Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini
Y er m unosabatlarining namoyon bo‘lish shakllari
Download 3.16 Mb. Pdf ko'rish
|
|
3. Y er m unosabatlarining namoyon bo‘lish shakllari
Ishlab chiqarish munosabatining tashqi ko ‘rinishida xodisa dialektik qarama- qarshi shakllarda namoyon bo'ladi. Bir tomondan ular odam lam ing buyumlarga va bir-biriga bo'Igan m unosabatlarining ifodali shaklida, ikkinchi tomondan esa, ta ’kidlab o'tilganidek, buyumlashgan sh a k ld aro ‘y beradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining namoyon b o ‘lishi shakllari haqida gapirganda ishlab chiqarish munosabati bu buyum va dalillar mohiyatining bevosita 57 kuzatilishini yashirin va chuqur aks ettirishini unutmaslik kerak. X o'jalik munosabati sifatida ular ishlab chiqarish jarayonida obyektiv ravishda vujudga kelib xodisalam ing yuzasida ko'rinishi kuzatiladi. Ishlab chiqarish munosabatlari shakllarining umumiy, o ‘rtacha va xususiyatlarini farqlash lozim. Ishlab chiqarish m unosabatlarining obyektiv majmui odam lam ing ongi va irodasiga b o g 51 iq emas, shu bilan birga ishlab chiqarish munosabati bu odam lar o'rtasid a ta ’sir ko'rsatadigan ongli va irodaviy munosabatdir. Shuning uchun ishlab chiqarish munosabati odam larning buyumlarga va bir-biriga irodaviy munosabat ko'rinishida nam oyon bo'ladi. H odisalam ing tashqi ko'rinishida odam larning nisbatan mustaqil ta’sir ko'rsatishini tug'diradi. Bu xolat ishlab chiqarish munosabatm ing obyektiv mazmunini niqoblaydi. Ishlab chiqarish munosabatlarining obyektiv mazm unini ayrim odam lam ing irodaviy harakati, kim ningdir irodasi bilan belgilab emas, balki ishlab chiqaruvchilarining rivojlanishi ijtimoiy ishlab chiqarishning sharoiti, moddiy-texnikaning erishilgan darajasi bilan belgilanadi. Pirovardida aynan ana shu obyektiv om illar odam larning ongi va irodasini ularning iqtisodiy faoliyati jarayoniga yo'naltiradi. Odam larning irodaviy munosabati ishlab chiqarish munosabatlarining nafaqat tashqi ko'rinishining namoyon bo 'lish i deb, balki ular xolatining ichki zaruriyati sifatida b o 'lib chiqadi. Y er munosabatlarining irodaviy namoyon bo'lishi ularning obyektiv iqtisodiy mazm unining aks ettirilishidir. Yer m unosabatlarining obyektivligini, ularning rivojlanish yo'nalishini ishlab chiqarishning barcha ijtimoiy moddiy sharoit majmuasi ishlab chiqarish kuchlari belgilaydi. Buyum lashgan ishlab chiqarish munosabatlari har doim ham kelib chiqavermaydi. Balki buyum faqatgina m a’lum ijtimoiy munosabatlarning obyektiv b o'lgan taqdirdagina ro 'y beradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining buyum lashgan dalilida muhimi shuki, bu yerda munosabatlarni tashuvchi nafaqat oddiy buyum bo'ladi, balki odam lar moddiy faoliyati, ishlab chiqarishning mahsuli sifatidagi buyum shaklida yuzaga keladi. 58 Yer bilan ish boshqacha. Yer abadiy, uni bizga tabiat in ’om etgan va buyumlashgan mehnatning mahsuJi ham emas. Binobarin yer munosabatlarining buyumlashgan, predmetli shakllari boshlang‘ich punkt sifatida berilgan. Yer munosabatlari namoyon b o iishining aniq shakllari qanaqa? Yer munosabatlari materializatsiyasi natijasi bilan mavjud b o iish in in g birinchi va zaruriy sharti yerda xo'jalik ishlab chiqarishining turi va ijtimoiy-iqtisodiy birligini aks ettiradigan yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning ijtimoiy-iqtisodiy shakllari bo ‘lib may donga chiqadi. Hozirgi paytda mamlakatimizda yerdan foydalanishning quyidagi asosiy shakllari mavjud: jam oa xo'jaliklari, fermer xo'jaliklari, tadbirkorlar, xususiy yer xo'jaliklari, o ‘rmon xo'jaliklari, qishloq xo ‘jaligi b o im a g an korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, yerdan foydalanadigan fuqarolar. M amlakatda yerga egalik qilish shakli bitta. Yer mutlaqo davlatga tegishlidir v a yerdan foydalanuvchilarga foydalanish huquqini beradi. Yer makonda chegaralangan, shuning uchun ham undan qat’iy va oldindan qayd etilgan miqdorda foydalanishga majbur qiladi. Bunday sharoitda yer munosabatining mavjud shakli va yerdan foydalanishning zaruriy momenti yer hududini xo'jaliklar foydalanishi uchun m oijallangan chegarasini o'rnatish va maydonlam i o ic h ash holati b o iib hisoblanadi. Yer ishlab chiqarishning boshqa moddiy omillaridan farqli o ia ro q muhim o 'rinni egallagani bilan ajralib turadi va bir joydan ikkinchi bir joyga ko‘chirish mumkin emas. Bunga yana shuni qo'shim cha qilish kerakki, yer fazosi o ‘zining tarkibiy sifati b o ‘yicha bir xil emas. Bundan bu narsa kelib chiqadiki, yerdan u yoki bu vazifasida (ishlab chiqarish vositasi, huquq lanshaftining komponenti) foydalanish yer hududini maqsadli tayinlanishni o'rnatish y a’ni uni xalq xo'jaligining turli tarm oqlarida foydalanish zaruriyati va imkoniyati hisobga olinib yerni obyektiv taqsimlash bilan bog“ langan. Takror ishlab chiqarishni nuqtai nazardan yerni bunday taqsimlash bir marta foydalaniladigan b o iis h i mumkin emas. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi uni vaqti-vaqti bilan zamon va makonda yangilab turish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yer munosabatlari o'zining ratsional shakllarida ayrim ko'rinishlari ana shulardan iborat. 59 |
