu erda professor ishonchli va qisqa pozitsiyani egalladi
V. M. Shtayn. Uning fikricha, oqilona iqtisodiy siyosat olib borilishi kerak
ikkita asosiy tamoyilning kombinatsiyasiga asoslanadi: faol ishlab chiqarish va passiv gedonistik. Birinchisining mohiyati targ'ib qilishdir
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi. Ikkinchisi milliy daromadni adolatli taqsimlashni talab qiladi. Shunday qilib, iqtisodiy siyosat
rivojlanishiga hissa qo'shsa, samarali va samarali
ishlab chiqaruvchi kuchlar va yaratilgan mahsulotning adolatli va teng taqsimlanishini ta'minlaydi. Keyinchalik Yevropa olimlari
asarlarda ijtimoiy adolatli taqsimlashga ham e’tibor berilgan. Bu haqda, masalan, P. Welfens yozgan. Iqtisodiyot tamoyillari
Siyosat, V. M. Shtaynning fikricha, taqqoslash kerak bo'lgan kompasdir
iqtisodiy rivojlanish kursi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning dinamikasi pirovard natijada hamma narsani belgilaydi
jamoat hayotining boshqa jihatlari. Texnologik naqshlarning o'zgarishi
sivilizatsiyalar esa ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishiga asoslanadi. Va agar
iqtisodiy siyosat ularning o'sishini cheklaydi, keyin bunday siyosat talab qiladi
almashtirishlar. Rossiya hozirda neft ignasi ustida o'tirib, birinchi navbatda qazib olish sanoatini rivojlantirmoqda va qo'llab-quvvatlamoqda, bu esa kelajakda juda zaifdir. Shuning uchun Rossiyaning hozirgi iqtisodiy siyosati jiddiy tuzatishlarni talab qiladi.
Adolatli taqsimotga kelsak, juda katta buzilishlar mavjud. Desil koeffitsientlari 16 barobar ko'rsatadi
ekstremal guruhlar orasidagi farq, Evropada esa bu farq 4 dan 6 gacha. Zamonaviy Rossiyada juda boy va juda kambag'allar bor.
Sovet davrida ilmiy iqtisodiy siyosat tamoyiliga alohida e'tibor berildi. Hatto V. M. Shteyn ham “eng yaxshi zamonaviy
iqtisodiy siyosat hujjatlari nazariyotchilar tomonidan yoziladi. Mashhur
iqtisodiy siyosat sohasidagi mutaxassis, akademik L. I. Abalkin,
qabul qilingan qarorlarning ilmiy asosliligi iqtisodiy siyosatning eng muhim tamoyili ekanligini ta’kidladi2. Biz shunga o'xshash fikrlarni uchratamiz
P. Welfensdan: «Nazariy asossiz, izchil iqtisodiy
siyosat samarali iqtisodiy tartibni tashkil qila olmaydi.
Shunday qilib, rus maktabi bu masala bo'yicha ham fikrlarini o'rtoqlashdi.
G'arblik hamkasblar.
Ilmiy adabiyotlarda iqtisodiy siyosatning turli tarkibiy qismlari haqida bayonotlar mavjud. J. M. Keyns, J. S. Mill va boshqalar
taniqli mualliflar kredit, foiz, soliq va boshqalar haqida yozganlar
iqtisodiy siyosat turlari.
Iqtisodiyot fanining differensiatsiyasi spinoffning asosida yotadi
uning alohida tarkibiy qismlarining iqtisodiy nazariyasidan. Muqaddimada
Ya.S.Rozenfeldning A.M.Ginzburg tomonidan yozilgan monografiyasida taʼkidlanganidek, iqtisodiy siyosat masalalarini chuqur oʻrganish iqtisodiy chora-tadbirlarni milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlari boʻyicha farqlash, sanoat, qishloq xoʻjaligi,
savdo, kredit, moliyaviy siyosat va h.k.4 Rozenfeldning o'zi
qiziqarli xulosalar qildilar, ularning mohiyati shundan iboratki, siyosiy iqtisodning iqtisodiyotga differensiatsiyasi (Rozenfeldda — iqtisod. — Av.)
milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlari differentsiatsiyaga olib keladi
iqtisodiy siyosat bir necha tarkibiy qismlarga bo'linadi: sanoat,
qishloq xo'jaligi, savdo va kredit siyosati. Biroq, asosiy
M. I. Tugan-Baranovskiy tomonidan ilgari surilgan o'rnatish buzilmas bo'lib qolmoqda. Siyosiy iqtisod yoki xalq xo‘jaligi fani bir qancha mustaqil sohalarga bo‘linadi: siyosiy
iqtisodiyot, iqtisodiy geografiya, iqtisodiy tarix va iqtisodiy siyosat. Shuning uchun juftlashgan toifalar quyidagilardir: siyosiy iqtisod va iqtisodiy siyosat, sanoat iqtisodiyoti va sanoat siyosati, qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti.
iqtisodiyot va agrar siyosat.
Rozenfeldning fikricha, differensiatsiya asosida mehnat taqsimoti yotadi
iqtisodiy siyosat.
Rossiya olimlari, shunday qilib, 20-yillarda ham, 80-yillarda ham. 20-asr izchillik bilan nazariy asosga ega bo'lgan pozitsiyani egalladi
iqtisodiy siyosat siyosiy iqtisod edi (M. I. Tugan-
1 Shteyn V. M. Iqtisodiy siyosat. S. 5.
2 KPSSning iqtisodiy siyosati / ed. L. I. Abalkina. M., 1981. S. 28.
3 Welfens Pohl. Iqtisodiy siyosat asoslari. S. 40.
4 Rosenfeld Ya. S. SSSRning sanoat siyosati (1917-1925). S. 3.25
Baranovskiy, V. M. Shtayn, Ya. S. Rozenfeld, L. I. Abalkin, V. A. Peshexonov va boshqalar).
Siyosiy iqtisod davlat faoliyati sifatida nafaqat iqtisodiy siyosatning nazariy asosi hisoblanadi. U hamma narsaning asosidir
tarmoq va maxsus (funktsional) iqtisodiy ilmiy
fanlar. Bir paytlar akademik K.V.Ostrovityanov buni taklif qilgan edi
tasnifi, u hozirgi kunda ham iqtisodiy tizimni aks ettiradi
Fanlar. Biroq, bilimlarning integratsiyalashuvi va differentsiatsiyasi yangi ilmiy yo'nalishlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Iqtisodiyotda bular iqtisodiy sotsiologiya, iqtisodiy kibernetika, atrof-muhit iqtisodiyoti va boshqalar.
Ammo bu iqtisodiy fanlarning umumiy tipologiyasini istisno etmaydi, bu erda siyosiy iqtisod boshqa barcha fanlarning uslubiy asosi bo'lib, etakchi o'rinni egallaydi.
Hozirgi kunda iqtisodiy siyosat haqida juda ko'p yozilmoqda.
va uning tarkibiy qismlari. Tegishli me'yoriy hujjatlar ham federal, ham mintaqaviy darajada ishlab chiqilmoqda.
Misol uchun, Sankt-Peterburgda ular 2009 yil 8 iyundagi 221-sonli qonunni qabul qilishdi.
47 "Sankt-Peterburg sanoat siyosatining asoslari to'g'risida". Bularning barchasi, albatta, mamnuniyat bilan qabul qilinadi. Rossiya universitetlarida kafedralar mavjud bo'lib, ularning nomlarida "iqtisodiy siyosat" (Sankt-Peterburg davlat universiteti, SFU) mavjud.
va boshq.). Biroq, mahalliy tadqiqotchilarning nazariy merosi,
iqtisodiy siyosatni ilmiy tahlil qilishga asos soldi, e'tibor
yetarli emasligi aniq. Bu bo'shliqni to'ldirish kerak, chunki
Bugun bizni o'ylantirayotgan ko'plab savollarga o'shalarda javob berilgan
uzoq yillar. Masalan, 1920-yillarning boshlarida 20-asr V. M. Shteyn yozgan:
Vaqti-vaqti bilan insoniyat islohot kuchining yuksalishi davrlarini boshdan kechiradi, to'liq ijtimoiy qayta qurish g'oyasi bilan alangalanadi, ijtimoiy hayotning ulkan o'zgarishlari uchun rejalar tuziladi;
an’anaviylikka qarshi o‘jar kurash olib borilmoqda.
Bundan tashqari, V. M. Shtayn qat'iyatli ijtimoiy element erta ekanligini ta'kidlaydi
yoki keyinchalik ijtimoiy tartibga solishning murakkab naqshlarini yo'q qiladi. “Mafkuraviy mayatnikning keng tebranishi g'alabaga olib keladi
davlatning ijtimoiy munosabatlarga mutlaqo aralashmaslik g'oyalari.
Leviafandan davlat hokimiyati tungi qo'riqchiga aylanadi.
Shunday qilib, ijtimoiy tartibga solishdan siyosatgacha bo'lgan amplituda
V. M. Shtaynning fikricha, ijtimoiy munosabatlarga aralashmaslik xosdir.
insoniyat taraqqiyoti. Tarix bu sarkaç holatini tasdiqlaydi.
davlatning iqtisodiyotdagi roli haqida. 2009 yil inqirozi bu ajoyib fikrni yana bir bor tasdiqladi. Bugun esa tarafdorlar va muxoliflar
iqtisodiyotga davlat aralashuvi ko'pincha qilichlarni kesib o'tadi.
Shubhasiz, bu juda uzoq vaqt va turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan davom etadi.
ikkalasi ham yutadi. Zamonaviy Rossiyada liberal mafkura, uning ajralmas qismi davlatni butunlay yo'q qilishdir.
iqtisodiyotdan, tayyorlanmagan tuproqqa tushadi.
Uyni samarali saqlash hukumatning ko'rsatkichidir
iqtisodiy siyosat. Hatto M. I. Tugan-Baranovskiy ham iqtisodiy tamoyil haqida yozgan, uning mohiyati xarajatlarni minimallashtirish bilan birga natijalarni maksimallashtirishdir.Shunday qilib, gap xarajatlar va natijalar nisbati haqida edi.
Iqtisodiy faoliyat, turli xil resurslarni (moddiy, mehnat, pul) iste'mol qilish, uning natijalari xarajatlarni qoplaganda va ma'lum bir o'sishni ta'minlaganda samarali bo'ladi. Albatta, bunday maqsadlar uchun sarf-xarajatlar, miqdoriy ko'rsatkichlar uchun qilingan holatlar mavjud
bu imkonsiz yoki juda qiyin. Biroq, umumiy printsip
xarajatlar va natijalarning o'zaro bog'liqligi pirovard natijada iqtisodiy faoliyat samaradorligini belgilaydi. V. M. Shtayn milliy iqtisodiyotni ratsionalizatsiya qilishga e'tibor qaratdi. Ba'zilarning farovonligi va tanazzulini muhokama qilish
Boshqa shtatlarda V. M. Shtayn “xalqni qutqaradigan iqtisodiy siyosatning shunday yoʻnalishini belgilash zarur” degan xulosaga keladi.
iqtisodiyotni turg'unlikdan chiqarib tashladi va milliy korxonaning doimiy ravishda ma'lum darajada saqlanishini ta'minladi"1. Iqtisodiyotni ratsionalizatsiya qilish,
yoki uni samarali boshqarish ilg'or texnologiyalardan foydalanishni anglatadi,
arzon kreditlar, optimal xomashyo ta'minoti tizimi, yangi shakllari
iqtisodiy tashkilotlar. Shunday qilib, M. I. Tugan-Baranovskiy ham, V. M. Shteyn ham iqtisodiy siyosatga e'tibor qaratdi.
milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga, minimal xarajat evaziga maksimal natijalarga erishishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Xarajatlar va natijalarni taqqoslash muammosini hal qilishga katta hissa qo'shgan professor V.V.
iqtisodiy fan va amaliyotning asosiy muammosi. 50-80-yillarda. 20-asr
kapital qo'yilmalar, asosiy fondlar, yangi texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning standart usullari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish samaradorligini o'lchash muammosini hal qilishda katta hissa
T. S. Xachaturov, V. S. Nemchinov, V. A. Vorotilov va boshqa taniqli olimlar tomonidan kiritilgan.
Shunday qilib, rus maktabi vakillari tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy siyosatning nazariy asoslari yana bir bor tasdiqlaydi
nazariya va amaliyotning dialektik aloqasi.
Milliy iqtisodiy siyosat maktabining asosini tashkil etgan rus olimlarining nazariy merosi hali ham olijanoblarga xizmat qiladi.
islohotning sababi. Rossiyaning buyuk islohotchilari - P. A. Stolypin, S. Yu. Vitte va boshqalarning tajribasi haqiqatni tasdiqlaydi, bundan boshqa hech narsa yo'q.
yaxshi nazariyadan ko'ra amaliy.
Rus maktabi vakillari tomonidan bildirilgan asosiy qoidalarni umumlashtirib, biz beshta qoidani aytishimiz mumkin.
Birinchidan, siyosiy iqtisod iqtisodiy siyosatning asosiy nazariy asosi bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi.
Ikkinchidan, iqtisodiy siyosatni differensiallashtirish ob'ektivdir. Iqtisodiy fanlar dunyosi rivojlanmoqda, iqtisodiy bilimlarni yanada tabaqalash, ayniqsa, tarmoq rejasida keskinlashmoqda. Iqtisodiyot
sanoat oʻzining turli quyi tizimlari iqtisodiyotini oʻz ichiga oladi: mashinasozlik sanoati iqtisodiyoti, oziq-ovqat sanoati iqtisodiyoti, yoqilgʻi-energetika kompleksi iqtisodiyoti va boshqalar. Bu iqtisodiy siyosatning turli tarkibiy qismlarining shakllanishini ham belgilaydi,
chunki har bir yangi shakllanish (sanoat, klaster, kompleks) mavjud
o'ziga xos xususiyatlar. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda ikkinchisini hisobga olish kerak. Bu erda siz gorizontal va vertikalni ajrata olasiz
yondashuvlar. Birinchidan, butun sanoat uchun umumiy ishlab chiqilgan
ish sharoitlari ("o'yin qoidalari"). Ikkinchisiga e'tibor qaratiladi
turli sabablarga ko'ra alohida tarmoqlar, klasterlar, komplekslar.
Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi hali yakuniy ishlab chiqilmagan.
lekin birinchi yaqinlashuvda biz uchta soha haqida gapirishimiz mumkin: tarmoq, funktsional va strategik. Sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo
va hokazo. siyosatchilar sanoat blokini ifodalaydi; moliyaviy, pul, soliq va boshqalar. - funktsional, ammo innovatsion, investitsiya,
tarkibiy - strategik. Biroq, yana bir bor ta'kidlaymizki, final
Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi hal qilinishiga bog'liq bo'lgan vazifadir
iqtisodiy siyosatni rasmiylashtirishning turli jihatlari.
Uchinchidan, 1922 yilda professor V. M. Shtayn tomonidan taklif qilingan iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillari uning ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin.
samaradorligi va haqiqiyligi. Zamonaviy Rossiyada ba'zi ishlab chiqarish quvvatlari amalda yo'qolgan. Masalan, metall kesish dastgohlari,
ishlab chiqarish 1995 yildagi 18 ming donadan 2009 yilda 1,9 ming donagacha qisqardi.
Shu bilan birga, sigaretalar va sigaretalar ishlab chiqarish 141 milliard donadan oshdi.
1995 yilda 416 mlrd. 2009 yilda; pivo, mos ravishda 213 million desilitrdan
1091 million dcl1 gacha. Sanoatning degradatsiyasi va primitivizatsiyasi
mahalliy fuqarolik samolyotlari sanoati, dastgohsozlik sanoatining pasayishi,
radioelektronika va boshqa fanni talab qiluvchi va yuqori texnologiyali tarmoqlar. Shu bilan birga, avtomobil yig'ish ishlab chiqarish faol rivojlanmoqda.
Ko'pgina jahon avtogigantlari Rossiyada o'z korxonalariga ega. Faqat
Sankt-Peterburgda beshtasi bor. Ammo, umuman olganda, iqtisodiyotni, ayniqsa, sanoatni rivojlantirish nihoyatda mantiqsiz amalga oshirilmoqda. Past
xom ashyoni, ayniqsa, neft va yog'ochni qayta ishlash darajasi. 21-asrda kerak
iqtisodiyotning boshqa tuzilmasi, bu erda ustun mavqeni qo'shilgan qiymat ulushi yuqori bo'lgan mahsulotlar ishlab chiqaradigan tarmoqlar egallaydi. Agar shaxsiy omilga murojaat qiladigan bo'lsak, bu erda vaziyat uzoq
optimaldan.
Zamonaviy Rossiyada daromadlarni farqlash kuchayib bormoqda. ijtimoiy
tabaqalanish ulkan bo'ladi. Bu, ehtimol, hal qilish uchun qat'iy harakat talab qiladigan eng tashvishli tendentsiyadir. "tekis"
soliqqa tortish shkalasi, hashamatli soliqlarning samarasiz tizimi;
ular to'g'risida endigina gapirishni va qaror qabul qilishni boshlashadi, yo'qligi
ijtimoiy amortizatorlar ijtimoiy taraqqiyotga sezilarli darajada to'sqinlik qiladi.
To'rtinchidan, iqtisodiy rivojlanishning maqsadli funktsiyasi - shaxs. Ko'proq
Alfred Marshall inson ishlab chiqarish omili va maqsadi, deb yozgan.
M. I. Tugan-Baranovskiy bu fikrni takrorladi. Va ko'p yillar davomida bu iqtisodiyotning maqsadli funktsiyasi sifatida va turli xil ijtimoiy sharoitlarda talqin qilindi. Masalan, I.V.Stalinning ishida
"SSSRda sotsializmning iqtisodiy muammolari", asosiy iqtisodiy qonun - "barchaning doimiy o'sib borayotgan moddiy va madaniy ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishni ta'minlash" shakllandi.
sotsialistik ishlab chiqarishning uzluksiz o'sishi orqali jamiyat
yuqori texnologiyalar asosida” 2. Sobiq sovet davridagi rejalashtirish va dasturiy hujjatlarda “yakuniy vositalar” tushunchasi ham keng qo‘llanilgan. Masalan, “Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasida
Sankt-Peterburgda 2025 yilgacha” asosiy maqsad barqaror deb belgilangan
ta'minlashga e'tibor qaratgan holda shahar aholisining hayot sifatini yaxshilash
Evropa sifati shaharning Rossiya va jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashgan ko'p funktsiyali shahar sifatida shakllanishiga asoslangan;
Rossiyaning mintaqadagi asosiy aloqa markazi sifatidagi rolini kuchaytirish
"Boltiq dengizi va Shimoliy-G'arbiy Rossiya"3.
Beshinchidan, xarajatlar va natijalarni o'lchash, oqilona boshqarish masalalari hozirgi davrda nihoyatda dolzarbdir. Energiya sarfini kamaytirish, mahalliy mahsulotlarning metall iste'molini kamaytirish, mehnatni oqilona tashkil etish va boshqa ko'p narsalar doimiy e'tiborni talab qiladi.
va samarali choralar. Rossiya mahsulot sifati pastligi tufayli raqobatda yutqazadi. Rossiyaning Jahon savdo tashkilotiga (JST) a'zoligi sharoitida iqtisodiyotning bir qator tarmoqlari oddiygina
qaytarib bo'lmaydigan darajada yo'qoladi. Kam samaradorlik yo'qotish natijasidir
egasining his-tuyg'ulari. Oxir-oqibat, milliylashtirish usuli bilan amalga oshirildi
1917 yilgi Oktyabr inqilobidan keyin otliq qo'shinlar hujumiga aylandi
mehnat unumdorligi sohasida sezilarli kechikish, moddiy iste'molning pasayishi va samaradorlikning boshqa tarkibiy qismlari.
Shunday qilib, Rossiyaning iqtisodiy siyosatini takomillashtirish yo'nalishlari rus iqtisodiy maktabining nazariy merosini hisobga olgan holda tuzatilishi kerak.
Yuqorida aytilganlar ikkita xulosaga olib keladi.
1. 20-yillardagi rus iqtisodiy maktabi. 20-asr dolzarbligi bizda saqlanib qolgan asosiy nazariy qoidalarni asoslab berdi
kunlar. XX asrning yigirmanchi yillari. - ijodiy izlanishlar, qizg'in muhokamalar vaqti
va fikrlar plyuralizmi. Mafkuraviy matbuot hali bunchalik kuchli bosim o'tkazmagan
1930-1950 yillarda bo'lgani kabi. Afsuski, 1920-yillarning g'oyalari. bo'lib chiqdi
talab qilinmagan va unutilgan. Zamonaviy Rossiya boshqa joylardan qiziqarli savollarga javob izlamoqda. Jahon iqtisodiy tafakkurining nazariy merosiga hurmat bajo keltirar ekanmiz, o‘zimiznikini ham unutmasligimiz kerak.
2. Oxirgi yigirma yillikda olib borilgan iqtisodiy siyosat tub o'zgarishlarni talab qiladi. Xom ashyo yo'nalishi iqtisodiyotning gipertrofiyalangan tuzilishiga, bir qator tarmoqlarning yo'qolishiga olib keldi.
busiz Rossiyaning iqtisodiy xavfsizligi xavf ostida.
Hududlar miqyosi, geosiyosiy mavqei, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligi pastligi bilim talab qiladigan korxonalarni qayta tiklashni taqozo etadi.
va yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari
qo'shilgan qiymat ulushi.
1990-yillarning ibtidoiylashuvi va degradatsiyasi asta-sekin xarakterlanadi
o'tmishga boring. Ma'muriy-buyruqni yo'q qilish narxi
tizim ajoyib to'lanadi. Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar vektori ham butun iqtisodiyotni, ham iqtisodiyotni modernizatsiya qilishga qaratilgan.
va uning eng muhim tarkibiy qismi sanoatdir. Kirishni hisobga olgan holda
Rossiya JSTda sanoat tarkibida ma'lum o'zgarishlar bo'ladi. Bunday sharoitda sanoat mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirish, innovatsion sohani rivojlantirish barqarorlikni saqlashning garovidir.
va Rossiya sanoatining progressiv tuzilishini takomillashtirish.
Bir vaqtlar qanotli aforizm "dan amaliyroq narsa yo'q
yaxshi nazariya" tabiat vakillari tomonidan keng qo'llanilgan
va ijtimoiy fanlar.
Bu samarali amaliyotni hayot tasdiqladi30
yaxshi nazariyaga asoslangan yaxshi ish har doim ijobiy natija beradi
natija. Shuning uchun iqtisodiy siyosatning asosini tashkil etuvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqishda asosiy qoidalardan kelib chiqish kerak
siyosiy iqtisod. Chunki u iqtisodiyotning malikasi
1.2. Iqtisodiy siyosatning nazariy asoslarini shakllantirish
Ilmiy adabiyotda "siyosiy iqtisod" va "iqtisodiy siyosat" tushunchalarini ajratish zarurati 18-asr oxirida paydo bo'ldi.
19-asrning boshlarida, Moskva universiteti professorining so'zlariga ko'ra
I. M. Goldshteyn, bunday urinishlar nemis kameralistlari tomonidan amalga oshirildi, ular fiziokratlar va siyosiy iqtisod klassiklaridan farqli o'laroq, ularning asarlarida bularga tegishli muammolar bor edi.
joylar, doimo aralashtiriladi. "Iqtisodiy siyosat" kitobida
I. M. Goldshteynning yozishicha, birinchi marta «siyosiy iqtisod» va «iqtisodiy siyosat»ni aniq ajratish nemis iqtisodchisi J. fon Soden (1754-1831) tomonidan taklif etilgan. Ishning birinchi jildida
"Die Nationalokonomie" Soden "siyosiy iqtisod uchun" taklif qildi
nomi “Nationalokonomie”, iqtisodiy siyosat uchun esa nomi
Staatswirtschaft. Ko'pgina keyingi tadqiqotchilar kabi Soden
U, asosan, davlat hokimiyati va shaxsiy fermer xo'jaliklari o'rtasidagi munosabatlarni nazarda tutgan.
Fridrix List (1789-1846) Soden2 asarlarini ijodiy qayta ko'rib chiqdi.
va «Siyosiy iqtisodning milliy tizimi» kitobida taklif qilingan
iqtisodiyotga davlat aralashuvi haqidagi g'oyalarning quyidagi evolyutsiyasi: "Statswirthschaft - National Economie - Politische Oekonomie - Volkswirthschaft"2.
Nemis iqtisodiy siyosat maktabi
19-asrning ikkinchi yarmi - 20-asr boshlarida. Iqtisodiy siyosatni o'rganishdagi nemis an'analari nafaqat nemis, balki avstriyalik olimlarning ishlarida ham taqdim etilgan. O'sha paytda ushbu yo'nalishning etakchi vakili Vena universiteti professori Evgeniy Filippovich edi
fon Filipsberg (1858-1917). Keyinchalik uning g'oyalari qabul qilindi
Frayburg maktabining vakillari, birinchi navbatda, Valter Evken
Professor E.Filippovich «Siyosiy iqtisod ocherklari» asarida3
iqtisodiy siyosatni "uyushganlarning aralashuvi" deb ta'riflagan
tuzilmalar, ayniqsa, davlat milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda”4.
“Milliy iqtisodiyot har tomonlama tabiiy ravishda bog'langan
butunning qismlari bo'lib, iqtisodiy siyosat muqarrar ravishda harakat qilishi kerak
uch yo'nalishda. U ishlab chiqarishni rivojlantirishga g'amxo'rlik qilishi kerak,
xo'jalik tashkil etishni takomillashtirish haqida, rag'batlantirish
daromad olish va iste'mol qilish.
Filippovichning ta'kidlashicha, davlat aralashuvi iqtisodiy siyosatning yaxlitligini amalga oshirishga imkon beradi, agar shunday bo'lsa
vaziyat muvozanatga yaqin. Professor A. N. Miklashevskiy ishda
"Valyuta va iqtisodiy siyosat" Filippovichning nuqtai nazarini keltiradi
iqtisodiy siyosatning yaxlitligi haqida: «Iqtisodiy siyosatning rasmiy birligini o'rnatish mumkin emas. Bu birlikni faqat yaxshiroq, mukammalroq ta'minotga o'tish orqali o'rnatish mumkin
moddiy ne'matlar har doim maksimal darajada yuzaga keladi
mavjud manfaatlarni saqlash”2.
Ushbu tendentsiyaning eng mashhur vakillaridan biri - qiziqarli tushunchani taklif qilgan Valter Eukken (1891-1950).
iqtisodiy siyosat o'ziga xos "qarama-qarshiliklar birligi" sifatida. Eukkenning fikricha, iqtisodiy siyosat ikki blokga bo'lingan:
tartib siyosati (davlat aralashuvi mamnuniyat bilan qabul qilinadi va monopoliyalarning kuchini cheklashga va iqtisodiy vaziyat muammolarini qoplashga qaratilgan) va tartibga solish siyosati (asosiysi iqtisodiy).
buyurtma va davlat aralashuvi qabul qilinishi mumkin emas). Kitobda "Asosiy
iqtisodiy siyosat tamoyillari" deb yozadi Valter Eukken "hamma narsa
iqtisodiy siyosat muammolari iqtisodiy masalaga qisqartiriladi
tartib va ​​faqat shu doirada ular mantiqiy bo'ladi.
Evkenning davlat aralashuvi chegaralari haqidagi pozitsiyasi ham qiziq. U laissez - faire tamoyiliga nisbatan iqtisodiy siyosat kontseptsiyasidan foydalanadi, ya'ni. iqtisodiyot davlatdan mustaqil. Evkenning fikricha, laissez-fairening iqtisodiy siyosati
undagi barcha xo'jalik va korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish
iste'mol tovarlari bilan optimal ta'minlash, ishlab chiqaruvchi kuchlar va umumiy muvozanatni rivojlantirishga oqilona e'tibor qaratish. Laissez-faire iqtisodiy siyosati nafaqat shaxslarni ortda qoldirdi
o'yin qoidalarini, tuzilmani yoki iqtisodiyot olib boriladigan shakllarni yaratish, shuningdek, miqdor va narx uchun kundalik kurash, ya'ni. iqtisodiy jarayonning o'zi.
Evken iqtisodiy siyosatning vazifasi o'rnatilgan zarur institutlar, shartlar va cheklovlarni saqlab qolishdan iborat deb hisobladi
bozor mexanizmining optimal ishlashiga yo'naltirilganligi.
“Biz himoya qilayotgan raqobat tartibi rejalashtirilganidan bir xil darajada uzoqdir
iqtisodiyot va erkin bozor iqtisodiyoti
Davlat rejasi - shakllarni shakllantirishga - "ha", davlat rejalashtirish va tartibga solishga
iqtisodiy jarayon - "yo'q". Eukkenning fikrlari universitet professorining yondashuviga mos keladi
Vuppertal va Parij siyosiy tadqiqotlar instituti Pol
Welfens iqtisodiy siyosatni "majmui
iqtisodiyotning barqaror va samarali ishlashi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan huquqiy xarakterdagi chora-tadbirlar va cheklovlar
xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir ... Xususan, uning vazifalari harakat erkinligini cheklaydigan ramka shartlarini o'rnatishni o'z ichiga oladi.
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar”2.
Rossiya iqtisodiy siyosat maktabi
Rossiyada Soden g'oyalari I. M. Goldshteyn asarlarida rivojlangan
(1868-1939), V. M. Shtayn (1890-1964), A. A. Manuylov (1861-1929),
M. I. Tugan-Baranovskiy (1865-1919).
Goldshteyn, aftidan, Soden asarlari bilan tanishgan
Myunxen universitetida tahsil olgan, u yerda iqtisod fanidan doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Brokxauz va Efron entsiklopedik lug'atining 79-jildida taqdim etilgan "Iqtisodiy siyosat" maqolasida (1904),
Goldshteynning ta'kidlashicha, "iqtisodiy siyosat ko'pincha deyiladi
G'arbda amaliy siyosiy iqtisod orqali. ga ko'ra
I. M. Goldshtein, "zamonaviy davrda kamdan-kam taklif qilingan bo'linma bo'lib, unga ko'ra haqiqatni o'rganish (1-bo'lgan) siyosiy iqtisodga qoldirilishi kerak va nima bo'lishi kerakligi (bo'lgan)
sein soil) - iqtisodiy siyosat, umuman olganda, ikkalasining ruhiga mos keladi
xalq xo'jaligi fanining tarmoqlari, lekin bunday bo'linish
amalda bu nihoyatda qiyin: har bir tadqiqotchi beixtiyor
voqelikni ham, kelajakdagi evolyutsiya tendentsiyalarini ham o'z tadqiqotlariga ijtimoiy guruhlar yoki sinflarning istaklari va manfaatlarining unga ta'sirini aks ettiruvchi ko'plab sub'ektiv tamoyillarni kiritadi;
ijtimoiy mavqei, tarbiyasi va boshqalarga ko'ra unga tegishli. To'liq abstraksiyaning mumkin emasligi, shuningdek, iqtisodiy hayotning bir xil hodisalari ko'pincha xizmat qilishini tushuntiradi.
iqtisodiy siyosat sohasidagi mutlaqo boshqacha va ba'zan to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi talablar uchun asos. Aytishingiz mumkin
I. M. Goldshteyn siyosiy iqtisoddan foydalanishni taklif qiladi
ijobiy yondashuv, iqtisodiy siyosat esa normativ. Xo'sh, iqtisodiy nazariyani iqtisodiy siyosat bilan qanday bog'lash mumkin? M. I. Tugan-Baranovskiy «Siyosiy iqtisod asoslari» darsligida (birinchi nashri — 1909) nazariya
siyosiy iqtisodga amaliy siyosiy iqtisod, boshqacha aytganda, iqtisodiy siyosat qarshi turadi. Unga ko'ra, nazariy siyosiy iqtisod qarshi emas, balki amaliyni to‘ldiradi
("Nima borligini va nima bo'lishi kerakligini o'rganish mantiqan butunlay boshqacha muammolar"). Biroq, ularni bir butunga birlashtirish uchun
"ijtimoiy ideal" deb atalmish narsani hisobga olish kerak. Demak, “amaliy siyosiy iqtisod axloqiy fandir”1.
Professor A. A. Manuilov "Siyosiy iqtisod" ma'ruzalari kursida
(1914) iqtisodiy nazariya, siyosiy iqtisod va iqtisodiy siyosatni o'z ichiga olgan iqtisodiy fanlar tizimini taklif qiladi (1.1-rasm). Unga ko'ra
Iqtisodiy nazariya (nazariy iqtisod deb ham ataladi) yoki iqtisodiy nomografiya siyosiy iqtisoddan iborat.
va iqtisodiy siyosat. Iqtisodiyotning boshqa bo'limlari (iqtisodiy
tarix va geografiya) iqtisodiy idiografiyani tashkil qiladi2. Amaliy iqtisodiyot iqtisodiy siyosat qoidalarini amaliy san’at sifatida o‘rganadi”3.
A. A. Manuilov nuqtai nazaridan siyosiy iqtisod hodisalarni sababiy bog‘liqlik tartibida o‘rganadi. “Siyosiy iqtisod hodisalarni odamlarning bir-birlari bilan muloqot qilish niyatidan tashqari yuzaga keladigan darajada o'rganadi, ya'ni. ma'lum bir to'plam natijasida
sharoitlar yoki sabablar. Lekin "iqtisodiy faoliyat nafaqat iborat
iqtisodiy bevosita niyatlardan tashqari yuzaga keladigan hodisalarning
odamlarning. Boshqa ko'plab iqtisodiy hodisalar mavjud
atayin inson irodasi bilan yuzaga kelgan ... Bunday tushuntirishda
hodisalarni asosiy omillardan biri sifatida hisobga olish kerak, odamlarning niyatlari - ular o'z oldiga qo'ygan maqsadlari
davlat yoki jamoat organlari. Shuning uchun tushuntirish
bu kabi hodisalar, iqtisod maqsad momentini qo'yadi yoki teleologik
boshlanishi... Hodisalarni teleologik boshlanish yordamida tushuntirish iqtisodiy siyosatning vazifasidir”4. Manuilov amaliy iqtisodiyot va iqtisodiy siyosatni farqlaydi. “Ilmiy topilmalarni amaliy masalalarni yechishda qo‘llash
amaliy iqtisodiyot sohasini tashkil etadi. ba'zan qo'llaniladigan iqtisodiyot
iqtisodiy siyosat deb ataladi, ammo bu holda shuni esga olish kerak
Iqtisodiy siyosat nima zarurligini ko'rsatishni va uni amalga oshirish vositalarini izlashni o'z zimmasiga olib, amaliy asosga aylanadi.
boshqaruv san'ati, ya'ni. sof fandan ustun turadi.
Shuning uchun, Manuilovga ko'ra, iqtisodiy siyosat
Bu iqtisodiyotni boshqarish san'ati emas, balki sof ma'lumotlarning umumiyligi emas
amaliy (amaliy) retseptlar, qanchalik to'liq nazariy intizom. “Iqtisodiy siyosat bilim sohasi,
bu, barcha bilimlar kabi, o'z oldiga hodisalarni tushuntirish vazifasini qo'yadi, lekin u
hodisalar o'rtasida teleologik aloqa o'rnatish orqali bu muammoni hal qilishga intiladi, ya'ni. hodisalarni niyatlarga havola qilish
odamlarning. Shu bilan birga, iqtisodiy siyosat umumiy ahamiyatga ega bo'lgan muayyan xulosalarga kelishga intiladi. Shuning uchun u siyosiy iqtisod bilan bir qatorda nazariy fandir. Shu bilan birga, siyosiy iqtisod va iqtisodiy siyosat boshqa o'rganish predmetiga ega. “Iqtisodiy voqelik hodisalardan iborat
ikki xil: odamlar tomonidan ataylab chaqirilgan, maqsadlariga erishish
va rejalar, ratsionalistik va irodasiga qarshi paydo bo'lganlar
odamlar o'z-o'zidan, o'z-o'zidan paydo bo'ladigan narsa sifatida. A. A. Manuilovning fikricha, ratsionalistik iqtisodiy hodisalarni iqtisodiy o'rganadi
siyosat va stixiyali siyosiy iqtisod. "Bu ikkisining hodisalari
turlar bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog'langanki, ularni faqat g'oyada qat'iy ajratish mumkin, lekin aslida ularning yig'indisi ta'sirining natijalari bilan shug'ullanish kerak ... Iqtisodiy hodisalarni tushuntirish uchun
tadqiqotchi ko'pincha siyosiy iqtisodni ham, iqtisodiy siyosatni ham jalb qilishga majbur bo'ladi.
Professorning nuqtai nazari ham Manuylovning fikrlariga mos keladi.
V. M. Shtayn. U o'zining "Iqtisodiy siyosat" kitobida aniq ta'kidlaydi
nazariya va siyosat o'rtasidagi farq. Shtaynning so'zlariga ko'ra, "nazariya
mavjudni o'rganadi, nima bo'lsa, ikkinchisi nima kerak, nima haqida gapiradi
bo'lishi kerak. Nazariya uchun material faktlar olami, cheksizdir
umumbashariy qonuniyatlarni shakllantirish orqali uni yengib chiqadigan xilma-xillik. Siyosat insoniy xulq-atvor me'yorlarini o'rnatganda, hamma uchun majburiy bo'lgan mutlaq qadriyatlar tizimiga asoslanadi.
Nazariya hodisalarning sababiy bog‘liqligini o‘rganadi, siyosat maqsadlar va ularga erishish vositalari tushunchalari bilan ishlaydi”4.
E'tibor bering, V. M. Shteyn professor E. Filippovichning iqtisodiy siyosati ta'rifini ishlab chiqayotib, 1922 yilda o'rnidan tursangiz, deb yozgan edi.
iqtisodni o'z-o'zidan qonuniylik boshqaradigan pozitsiyaga
1 Manuilov A. A. Siyosiy iqtisod. 64-65-betlar.
2 Shu yerda. S. 65.
3 Shu yerda. S. 66.
4 Shteyn V. M. Iqtisodiy siyosat. S. 3.35
Biroq, bu savolni shakllantirish bilan, eng yaxshi iqtisodiy siyosat
bu hech qanday siyosatning yo'qligi.
Agar nemis iqtisodiy siyosat maktabi (Filippovich) va tarixiy maktab (Zombart,
Shmoller, List), shuningdek, nemis va rus iqtisodiy siyosat maktablari o'rtasida ma'lum bo'lishicha, bu uchta sohani faol davlat aralashuvi mezoniga (maksimal) ko'ra joylashtirish mumkin.
darajasi - tarixiy maktab) va fundamental hal qilish imkoniyati
muammolar (rus maktabining pozitsiyasi, masalan, Miklashevskiy va Tugan-Baranovskiy). Shuning uchun nemis maktabi har ikki tomondan tanqid qilindi.
Bir tomondan, ba'zilarida nemis iqtisodiy siyosat maktabi
qat'iy davlat tomonidan tartibga solish g'oyalariga qarshi,
milliy iqtisodiyot maktabi tomonidan ilgari surilgan, uning eng ko'zga ko'ringan vakili Fridrix List edi. Boshqa tomondan, nemis
Iqtisodiy siyosat maktabi rus maktabi vakillari tomonidan, birinchi navbatda, o'zining chalaqonligi uchun jiddiy tanqidga uchradi.
yechimlar. Shunday qilib, Miklashevskiy Filippovichni sodiqlikda ayblaydi
“Murosa siyosati, demakki, abadiy tebranish”ga rad etish.
qator masalalarni tubdan hal etishdan. Shu bilan birga, iqtisodiy sharoitlarning o'zgarishi va Keynscha iqtisodiy tartibga solish usullaridan ma'lum bir chetga chiqish ma'lum bir natijani aniqlashni oldindan belgilab qo'ydi.
ishlarda bu ikki maktabning (nemis va rus) konsensus va birlashishi
Yan Tinbergen va Pol Uelfens.
Zamonaviy iqtisodiy siyosat: institutsional yondashuv
Zamonaviy iqtisodiy siyosatning mohiyatini tushunish uchun Gollandiyalik iqtisodchi Yan Tinbergenning asarlari qiziqarli.
uning asarlarida nazariya va iqtisodiy siyosatning uyg'unligi sodir bo'ladi
eng izchil tarzda.
Yan Tinbergen, 1969 yilda Nobel mukofoti sovrindori, bir nechtasini bag'ishladi
Iqtisodiy siyosat masalalarini oʻrganishga bagʻishlangan asarlaridan: “Iqtisodiy siyosat nazariyasi” (1952), “Iqtisodiy siyosatda markazlashtirish va markazsizlashtirish” (1954) va “Iqtisodiy siyosat: tamoyillar”.
va maqsad" (1956). Yan Tinbergen o'z asarlarida "iqtisodiy siyosatning har xil turlariga yakka tartibda yondashish an'anasini buzgan holda, shuni ko'rsatdiki,
uning yechimi etarli miqdordagi yaxshi ishlab chiqilgan vositalardan bir vaqtda, muvofiqlashtirilgan foydalanishga bog'liqligini
tegishli iqtisodiy siyosat yuritish»1.
Yan Tinbergen iqtisodiy siyosatni “aniq
iqtisodiy xatti-harakatlarning harakatlari. Eng aniq va aniq ma'noda
iqtisodiy siyosat kontseptsiyasi hukumatga murojaat qilishi kerak”2.
Tinbergen iqtisodiy siyosatning maqsadi erishishdir, deb hisoblaydi
20-asrning 1 ta Nobel mukofoti sovrindorlari. Iqtisodiyot. Ensiklopedik lug'at. M.: Rus siyosiy entsiklopediyasi (ROSPEN), 2001. S. 18.
2 Tinbergen Y. Iqtisodiy siyosat: tamoyillar va dizayn. Amsterdam: Shimoliy Gollandiya nashriyoti
Kompaniya, 1956. P. 3.36
ijtimoiy farovonlikni maksimal darajada oshirish. Tinbergen shunday deydi
maksimalga erishish imkoniyati haqida ikkita nuqtai nazar mavjudligi
jamoat farovonligi. Ulardan biri vakillar bilan bog'liq
Manchester Liberal iqtisodiy siyosat maktabi, qaysi
laissez-faire siyosatini tanladi, ikkinchisi iqtisodiy siyosatga sotsialistik yondashuvda ifodalanadi va ishonchga asoslanadi.
faqat davlat mulki ijtimoiy farovonlikni maksimal darajada oshirishni kafolatlashi mumkin. Bu ikkala yondashuv ham ko'proq
amaliy tadqiqotlar emas, balki nazariya bilan bog'liq. Yangga ko'ra
Tinbergen, samarali iqtisodiy siyosat ikkalasiga asoslanishi kerak
nazariy va amaliy tadqiqotlar uchun.
Iqtisodiy siyosatning yana bir taniqli zamonaviy tadqiqotchisi nemis olimi Pol Velfensdir. Uning nuqtai nazaridan,
“Iqtisodiy siyosat – bu chora-tadbirlar majmuidir
iqtisodiyotda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning barqaror va samarali o‘zaro hamkorligi uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga, shuningdek, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining salbiy omillarini bartaraf etishga yoki kamaytirishga qaratilgan huquqiy xarakterdagi cheklovlar. Asosiy
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vositasi Welfens
institutlarni ko‘rib chiqadi: “Xususan, iqtisodiy siyosatning vazifalariga erkinlikni cheklovchi asos sharoitlarini o‘rnatish kiradi. Buning vositalari qoidalar, normalar va institutlardir. Welfens kabi
va Tinbergenning aytishicha, samarali iqtisodiy siyosat
ham nazariy, ham amaliy natijalarga asoslanishi kerak
tadqiqot. Iqtisodiy siyosat mamlakatdagi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda qurilishi kerak.
Welfens "iqtisodiy siyosat kontseptsiyasi" kabi tushunchani taqdim etadi va zamonaviy iqtisodiyotning asosiy muammolaridan birini ta'kidlaydi.
siyosatchilar. “Iqtisodiy siyosatning tartiblangan maqsadlari, strategiyalari, vositalari va subyektlari tizimi tushunchadir
iqtisodiy siyosat... Kontseptsiyaning ichki nomuvofiqligi,
mablag'lardan samarasiz foydalanish, vakolatlarning etarli darajada kengaytirilmaganligi, xarajatlar va natijalarni noto'g'ri baholash asosiy sabablardir.
iqtisodiy siyosatni olib borishdagi muvaffaqiyatsizliklar. Nazariy tadqiqotlarga murojaat qilish, iqtisodiyotning aniq metodologiyasini ishlab chiqish
siyosat va uning vositalaridan foydalanish davlat iqtisodiy siyosati samaradorligini oshiradi.
1.3. Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi
Ayrim hodisalarning tipologiyasi nihoyatda murakkab muammodir.
Odatda tipologiya deganda keng masshtabli to‘plamdan ajratilgan ilmiy tasnif, tartiblangan to‘plam tushuniladi.
tegishli mezonlarga asoslanadi.
Tipologiya zarur vositadir
1 Welfens P. Iqtisodiy siyosat asoslari. S. 40.
2 Shu yerda. S. 44.37
hodisa va jarayonlarni ilmiy tahlil qilish. Ishlatilgan tipologiya
tabiiy va ijtimoiy fanlar. Iqtisodiy siyosatda qo'llanilganda, tipologiya uning ko'rinishlarining xilma-xilligini tartibga solish imkonini beradi. Biroq, hozirgacha bu yo'nalishda juda oz narsa qilingan.
Iqtisodiy siyosat tarkibiy qismlarining tartibliligini aniqlashga birinchi urinishlar 20-asr boshlariga toʻgʻri keladi. O'sha uzoq yillarda Moskva universitetida va Moskva tijorat institutida kurs o'qitilgan
"Iqtisodiy siyosat". Professor I. M. Goldshteyn nashr etilgan ma'ruzalar kursida iqtisodiy siyosat qamrab olgan deb yozgan
ko'p yoki kamroq bir-biriga yaqin bo'lgan bir nechta bo'linmalar. Ularda
jumladan: sanoat siyosati, ijtimoiy siyosat, savdo va bojxona siyosati, qishloq xo‘jaligi siyosati, bank va valyuta siyosati,
aholi siyosati, mustamlakachilik siyosati, siyosat
baliqchilik sohasida, o'rmon xo'jaligi sohasidagi siyosat1. The
Ro'yxat iqtisodiyotning juda xilma-xil tarkibiy qismlarini o'z ichiga oladi
siyosatchilar. Biroz vaqt o'tgach, professor Ya.S.Rozenfeld sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo va kreditni ajratib ko'rsatib, iqtisodiy siyosatning bir qator tarkibiy qismlariga e'tibor qaratdi2.
Gʻarb olimlarining ishlarida ham turli xil turlari koʻrib chiqiladi.
iqtisodiy siyosat. Bundan tashqari, ma'lum to'plamlar foydasiga hech qanday tushuntirish berilmaydi. Masalan, J. M. Keyns bor
pul, kredit va soliq siyosati haqida qiziqarli xulosalar3.
V.Eukken iqtisodiy siyosatning barcha tarkibiy qismlarini: monopoliyaga qarshi, bank, valyuta, tashqi savdo, pul-kredit, soliq va siyosatning boshqa turlarini qayd etadi4.
Adabiyotda va amaliyotda juda noodatiy turlari mavjud
siyosat: o'rmon xo'jaligi, kadrlar va boshqalar. Shunday qilib, bitta jamoaviy kontseptsiya - iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismlari bo'lgan har xil turdagi siyosatlarning tartiblanishi aniq. Biroq, birinchi navbatda, muayyan asosiy tushunchalarning yagona talqini kerak.
Aks holda, o'rganilayotgan navni talqin qilish va tartiblashning izchil tizimi ishlamaydi.
Demak, iqtisodiy siyosat davlatning iqtisodiy faoliyat uchun muayyan qoidalarni yaratishga qaratilgan faoliyatidir. Davlat -
iqtisodiy siyosatning faol dirijyori, faqat u qabul qiladi
xo'jalik faoliyatining barcha ishtirokchilari uchun majburiy bo'lgan normativ hujjatlar. Ba'zan iqtisodiy siyosat haqida bayonotlar mavjud
yakka tartibdagi korxona (firma) darajasida. Bu faqat qisman to'g'ri. Korxona xo'jalik faoliyati sub'ekti sifatida o'z vakolatlari doirasida ma'lum iqtisodiy siyosat yuritadi. Ammo milliy darajada tartibga soluvchi qoidalarni qabul qilish yoki
xo'jalik faoliyatining boshqa jihatlari, faqat davlat mumkin. Bundan kelib chiqadiki, firma darajasidagi iqtisodiy siyosat bunday emas
iqtisodiy siyosatga xos bo'lgan to'liqlik darajasi
davlatlar. Hududiy darajadagi iqtisodiy siyosat haqida ham shunday xulosalar chiqarish mumkin. Davlat - hudud (tarmoq) - korxona (firma) - iqtisodiy amalga oshirish darajasini aks ettiruvchi uchlik
to'liqligi faqat birinchi (shtatda) mumkin bo'lgan siyosat
Daraja. Ammo bu boshqa hamma narsa samarasiz degani emas. Tajriba shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy siyosatning hududiy yo'nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadga muvofiq va istiqbolli. masalan, Peterburg
"Sankt-Peterburg sanoat siyosatining asoslari to'g'risida" gi mintaqaviy qonunni ishlab chiqdi, qabul qildi va muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Shunga o'xshash tartibga solish
hujjatlar Rossiyaning bir qator boshqa mintaqalarida qabul qilingan (Nijniy Novgorod
mintaqa). Biroq, biz yana bir bor ta'kidlaymizki, faqat milliy darajada
barcha iqtisodiy vositalardan maksimal darajada foydalanish mumkin
siyosatchilar. Bojxona, monopoliyaga qarshi, tarif va boshqa turdagi qonun hujjatlari davlat tomonidan qabul qilinadi. Federatsiya sub'ekti darajasida
biznes sharoitlarining butun majmuasi tartibga solinmagan.
Yuqorida aytib o'tilganidek, iqtisodiy siyosat ko'p tarkibiy qismlarga ega bo'lib, ular ko'pincha u yoki bu siyosat deb ataladi - sanoat,
qishloq xo'jaligi, soliq, innovatsiyalar va boshqalar. Iqtisodiy siyosatning tarmoq turlariga kelsak, bu erda asosiy va zarur
shart - ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi. 20-yillarda.
20-asr Bu haqda Ya.S.Rozenfeld1 yozgan. Milliy iqtisodiyotning tegishli tarmoqlarga differensiatsiyasi, Ya.S.Rozenfeldning fikricha, iqtisodiy siyosatning ma'lum bo'limlarga bo'linishiga olib keldi. Har birida
tarmoqlarning o'ziga xos xususiyatlari bor, ularni hisobga olish kerak.
Masalan, qishloq xo'jaligi uchun bu mavsumiylik; kapital uchun
qurilish - mablag'larni ishlab chiqish muddati va boshqalar. Shuning uchun iqtisodiy siyosatning tarmoq bloki uning tipologiyasining ajralmas shartidir.
Ammo buni bema'nilik darajasiga olib bormaslik kerak. Iqtisodiy siyosatning tarmoq differensiatsiyasi katta darajada cheklanganligi aniq
iqtisodiyot tarmoqlari: sanoat, qishloq xo'jaligi, transport
va hokazo. Masalan, sanoat o'n uchta murakkab sanoatdir
va bir necha yuzlab kichiklari. Shuning uchun ma'lum chegaralar kerak
kuzating. Iqtisodiy siyosatning tarmoq differensiatsiyasi, masalan
Shunday qilib, uning tipologiyasining birinchi yo'nalishi Iqtisodiy siyosatning tarmoq tarkibiy qismlaridan tashqari, mavjud
boshqalarning butun gamuti. Bu erda, bizning fikrimizcha, birinchi navbatda, ta'kidlash kerak
strategik blok. U innovatsiya, investitsion va tarkibiy siyosatni o'z ichiga olishi kerak. Aynan innovatsiyalar, investitsiyalar va iqtisodiyotning tuzilishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning umumiy vektorini belgilaydi. Ba'zan sanoat siyosati tarkibiy bilan belgilanadi.
Bunday bayonot haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Gap shundaki,
iqtisodiyotning strukturasi birinchi navbatda tegishli proporsiyalar ekanligi
sanoat va faoliyat bo'yicha. Undagi tarkibiy siyosat
1 Rosenfeld Ya. S. SSSRning sanoat siyosati (1917-1925). S. 9.39
navbat mutanosiblikni saqlashga va nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan. Biroq, nisbatlar nafaqat sanoatda shakllanadi.
Masalan, qishloq xo'jaligida o'simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari o'rtasidagi nisbat. Iqtisodiyotdagi nomutanosiblikni bartaraf etishda sanoat hal qiluvchi rol o'ynaydi, ammo baribir tarkibiy va sanoat
siyosat bir xil narsa emas.
Iqtisodiyotning tuzilishi nafaqat moddiy sohadagi mutanosiblikdir
sanoat tarmoqlari (real sektor). Iqtisodiyotning tuzilishi ko'proq tushunchadir
keng. Ijtimoiy-madaniy tarkibiy qismlar o'rtasidagi munosabatlar
soha milliy iqtisodiyotning makrodarajadagi tuzilishini ham tavsiflaydi. Shuning uchun tuzilmaviy siyosat tarmoqlararo xususiyatga ega. Yoqilg'i-energetika kompleksining katta ulushi tufayli Rossiya iqtisodiyotining tuzilishi pasaygan.
Shu bilan birga, bizda mashinasozlikning ulushi rivojlangan mamlakatlarga qaraganda kamroq. Boshqa sohalarda ham nomutanosibliklar mavjud. Masalan, keyingi yillarda ta’lim sohasida boshlang‘ich, o‘rta va oliy kasb-hunar ta’limi o‘rtasida nomutanosiblik kuzatilmoqda. masalan, Peterburg
so'nggi yillarda kasb-hunar maktablarida o'quvchilar soni bir necha barobar kamaydi,
lekin universitet talabalari soni sezilarli darajada oshdi, ayniqsa iqtisod va huquq. Bu jiddiylikni tavsiflaydi
nomutanosiblik, natijada umumiy holatga salbiy ta'sir qiladi
ijtimoiy-iqtisodiy dinamika.
Demak, tarkibiy siyosat iqtisodiy siyosatning eng muhim tarkibiy qismi bo'lib, u innovatsion va investitsiya siyosati bilan bir qatorda iqtisodiy siyosatning strategik blokini tashkil etadi.
Innovatsion siyosat, o'z navbatida, ramka shartlarini belgilaydi
innovatsiyalar sohasida. Bu soha ancha orqada qolmoqda
Rossiya talab qiladigan darajadan. Innovatsiya yangilikka o'tishning asosidir
zamon talablariga javob beradigan iqtisod, innovatsion faoliyat esa innovatsion sifatini tavsiflaydi
siyosatchilar. Hozirgacha, afsuski, bu yo‘nalishda sifat jihatidan o‘zgarishlar bo‘lgani yo‘q. Iqtisodiy siyosatning strategik blokiga investitsion komponent ham kiradi. Investitsiyalar ijtimoiy taraqqiyotning muhim elementidir. Bu ichki iqtisodiyotning kelajakdagi yuzi. Shunung uchun
investitsiya siyosati davlat faoliyatining eng muhim qismidir. Shunday qilib, tarkibiy, innovatsion va sarmoyaviy
iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismlari alohida blokni tashkil qiladi.
Soliq, pul, monopoliyaga qarshi va boshqalar
iqtisodiy siyosat turlari tarmoqlararo xarakterga ega. Biridan
partiyalar, soliqlar, kreditlar, davlat buyurtmalari va boshqalar. sifatida haqli ravishda qabul qilinadi
iqtisodiy siyosat vositalari. Boshqa tomondan, byudjet, soliqlar,
tariflar, kreditlar va boshqalar. o'zlari iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismlari shaklini oladi. Shubhasiz, bu holda iqtisodiy siyosatning muayyan vositalaridan konsentratsiyalangan foydalanish talab etiladi
siyosatning o'zi shakli. Buning sxemasi quyidagicha: byudjet - byudjet siyosati; soliqlar - soliq siyosati va boshqalar. Biz bu blokni instrumental (funktsional) deb ataymiz. Shunday qilib, birinchi taxminiy xulosa sifatida, iqtisodiy
siyosat sohaviy, instrumental (funktsional)
va strategik bloklar. Albatta, bu iqtisodiy siyosatning tipologiyasi haqidagi eng umumiy munozaralardir. Muayyan tarixiy bosqichlarda uning strategik tarkibiy qismlari har xil vaznga ega bo'lishi mumkin. Zamonaviy Rossiya uchun, masalan,
innovatsion siyosat. Mamlakat innovatsiyalarga muhtoj
yutuq, uglevodorodga qaramlikdan qutulish. Buni qilish mumkin
ba'zi "o'yin qoidalari" ni tubdan o'zgartirish. Innovatsion ulush
ishlab chiqarish hozirgidan bir necha barobar ko'p bo'lishi kerak.
Xulosa beixtiyor yangilikdagi jiddiy noto'g'ri hisob-kitoblar haqida o'ylaydi
siyosat. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlari talab darajasida emas.
Innovatsiyalar maydoni qisqarmoqda.
Ma’lumki, iqtisodiy siyosat – bu bozor munosabatlari sub’ektlarini boshqarish uchun asos sharoitlarini ishlab chiqishdir. Davlat turli vositalar arsenalidan foydalangan holda "o'yin qoidalari" ni belgilaydi.
Zamonaviy amaliyot ko'plab hal qilinmagan narsalardan dalolat beradi
iqtisodiy siyosat sohasidagi muammolar. Bu holatning asosiy sababi, asosiy savolga javob berishda yarim ko'ngilsizlikdir: “Nima
zamonaviy sharoitda davlatning roli? Shuning uchun barcha bahsli va hal qilinmagan qoidalar. Biz hamon liberal g‘oyalar asiridamiz
bozor mafkurasining benuqsonligi va davlatning yovuz roli haqida.
Hech bo'lmaganda hukumatning iqtisodiy bloki hali ham tushunmagan
bunday bayonotlarning zararliligi. Albatta, iqtisodiy tipologiya
siyosat status-kvoni o'zgartira olmaydi. Biroq, u
iqtisodiy siyosatni takomillashtirish bo'yicha murakkab vazifaning birinchi bosqichi bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Soʻnggi paytlarda iqtisodiy siyosat va uning sanoat tarkibiy qismi masalalariga mintaqaviy miqyosda maʼlum darajada eʼtibor qaratilmoqda.
Daraja. Gap asosan iqtisodiy siyosatning tarmoq turlari - agrar, sanoat va boshqalar haqida ketmoqda. Bu erda, albatta, ma'lum bir ijobiy natija bor. Biroq, qaror qilmasdan
umumiy vazifalar, siz xususiy borish mumkin emas. Bularning barchasi davlat darajasida iqtisodiy siyosatni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari va uning tarkibiy qismlari – tarmoq,
instrumental (funktsional) va strategik.
Keyingi paytlarda davriy nashrlar va monografik adabiyotlar sahifalarida iqtisodiy siyosatning nazariy asoslariga oid masalalar keng muhokama qilinmoqda. Bu juda dolzarb, chunki
faqat yaxshi ilmiy asosda samarali bo'lishi mumkin
iqtisodiy siyosat.
M. I. Tugan-Baranovskiy davridan boshlab adabiyot mustahkam qaror topdi
siyosiy iqtisod iqtisodiy siyosatning nazariy asosi bo'lgan pozitsiya1.
Bu pozitsiyani biz topamiz
1 Tugan-Baranovskiy M. I. Tanlangan asarlar: 2 jildda. T. 2. Donetsk, 2004. S. 50.41.
va 60-80-yillar asarlarida. XX asr1 Demak, iqtisodiy siyosatning bo'ysunishini tahlil qilish mantig'i siyosiy iqtisodning hal qiluvchi rolidan kelib chiqadi. Sxema va ketma-ketlik quyidagicha: siyosiy iqtisod - iqtisodiy siyosat - strategik, instrumental
iqtisodiy siyosatning (funktsional) va tarmoq tarkibiy qismlari.
Bugungi kunda siyosiy iqtisodda renessans mavjud. U
iqtisod fanlari tizimida yana o'z o'rnini egalladi. Parallel
bu bilan iqtisodiyotning nazariy asoslarini tushunish jarayoni
siyosatchilar. Buni faqat mamnuniyat bilan qabul qilish mumkin, chunki yaxshi nazariyadan ko'ra amaliyroq narsa yo'q. Turli xil ko'plab ishlanmalar
samarali sanoatni yaratishga qaratilgan tashkilotlar
Siyosiy iqtisodning asosiy qoidalari qo'llanilsa va ishlab chiqilsa, siyosatchilar kuchli nazariy asosga ega bo'ladilar.
qo'llaniladigan qismlarda.
Shunday qilib, birinchi taxminiy nuqtai nazardan, iqtisodiy siyosatning tipologiyasi
uchta blok bilan ifodalanishi mumkin - strategik, instrumental (funktsional) va tarmoq. Bundan tashqari, ta'kidlash kerak
iqtisodiy siyosatning federal va mintaqaviy darajalari.
Qisqacha xulosalar
Iqtisodiy siyosat nazariy fan sifatida iqtisodiy nazariyaga asoslanadi. Iqtisodiy nazariya paydo bo'layotganlarni hisobga olsa
iqtisodiy hayotda, ob'ektiv iqtisodiy bog'liqliklar, keyin iqtisodiy
siyosat - nazariy konstruksiyalarni amalga oshirish, majmui
istalgan samaraga erishish imkonini beruvchi davlat ta'siri choralari.
Iqtisodiy siyosat rag'batlantirsa, samarali va samarali bo'ladi
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va yaratilgan mahsulotning adolatli va teng taqsimlanishini ta'minlaydi.
Iqtisodiy siyosat nazariy fan sifatida mamlakatlarda vujudga keladi
kapitalizmning rivojlanishi - Germaniya va keyinchalik Rossiyada. Bu erda o'sishni rag'batlantirish uchun hukumat aralashuviga qiziqish tushunishdan kelib chiqadi
o'sishni bozordan tashqari rag'batlantirish zarurati, buning uchun asos sharoitlarini yaratish
muvaffaqiyatli va tezlashtirilgan biznes rivojlanishi. Hozirgi iqtisodiy nazariyada
iqtisodiy siyosat, birinchi navbatda, institutsional doirasida o'rganiladi
yo'nalishlari.
Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi hali yakuniy ishlab chiqilmagan, ammo birinchi yaqinlashuvda biz uchta yo'nalish haqida gapirishimiz mumkin: tarmoq, funktsional.
va strategik. Sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo va boshqalar. siyosat ifodalaydi
sanoat bloki; moliyaviy, pul, soliq va boshqalar. - funktsional va innovatsion, investitsion, tarkibiy - strategik.
Amaliyot Nazorat savollari va topshiriqlari 1. Iqtisodiy siyosat nima ekanligini tushuntiring. 2. Iqtisodiy siyosat mazmuniga oid qarashlar evolyutsiyasini kengaytirish.
3. Nima uchun siyosiy iqtisod iqtisodiy siyosatning nazariy asosi hisoblanadi?
4. Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi nimadan iborat?
1. Боннет, А. А. Теоретические основы экономической политики / А. А. Боннет,
А. Р. Тумашев. — Казань, 2003.
2. Богомолов, В. А. Экономическая политика: теория и практика антикризисного
регулирования экономики. — М., 1999.
3. Вельфенс, П. Основы экономической политики. — СПб. : Дмитрий Буланин,
2002.
4. Ойкен, В. Основные принципы экономической политики : пер. с нем. / под ред.
И. Цедилина, К. Херманн-Пиллата ; вступ. слово О. Р. Лациса. — М. : Прогресс, 1995.
5. Рыбаков, Ф. Ф. Промышленная политика России: история и современность. —
СПб. : Наука, 2011.
6. Татаркин, А. И. Региональная промышленная политика: от макроэкономических условий формирования к механизмам реализации / А. И. Татаркин [и др.]. —
М., 2012.
Adabiyot
1. Bonnet, A. A. Iqtisodiy siyosatning nazariy asoslari / A. A. Bonnet,
A. R. Tumashev. - Qozon, 2003 yil.
2. Bogomolov, V. A. Iqtisodiy siyosat: inqirozga qarshi kurash nazariyasi va amaliyoti.
iqtisodiyotni tartibga solish. - M., 1999 yil.
3. Welfens, P. Iqtisodiy siyosat asoslari. - Sankt-Peterburg. : Dmitriy Bulanin,
2002 yil.
4. Oyken, V. Iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillari: per. u bilan. / ed.
I. Tsedilina, K. Hermann-Pillata; kirish. O. R. Latsisning so'zi. - M.: Taraqqiyot, 1995 yil.
5. Rybakov, F. F. Rossiyaning sanoat siyosati: tarix va zamonaviylik. —
SPb. : Nauka, 2011 yil.
6. Tatarkin, A. I. Mintaqaviy sanoat siyosati: shakllanishning makroiqtisodiy shartlaridan amalga oshirish mexanizmlarigacha / A. I. Tatarkin [va boshq.]. —
M., 2012 yil.1 Oyken V. Iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillari. S. 32.
2 Welfens P. Iqtisodiy siyosat asoslari. S. 37.
3 Goldstein I. M. Iqtisodiy siyosat. S. 256.
4 Shu yerda. S. 8.33
1 Philippovich von Philippsberg E. Grundrift der politischen Okonomie. jild. 1. R. 8.
2 Miklashevskiy A. Ayirboshlash va iqtisodiy siyosat. Yuriev (Derpt), 1904. S. 474.
3 Oyken V. Iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillari: per. u bilan. / ed. I. Tsedilina, K. Hermann-Pillata; kirish. O. R. Latsisning so'zi. M. : Taraqqiyot, 1995. S. 63.
4 Shu yerda. S. 110.32
Institutsional siyosat - yangilarini shakllantirish, eskilarini tugatish yoki mavjud mulk, mehnat, moliyaviy, ijtimoiy va boshqa iqtisodiy institutlarni o'zgartirish bo'yicha harakatlarni o`zida jamlovchi davlat tomonidan ko'riladigan chora-tadbirlardir.
Institutsional siyosat - davlatning yangi mulkchilik institutlarini, shuningdek, jamiyat iqtisodiy tizimining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadigan moliyaviy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va boshqa institutlarni shakllantirish yoki o'zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlari va harakatlari.
Institutsional siyosat - (tashkil etish, tashkil etish) - davlat tomonidan ko'riladigan chora-tadbirlar, yangilarini shakllantirish, eskilarini yo'q qilish yoki mavjud mulk, mehnat, moliyaviy, ijtimoiy va boshqa iqtisodiy institutlarni o'zgartirish bo'yicha harakatlar (tuzilish, tashkil etish shakllarini tavsiflovchi ijtimoiy tuzilmaning iqtisodiy elementlari) va iqtisodiy hayotni tartibga solish). Iqtisodiy institutlarning o'zgarishi iqtisodiy islohotlar jarayonida, masalan, markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida sodir bo'ladi.
Institutsional siyosat - mamlakatning iqtisodiy hayotini tashkil etish va tartibga solishning tuzilishini, asosiy shakllarini - jamiyatning iqtisodiy institutlari deb ataladigan jamiyatning ijtimoiy tuzilmasining mavjud elementlarini tubdan o'zgartirish yoki shakllantirish bo'yicha davlatning maqsadli chora-tadbirlar tizimi. Bularga, qoida tariqasida, mamlakatda hukm surayotgan mulkchilik shakllari, mehnatga munosabat an'analari, ijtimoiy hayotning qabul qilingan me'yorlari, davlat bilan munosabatlar, pul o'tkazmalari tizimi, moliya-kredit munosabatlari sohasi va boshqalar kiradi. Odatda, bu miqyosdagi voqealar davlat tomonidan Rossiyada rejalashtirilgan rejalashtirilgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga hozirgi o'tish davriga o'xshash tub iqtisodiy islohotlar davrida amalga oshirilmoqda.Institutsional asos xorijiy davlatlar bilan hamkorlikning ichki platformasini tashkil etuvchi omillardan biri bo‘lib, uning jahon sharoitlariga moslashuvi ko‘p jihatdan savdo-iqtisodiy munosabatlar samaradorligini belgilaydi.
Institutsionalizm - bu institutlarning ahamiyatini ko'rib chiqadigan iqtisodiy ta'limot iqtisodiyot, shuningdek, ularning sohadagi o'zaro ta'siri iqtisodiy qarorlarni qabul qilish va boshqarish. Ichki va jahon iqtisodiyotida
Adabiyotlarda institutsional siyosat muammolari, jumladan, ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bozor tizimiga o‘tkazish hali ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
yetarlicha rivojlangan emas.
Ta’kidlash joizki, “institutsionalistlar” davlatning aralashuvini umuman tanqid qiladilar, chunki ular davlatning mustahkamlanishi va uning ta’sir doirasining kengayishi deb hisoblaydilar.
bozor mexanizmlari samaradorligini pasaytiradi.
Biroq, jamiyat uchun o'yin qoidalarini belgilaydigan maqsadlariga erishish uchun davlat kerak
kuchli, samarali va nazoratda bo'ling
ushbu qoidalarni amalga oshirish.Belarusiya institutsional siyosatining asosiy maqsadi ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishdir, bu davlatning raqobatbardosh ustunliklarini yaratish va ulardan maksimal darajada samarali foydalanishni, xalqaro raqobatbardoshlik darajasini oshirishni ta'minlaydi.
Shuning uchun, A.V.Fedorov ta'kidlaydi, "farqli ravishda
faoliyati uchun gapirgan "keynschilar" dan
samarali talabni shakllantirishda davlatlar
bozor sharoitida, "institutsionalistlar" ishonishadi
institutsional mexanizmning asosiy yaratilishi,
shaxs erkinligi va xususiy mulk tamoyillarining amalga oshirilishini ta’minlash, iqtisodiyotni monopollashtirishning qat’iy huquqiy asoslarini o‘rnatish orqali raqobatni rag‘batlantirish
va raqobatning madaniyatsiz usullari” [10].
Shu bilan birga, T.Veblen va uning izdoshlari uchta asosiy tamoyilni ajratib ko'rsatadilar [2].
Birinchisi, boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqalarni o'z ichiga olgan fanlararo yondashuv.
fanlar - sotsiologiya, siyosatshunoslik,
tarix va boshqalarni to'liqroq qilish imkonini beradi
bilan o'rganish ob'ektini har tomonlama ochib beradi
sotsiologik, tarixiy, iqtisodiy,
siyosiy va psixologik tomonlari
Ikkinchi metodologik tamoyil - bu ochib berishda o'z ifodasini topgan tarixiylik tamoyilidir
harakatlantiruvchi kuchlar va rivojlanish omillari, asosiy
ijtimoiy evolyutsiya tendentsiyalari, shuningdek
ga maqsadli ta'sir ko'rsatishni asoslash
ijtimoiy rivojlanish istiqbollari.
Uchinchi tamoyil - institutsionalistlarning ijtimoiy qarama-qarshiliklarga va iqtisodiy hokimiyat muammolariga bevosita qiziqishi
monopollashtirish jarayonlari bilan bog'liq, shuningdek
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirish.
T.Veblenning institutlarni evolyutsion tanlash haqidagi ta’limotini ishlab chiqishda J.Komons ta’kidladi.
institutlarni ongli ijtimoiy tanlash va
asoslangan bitimlar nazariyasini taklif qildi [11]
Resurslarning kamligi (taqchilligi) g'oyasi ilgari surildi, buning natijasida xo'jalik yurituvchi sub'ektlar
ulardan foydalanish bo'yicha ziddiyat J. Commons
tomonidan bu mojaro hal qilinishi kerak, deb hisobladi
asosiy narsani ifodalovchi operatsiyalarni amalga oshirish
jamiyat institutlari, ularsiz manfaatlar to'qnashuvi odamlarning bir-biriga nisbatan zo'ravonligiga olib keladi
va katta iqtisodiy va
ijtimoiy yo'qotish. J. Kommonsning fikricha,
davlat manfaatlarni uyg'unlashtiruvchi organ sifatida
bitimlar taraflari, kuch sifatida katta rol o'ynaydi,
tomonlarni majburiyatlarni bajarishga majburlash,
bitimlar ishtirokchilari tomonidan qabul qilingan.
VD. Shimoliy, R. Kouz va ularning izdoshlari davom etdilar
muassasalar "o'yin qoidalari" ni o'rnatganligidan
rag'batlantirish tizimi (ijobiy va salbiy), odamlarning faoliyatini ma'lum bir yo'nalishga yo'naltiradi, ammo umumiy faoliyatni yaratish va qo'llab-quvvatlash.
"o'yin qoidalari", o'z navbatida, sezilarli darajada talab qiladi
xarajatlar. Muassasalarning bir qismi sifatida D. Shimoliy uchtasini aniqlaydi
asosiy komponentlar:
• norasmiy cheklovlar (urf-odatlar, urf-odatlar, barcha turdagi ijtimoiy konventsiyalar);
• rasmiy qoidalar (konstitutsiyalar, qonunlar,
sud va ma'muriy hujjatlar);
• ta'minlovchi ijro mexanizmlari
qoidalarga rioya qilish (sudlar, politsiya va boshqalar) [6].
Norasmiy institutlar shakllanmoqda
o'z-o'zidan, ongli niyatsiz,
o'z manfaatlarini ko'zlagan ko'plab odamlarning o'zaro ta'sirining qo'shimcha mahsuloti sifatida.
Rasmiy institutlar va ularni himoya qilish mexanizmlari
ongli ravishda o'rnatilgan va saqlanib qolgan, ichida
asosan davlat kuchi bilan. Asosiy farq
Bu muassasalar rasmiy qoidalardir
qoidalarni keskin o'zgartirishga ruxsat berish va norasmiy
faqat bosqichma-bosqich rivojlanishni nazarda tuting.
Davlatning milliy iqtisodiyotining o'zgarishi jamiyatning butun institutsional tuzilishidagi sezilarli o'zgarishlar bilan birga keladi.
Shuning uchun davlatning zudlik bilan ojizligi
o'zgaruvchan iqtisodiy vaziyatga ta'sir qiladi
va jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlar, past
uning hokimiyat faoliyati samaradorligi oshdi
institutsionalizmning yangi yo'nalishi - ijtimoiy nazariyaning paydo bo'lishining zaruriy sharti
tanlash va konstitutsiyaviy iqtisodiyot, fan
uni o'rganish hukumat qarorlarini qabul qilish mexanizmiga aylandi. asoschilari
bu nazariya 1960-yillarda. po'lat J. Buchanan,
G. Tulloch, M. Olson, D. Myuller va boshqalar.
Konstitutsiyaviy iqtisodiyot kontseptsiyasida J.
Byukenan bozor iqtisodiyotini tartibga soluvchi qoidalar to'plamini shakllantirdi (bozor "qoidalari
o'yin") va ularni konstitutsiyaviy tuzatishni talab qildi [1]. Ushbu qoidalarning amalga oshirilishi jamiyatga yordam berdi,
konstitutsiyaviylik nazariyasi tarafdorlari fikricha
iqtisodiyot, byurokratlar hukmronligidan qutulish va
ko'plab "siyosiy ijara izlovchilar"
kengaytirilgan davlat apparati. Bu nazariya metodologik tamoyillarni yoydi
individualizm nafaqat xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xatti-harakatlariga, balki davlatga ham
Davlatga nisbatan metodologik individualizm uni (davlat) anglatadi.
uning o'sishiga hissa qo'shadigan dasturlarni ilgari surish va amalga oshirish, qo'llab-quvvatlash istagi
nufuz, keyingi g'alaba qozonish imkoniyatini oshirish
saylovlar, eng yaxshi natijalarga erishish,
ya'ni, bir xil maksimallashtirish
muayyan iqtisodiy kabi xatti-harakatlar
mavzular. Shu bilan birga, davlat jamoat manfaatlarini amalga oshirishi kerak - ta'minlash
iqtisodiy muvozanat, barqarorlik, raqobatni rag'batlantirish, taalukli esa
xarajatlar va natijalar.
Institutsional siyosatning asosiy printsipi: samarali milliy strategiya uchun ishlaydigan va xalqaro huquq normalariga zid bo'lmagan hamma narsa maqsadga muvofiqdir.

Hukumatning iqtisodiy siyosati tamoyillarining muvofiqlashtirilmaganligi institutsional islohotlarni huquqiy jihatdan loyihalashda tartibsizliklarni keltirib chiqarmoqda.

Shu sababli, davlat va xususiy iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, kredit va investitsiya institutlarini o'zgartirish bo'yicha davlat tomonidan ko'riladigan barcha chora-tadbirlar (yangilarini shakllantirish, eskilarini yo'q qilish yoki mavjud institutlarni o'zgartirish, ularning tuzilishi, tashkil etilishi va shakllarini tavsiflaydi). iqtisodiy hayotni tartibga solish) xalqaro huquq normalarini buzmagan holda samarali milliy strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish talablariga muvofiq amalga oshirilishi kerak.
Davlat organlariga nisbatan qisqa vaqt ichida federal davlat organlari, Federatsiya sub'ektlari organlari va munitsipal hokimiyat organlarining o'zaro, xalqaro tashkilotlar, Rossiya banki va boshqa tashkilotlar bilan o'zaro munosabatlari sxemasini ishlab chiqish zarur. moliya va kredit tashkilotlari, davlat va xususiy korporatsiyalar va korxonalar bilan. Boshqaruv bo‘g‘inlari faoliyatini iqtisodiy xavfsizlik talablariga muvofiq qat’iy tartibga solish, funksiyalarning takrorlanishiga barham berish va keraksiz bog‘lanishlarga barham berish ham muhim ahamiyatga ega.
Belarusiyaning qisqa muddatli institutsional siyosati keng bozor munosabatlarini o'rnatish va respublikaning raqobatdosh ustunlik darajasini oshirish uchun qulay institutsional muhitni yaratishga qaratilgan. Mahsulotlari bozorda talabni toʻxtatgan sanoat va tarmoqlar ulushining kamayishi, rentabelligi aniq boʻlmagan korxonalardan ozod etilishi, hayotiy muhim, eksport va importga yoʻnaltirilgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishning muhimligi bilan tavsiflanadi. o‘rnini bosuvchi tarmoqlar, yangi tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni yaratish bilan chuqur tarkibiy o‘zgarishlar uchun resurslarni to‘plash.
Belarusiyaning o'rta muddatli institutsional siyosati asosan bilvosita tartibga solish tizimiga asoslangan iqtisodiyotni faol qayta qurishga ko'maklashishga, shu jumladan davlat iqtisodiyotining reproduktiv, tarmoq, texnologik va hududiy tuzilmalarini tubdan o'zgartirishga qaratilgan keng ko'lamli chora-tadbirlarga qaratilgan. ichki va tashqi bozor ehtiyojlariga mos ravishda.

Innovatsion Siyosati

13-Mavzu. Davlat innovatsion siyosati Reja 1. Davlat innovatsion siyosatining shakllanishi va uning asosiy yo‘nalishlari 2. Innovatsion sohada davlat tomonidan tartibga solish usullari 3. Innovatsion faoliyat rivojlanishining huquqiy asoslari 1. Davlat innovatsion siyosatining shakllanishi va uning asosiy yo‘nalishlari Davlat innovatsion siyosati innovatsion faoliyatni kuchaytirish, uning samaradorligini oshirish va natijalarini mamlakatning jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va ijtimoiy ehtiyojlarni to‘liq qondirish maqsadida keng qo‘llashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. U uch bosqichdan iborat:  innovatsion faoliyat rivojlanishining ilmiy asoslangan konsepsiyalari (qarashlar tizimi) ning ishlanmasi – innovatsion salohiyat holatining tahlili asosida amalga oshiriladi; davlat tomonidan innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlarini belgilash;  innovatsion faollikni oshirishga qaratilgan qo‘yilgan maqsadlarni bajarish bo‘yicha amaliy harakatlarni amalga oshirish. Innovatsion siyosatda ikki yo‘nalishni ajratish lozim – strategik va taktik. Davlat innovatsion siyosat strategiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlanishining uzoq muddatli konsepsiyalari asosida shakllanadi. Innovatsion siyosat strategiyasini tanlash davlat tomonidan innovatsion faoliyatni tartibga solishning asosiy yo‘nalishlarni belgilashni va ilmiy salohiyatni qo‘llashni, innovatsion rivojlanishning ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga muvofiq bosh maqsadlarni belgilashni taqozo etadi. Taktika esa ulkan samaradorlik bilan ushbu maqsadlarga erishishni ta’minlaydigan joriy maqsadlar va aniq chora-tadbirlarni belgilashni taqozo etadi. Taktik vositalar – bu tadqiqot va loyihaviy-konstruktorlik ishlanmalarni moliyalashtirish, moddiy-texnik va axborot 317 ta’minoti, kadrlarni saralash, innovatsion rivojlanish choratadbirlarini amalga oshirish uchun huquqiy va tashkiliy shartsharoitlarni yaratish. Davlat innovatsion siyosatning, uning shakllanish usullari va innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlarining samaradorligi ma’lum darajada ilmiy-texnik yetakchilikda o‘z aksini topadi. U xalqaro miqyosda namoyon bo‘ladi: ilmiy-texnik axborot natijalari (litsenziyalar, patentlar va h.k.)ni eksportini kengaytirish, tayyor yangiliklar eksportini ko‘paytirish, boshqa mamlakatlarga beg‘araz ilmiy-texnik innovatsion keng yordam ko‘rsatish. Ilmiy-texnik yetakchilik – bu davlat innovatsion siyosatini shakllantirish va olib borish bo‘yicha tanlangan strategik yo‘l va taktik harakatlar to‘g‘riligini isbotlashdir. Ilmiy-texnik yetakchilik tadqiqotlar yo‘nalishlarining to‘g‘ri tanlanganligi natijasidir (selektiv va frontal usullarini qo‘llash). To‘g‘ri tanlov rivojlanishida ustuvorlikka ega bo‘lgan yo‘nalishlarda yetakchilikka olib kelishi lozim. Davlat innovatsion siyosati asosan innovatsion jarayonlarni amalga oshirish uchun qulay iqtisodiy, tashkiliy, huquqiy, axborot va ijtimoiy-psixologik sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Innovatsion siyosatning ushbu sharoitlari va shakllanish usullarining turli-tumanligi davlat tomonidan innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi. Davlat tomonidan innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: 1) ilmiy (fundamental, izlanish, amaliy) tadqiqotlar, avvalambor, istiqbolli yo‘nalishlarning rivojlanishiga yordam ko‘rsatish; 2) innovatsion faoliyatning kadrlar bilan ta’minlanishi; 3) innovatsion faollikni oshirishga qaratilgan ishlanmalarga (hukumat idoralari doirasida) ko‘maklashish; 4) keyinchalik (ichki va tashqi) bozorda keng tarqaladigan ko‘pgina yangiliklarga boshlang‘ich talabni ta’minlaydigan innovatsion ishlanmalarni o‘tkazishga shartnomalar ko‘rinishida davlat buyurtmalarini shakllantirish; 318 5) davlat tomonidan tartibga solishning ayrim firma (korxona) larning innovatsion qarorlari zarurligi va samaradorligini ta’minlaydigan, tashqi muhitning kuchaytiruvchi ta’sirlarini shakllantiradigan fiskal va boshqa vositalarini qo‘llash; 6) davlatning turli fan sektorlari (akademik, sohaviy, otm va zavod) ning samarali o‘zaro ta’sirini tashkil etishda va innovatsion ishlanmalar sohasida sanoat firmalari (korxonalar, aksionerlik jamiyatlari) va oliy ta’lim muassasalari (universitet, akademiya, institutlar) o‘rtasida kooperatsiyani kuchaytirishda vositachi rolida ishtirok etishi; 7) hududlarda innovatsion faoliyatni muvofiqlashtirish; 8) innovatsion faoliyatning huquqiy bazasini yaratish; 9) innovatsion jarayonlar sohasida xalqaro aloqalarni tartibga solish. Keyingi ikki yo‘nalish davlatning innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlashda ishtiroki nuqtai nazaridan muhimdir. CHunki innovatsion faoliyatni huquqiy tartibga solish davlatning alohida imtiyozidir, innovatsion jarayonlar sohasida xalqaro aloqalarni tartibga solish ham davlat tomonidan amalga oshiriladi. Innovatsion faoliyatda davlat tomonidan xalqaro aloqalarni tartibga solish shakllari turli-tumandir. Ayrimlarini sanab o‘tamiz: xorijiy innovatsion investitsiyalarni rag‘batlantirish;  eng istiqbolli, ustuvor hamkorlik yo‘nalishlarini asosli tanlash;  innovatsion ishlanmalar (texnologiya, mahsulot, retsepturalar) ning bojxona tomonidan tartibga solinishi va eksport nazorati; kichik innovatsion tadbirkorlikning xalqaro kontakt (aloqa) larini qo‘llab-quvvatlash; ko‘p tomonlama (ikki tomonlama) xalqaro innovatsion loyihalarni moliyalashtirish; qo‘shma innovatsion loyiha va ishlanmalarni amalga oshirishda ishtirok etadigan mamlakatlar (yoki tashkilotlar) uchun maxsus soliq va kredit imtiyozlarini qo‘llash; mamlakatda xalqaro standart va me’yorlarni joriy etish. 319 Bundan tashqari, ushbu sohada davlat tomonidan tartibga solish shakllariga quyidagilar kirishi mumkin: xorijiy mamlakatlarga ilmiy-texnik ko‘makni kengaytirishning federal dasturlari; ma’lum darajada innovatsiyalar masalalari bilan shug‘ullanadigan xalqaro tashkilotlar (YUNESKO, OESR, YUNIDO, YUNKTAD, MAGATE) ishida ishtirok etish; xalqaro kelishuvlarga qo‘shilish (masalan, intellektual mulk huquqlarini muhofaza qilish to‘g‘risidagi konvensiyaga); xalqaro innovatsion aloqalarni yuridik jihatdan tartibga soluvchi maxsus qonunchilik akt va me’yorlarni yaratish; xalqaro patent-litsenzion operatsiyalarda ishtirok etish va h.k. 2. Innovatsion sohada davlat tomonidan tartibga solish usullari Davlatning innovatsiyalar sohasida ta’sir ko‘rsatish usullarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvositaga ajratish mumkin. Ularning nisbati mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga va davlat tomonidan tartibga solishning shu munosabat bilan tanlangan konsepsiyalariga qarab belgilanadi. Innovatsion jarayonni davlat tomonidan tartibga solishning to‘g‘ridan-to‘g‘ri usullari asosan ikki shaklda amalga oshiriladi: ma’muriy-idoraviy va dasturiy-maqsadli. Ma’muriy-idoraviy shakl innovatsiyalarga bevosita ko‘maklashish maqsadida qabul qilinadigan maxsus qonunlarga muvofiq amalga oshiriladigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Innovatsiyalarni davlat tomonidan tartibga solishning dasturiymaqsadli shakli yangilik kiritishlarni, shu jumladan, kichik yuqori texnologiyali firmalarda, qo‘llab-quvvatlashning davlat maqsadli dasturlari vositasida innovatsiyalarni shartnomali moliyalashtirishni taqozo etadi. U yoki bu yangiliklar (tovarlar, texnologik jarayonlar, xizmatlar) ni sotib olishga davlat shartnomalari tizimi yaratilib, firmalarga yangiliklarni amalga oshirish uchun kredit imtiyozlari taqdim etiladi. Shartnomali moliyalashtirish - shartnoma munosabatlari tizimining hozirgi vaqtda keng tarqalgan elementlaridan biri – buyurtmachilar va pudratchilar o‘rtasidagi shartnomalardir. Shartnomada ishlarning 320 tugash muddatlari, ijrochilar o‘rtasida mehnatning aniq taqsimlanishi, moddiy mukofotlash xarakteri aniq belgilanadi. O‘zaro majburiyat va iqtisodiy sanksiyalar qat’iy kelishiladi. Innovatsion jarayonni davlat tomonidan tartibga solishning to‘g‘ridan-to‘g‘ri usullari tizimida sanoat korxonalari (firma, korporatsiyalar) ning yangilik kiritish sohasidagi kooperatsiyasi va universitetlarning sanoat bilan kooperatsiyasini tezlashtiradigan chora-tadbirlar muhim o‘ringa ega. Kooperatsiyaning ushbu shakllaridan ikkinchisi, bir tomondan, ilg‘or ilmiy g‘oyalarni ularning tijorat realizatsiyasi bosqichiga yetkazish, ikkinchi tomondan, sanoatning fundamental va izlanish tadqiqotlarini moliyalashtirishda manfaatdorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish zaruratidan kelib chiqqan. Davlat innovatsion siyosatining ushbu yo‘nalishida uning sanoat innovatsiyalarining ilmiy yangiligiga yo‘naltirilishi namoyon bo‘ladi, bu esa ko‘pincha birinchi navbatda ishlab chiqarish va tijorat masalalarni hal qiladigan sanoat firma va korxonalari manfaatlarini amalga oshirishda ikkilamchi vazifa bo‘ladi. Davlat tomonidan innovatsion jarayonni tartibga solishda bilvosita usullar ham muhim rol o‘ynaydi. Davlat innovatsion siyosatini amalga oshirishda qo‘llanadigan bilvosita usullar, bir tomondan, innovatsion jarayonlarni rag‘batlantirishga, ikkinchi tomondan, - novatorlik faoliyati uchun qulay (ijtimoiy, iqtisodiy, psixologik) muhitni yaratishga qaratilgan. Innovatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solishning bilvosita usullari tarkibi, tuzilishi va mazmuni turli-tumandir. Bilvosita usullarga soliq imtiyozlari va chegirmalarini, kredit imtiyozlarini kiritish mumkin. Soliq imtiyozlari va chegirmalari quyidagilarda ifodalanadi: korxona va tashkilotlar foydasining istiqbolli innovatsion ishlanmalarni amalga oshirishga, ilmiy-texnik zaxirani yaratishga yo‘naltirilgan qismini soliqqa tortishdan ozod qilish; ilmiy tashkilotlar va oliy o‘quv yurtlarining chet el valyutasidagi mablag‘larini ilmiy-texnik (innovatsion) mahsulotlarini sotishdan olingan va maxsus asbob-uskunalar va noyob qurilmalarni sotib olishga yo‘naltirilgan soliq solinadigan 321 daromadlar sonidan chiqarish; ilmiy-texnik tashkilotlar uchun qo‘shilgan qiymat, mol-mulk va yer solig‘i stavkalarini kamaytirish; korxona (firma)lar tomonidan ma’lum davr mobaynida ixtiro va boshqa yangiliklardan foydalanishdan olinadigan foydaga soliq solishni kamaytirish. Innovatsiyalarni davlat tomonidan tartibga solishning muayyan sharoitdagi samarali bilvosita usullariga kredit imtiyozlari, ya’ni korxonalar, aksionerlik jamiyatlari va firmalar – innovatsion ishlanmalar, yangiliklar natijalarining potensial iste’molchilariga kreditlar (masalan, past foiz stavkasi bilan) taqdim etish. 3. Innovatsion faoliyat rivojlanishining huquqiy asoslari Davlatning innovatsion jarayonga ta’sir etishning muhim elementi – huquqiy tartibga solishdir. Konstitutsiyasi ilmiy-texnik taraqqiyotni, innovatsion jarayonni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirishning bosh omillaridan biri sifatida belgilagan. U davlat vazifasi sifatida ilmiy-texnik yutuqlarni xalq xo‘jaligi va ijtimoiy hayotning boshqa sohalarida amalga oshishini tashkil etishni mustahkamlab, fuqarolarga ilmiy-texnik ijod erkinligini kafolatlaydi. Konstitutsiya me’yorlari innovatsiyalarni boshqarishning huquqiy reglamentatsiyasi uchun asos qilib olingan. Innovatsion jarayonning huquqiy ta’minoti odatda respublika miqyosida qabul qilingan qonunchilik va normativ aktlarga tayanadi. Bunday aktlar amaldagi qonunlar, Prezidenti farmonlari, Hukumat va markaziy boshqaruv organlari qarorlari, davlat va sohalararo standartlar, hamda hududiy qonunlar, respublika hukumatlari qarorlari va hokazolarni o‘z ichiga olishi lozim. Ta’kidlash joizki, ko‘pincha innovatsion jarayonni huquqiy ta’minlash faqat innovatsiyalarni moliyalashtirish va rag‘batlantirishga taalluqli me’yoriy-huquqiy hujjatlar (qonunlar, farmonlar, qarorlar, yo‘riqnomalar) gacha toraytiriladi. Innovatsion qonunchilik yanada keng ma’noda, innovatsion mexanizmning nafaqat moliyaviy-iqtisodiy, balki uning tashkiliy, axborot, boshqaruv va boshqa tarkibiy qismlarni qamraydigan ma’noda 322 ko‘rilishi lozim. Bularga innovatsion faoliyatga ta’sir etishning ma’naviy-psixologik usullarning huquqiy ta’minotini ham kiritish lozim. Xarakteri va mazmuniga ko‘ra innovatsion qonunchilikda uch guruh me’yoriy-huquqiy aktlarni ko‘rsatish mumkin: 1) huquqiy maqomni o‘rnatadigan va innovatsiyalarni boshqarish organlari tizimining shakllanishini belgilaydigan; 2) mazkur tizimning faoliyat ko‘rsatishini tartibga soladigan; 3) bevosita innovatsion mexanizmni va undagi jarayonlarni belgilaydigan va tartibga soladigan. Dastlabki ikki guruh bo‘yicha huquqning regulyativ funksiyasi asosan strukturaviy masalalarni echish – boshqaruv organlari tizimini tuzish, ularning kompetensiyasi, huquqlari va uning ayrim bo‘linmalari majburiyatlarini belgilash bilan cheklanadi. Uchinchi guruhda innovatsion jarayonni huquqiy jihatdan tartibga solish masalasida innovatsion jarayonni tashkil qilish, moliyalashtirish, rag‘batlantirish va rejalashtirish hamda uning natijalarini ishlab chiqarishda tadbiq etish, shuningdek, yangiliklarni ichki va tashqi bozorga chiqarish jarayonlari huquqiy rejimiga muhim rol ajratiladi. Uchinchi guruhga taalluqli me’yoriy-huquqiy aktlar muhimdir. Innovatsion mexanizmning ba’zi elementlarini ularning faoliyat ko‘rsatishini me’yoriy-huquqiy ta’minlash nuqtai nazaridan qisqacha ko‘rib o‘tamiz. Innovatsion mexanizmning eng barqaror, konservativ elementi – tashkiliy tarkibiy qismidir, ya’ni tashkil qilish tiplari va ularning ichki tuzilishi, fan sektorlari, innovatsion ishlarni amalga oshirish usullari. Innovatsion mexanizm bozor munosabatlariga o‘tishdan oldin mavjud bo‘lgan, va uning tashkiliy mexanizmi deyarli saqlanib qolgan. Innovatsiyalarning tashkiliy mexanizmi o‘n yillar davomida o‘sha vaqt me’yoriy-huquqiy aktlari (qonunlar, qarorlar, nizomlar va h.k.) asosida shakllanib, umuman olganda o‘zini oqladi. Shu sababli innovatsiyalar tashkiliy mexanizmining yuridik asosini kardinal o‘zgartirishda zaruriyat yo‘q. Chunki bunday o‘zgarish tashkil qilishning ko‘pgina tiplari maqomining ko‘p o‘zgarishlariga 323 va natijada – ularning proporsiyalari, aloqalari va faoliyat ko‘rsatishi rejimi buzilishiga olib keladi. Tayanch iboralari Davlat innovatsion siyosati, Innovatsion mexanizm, qo‘shma innovatsion loyiha, Innovatsiyalarning tashkiliy mexanizmi, qonunlar, qarorlar, nizomlar, innovatsion ishlanmalar, potensial iste’molchi. Nazorat savollari 1. Davlat innovatsion siyosati qanday bosqichlarni o‘z ichiga oladi? 2. Innovatsion faoliyatni davlat tomonidan qo‘llabquvvatlashning asosiy yo‘nalishlarini sanab o‘ting. 3. Innovatsion faoliyatda davlat tomonidan xalqaro aloqalar tartibga solinadimi? 4. Davlat tomonidan innovatsion jarayonni tartibga solishning to‘g‘ridan-to‘g‘ri usullarini tavsiflang. 5. Davlat tomonidan innovatsion jarayonlarga ta’sir etishning bilvosita usullari nimalar bilan tavsiflanadi? 6. Innovatsion jarayonni boshqarish tizimini tavsiflang. 7. Innovatsion jarayonni huquqiy tartibga solish nimani bildiradi?