Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini

3. Yer resurslari. Yerdan foydalanish.
Yer tushunchasining (mohiyatini) ayrim tavsiflarini ko'pchilik adabiyotlarda 
uchratish mumkin. Yerdan foydalanishni tashkil qilish va amalga oshirish sohasidagi 
barcha tekshirishlar an’anaviy tarzda ana shu tushunchaning tahlili bilan boshlanadi. 
Binobarin, yerning mohiyati va uning vazifalari haqidagi masala, allaqachon 
xrestom atiya deb hisoblash mumkin bo'ladi shekilli. Biroq mavjud tekshirishlarda 
odatda, yer bitta nuqtai nazardan - siyosiy iqtisodiy sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish 
vositasi sifatida yem ing mohiyati siyosiy iqtisodiy tahlili birlamchi ekanligi bilan 
m unozara qilish xato b o ‘lar edi. Shu bilan birga uning yetarli
emasligini ko'rm aslik mumkin emas, ayni paytda yem i boshqa juda muhim tomonlari 
nuqtai nazardan chetda qolmoqda. Shunday qilib gap bu tushunchaning tizimi 
majmuali tahlili haqida borayotir.
Moddiy tizim sifatidagi yer uchun ko'pgina mazmun va ishlab turgan usullar 
tavsiflidir.
Shuning uchun "Yer" haqidagi tushunchadan yaxshi tasavvur olish uchun, 
keyingisini turli xil nuqtai nazardan qarab chiqish zarur.Majmuali k o ‘p nuqtai nazarli 
yondashuv bu yerda m utlaqo zarur qurol b o'lib xizmat qiladi.
Umumiy tabiiy nuqtai nazardan yerni "Yer materiya"- bunda o'zini tabiat 
kuchlaridan biri sifatida qo'llanadigan qilib tavsiflanishi mumkin bo'ladi.
"Yer - materiya" tavsifi mazmunli tavsifmi oydinlashtiramiz.
Y er ju g 'ro fiy nazar ostida yer deganda Yer - sayyoraning yuzasi deb 
tushunmoq kerak.
Yerning bu tushunchasi eng umumiydir. Uni oydinlashtirishning navbatdagi 
bosqichi - yer tushunchasining ekologik nuqtai nazardan aniqlash. M ateriya sifatidagi 
yerning xususiyati tabiat majmuasining boshqa tarkibiy qismlari o 'zaro bir - biriga 
ta 'sir qilishda am alga oshiriladi. Chunonchi iqlim suv manbalari, o'sim lik va 
hayvonot dunyosi bilan Yer - biosferaning muhim tarkibiy qism idir ,y a’ni, Y er sathi
9

---

va unga tutashib turadigan litosfera qismi, gidrosfera va atmosferalar. Tabiiy - ilmiy 
nuqtai nazardan yerning biosferasi mutlaqo murakkab jonli buyumning va jonsiz 
materiyaning o ‘z-o‘zini rostlovchi tizim sifatida qaraladi. U ulkan energiya 
manbalarini jam laydi va qayta taqsimlaydi. Yer sathi atm osfera va gidrosferaning 
dinamikasi va tarkibini aniqlaydi.Tizim sifatidagi biosferaning muhim tavsifi uning 
har qanday buginida va har qanday ta‘sir ko'rsatishga javob berish hisoblanadi. 
Tashqi ta ’sir k o ‘rsatish buzishi (yoki buzm asligi) mumkin. Biosferaga tegishli tarkib 
topgan o ‘zaro bir-biriga bog‘liklik uning obyektiv holatiga tegishli bo'lgan 
muvozanat dinam ikasining buzish yoki buzm aslik xosdir. B u biosfera manbalaridan 
foydalanishni ratsional am alga oshirishning jiddiy asosidir. Ekologik nuqtai nazardan 
yer tushunchasini oydinlashtirishning quyi bosqichi, yerni biosferaning yakkam - 
dukkam birlam chi tuzilishining komponenti sifatida tushunish b o ‘lib hisoblanadi. 
(Ekotizim) y a ’ni m ahalliy o ‘zaro bir-biriga bog'langan genetik va jug 'ro fiy , o'sim lik, 
hayvonot, tuproq, re ‘lefi, iqlimi, suvini birga qo ‘shib olib borish tushunm oq kerak. 
Ekotizim ning rivojlanishida yerning 
roli g ‘oyat kattadir, binobarin uningsiz yer 
sathida hayotning bo 'lish i mumkin emas. Shu darajada yem i tuproq sifatida 
tushuniladi, b iroq bu tushunchani yanada k o ‘proq oydinlashtirish zarur.
Y er k o ‘pgina xususiyatlarga ega, ulardan asosiylari quyidagilar: fazo uning 
re ‘leflari bilan, tuproq qatlami, tabiiy o ‘sim liklar, gidrogeologik fazilati. Bu 
xususiyatlar yerni tabiiy tarixiy tanasi sifatida tavsiflaydi. Keltirilgan xususiyatlardan 
asosiysi b o ‘lib tuproq hisoblanadi, u qudratli tabiiy kuch va ajoyib hikmatga egalik 
qiladi, y a’ni o'sim liklarga ozuqa berish va hosil ishlab chiqarish xususiyati. Tuproq 
haqidagi fan uni yer qatlami yuzasining g'avagi deb belgilaydi. Tuproqdan farqli 
o ‘laroq yer - bu tuproq, re ‘lef, suv, yer osti, o 'sim liklar unsurlarining o ‘zaro bir- 
biriga uzviy bog'langan fazoga oid majmuadir.
Siyosiy-iqtisodiy nuqtai nazardan yer ishlab chiqarish vositalari sifatida 
tushuniladi va qarab chiqiladi. Ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yer tushunchasi 
moddiy obyektning (yer-materiya) yerning obyektiv birlikda m avjudligini va ijtimoiy 
ishlab chiqarish jarayonida ishlab turishni aks ettiradi. Shunday qilib, yerni siyosiy- 
iqtisodiy ta ’riflash uni tabiiy-ilm iy ta’riflashdan shu bilan aniqlanadiki, uning eng
10

---

asosiy holatini unumli iste’moli sifatini o ‘zida saqlaydi. Yer ishlab chiqarish 
jarayoniga tortilganda u ishlab chiqarish vositasi bo'ladi (mehnat predmeti va mehnat 
quroli). Ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohasida yer ishlab chiqarish vositasi 
sifatida m aydonga chiqadi.
Ishlab chiqarish vositasidagi yerning xususiyati qishloq xo'jaligida eng to 'la 
darajada amalga oshiriladi. Shubxasiz, yer qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish 
vositasida. 
Shuningdek 
siyosiy-iqtisodiy 
nuqtai 
nazardan 
yer 
ijtimoiy 
m unosabatlaming obyektidir. Jamiyat va tabiatning o'zaro bir-biriga ta ’siri haqidagi 
hozirgi zamon ilmiy tasavvurlari pozitsiyasi bilan qaralganda yer moddiy obyekti 
sifatida uning xo'jalikda foydalanish bilan birgalikda "Yer resurslari" tushunchasida 
to'planadi.
Bu esa, yanada umumiyroq "Tabiat resusrlari kategoriyasining tarkibiy qismi 
b o'lib m aydonga chiqadi. Y em ing ahamiyati va rolini aniqlashda majmuali k o 'p
yondashuvni m untazam q o ila sh , ratsionli, madaniy-estetik va uning boshqa 
vazifalarini ajratish zaruriyatiga olib keladi. "Yer" tushunchasining yuqorida 
keltirilgan asosiy tavsiflar asosiylardir, garchi uning k o 'p qirrali tomonidan 
mukammal bo ‘lmasa-da, biroq murakkab material tizimi sifatidagi yer haqida